นนุ จ ขีณาสวสฺส วสนฏฺฐาเน ติลตณฺฑุลาทโย ปญฺญายนฺตีติฯ โน น ปญฺญายนฺติ, น ปเนส เต อตฺตโน อตฺถาย ฐเปติ, อผาสุกปพฺพชิตาทีนํ อตฺถาย ฐเปติฯ อนาคามิสฺส กถนฺติฯ ตสฺสาปิ ปญฺจ กามคุณา สพฺพโสว ปหีนา, ธมฺเมน ปน ลทฺธํ วิจาเรตฺวา ปริภุญฺชติฯ

[236] ปุตฺตมตาย ปุตฺตาติ โส กิร อิมํ ธมฺมํ สุตฺวา อาชีวกา มตา นามาติ สญฺญี หุตฺวา เอวมาหฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อาชีวกา มตา นาม, เตสํ มาตา ปุตฺตมตา โหติ, อิติ อาชีวกา ปุตฺตมตาย ปุตฺตา นาม โหนฺติฯ สมเณ โคตเมติ สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยวาโส อตฺถิ, อญฺญตฺถ นตฺถีติ ทีเปติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สนฺทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา

[237] เอวํ เม สุตนฺติ มหาสกุลุทายิสุตฺตํฯ ตตฺถ โมรนิวาเปติ ตสฺมิํ ฐาเน โมรานํ อภยํ โฆเสตฺวา โภชนํ อทํสุฯ ตสฺมา ตํ ฐานํ โมรนิวาโปติ สงฺขํ คตํฯ อนฺนภาโรติ เอกสฺส ปริพฺพาชกสฺส นามํฯ ตถา วรธโรติฯ อญฺเญ จาติ น เกวลํ อิเม ตโย, อญฺเญปิ อภิญฺญาตา พหู ปริพฺพาชกาฯ อปฺปสทฺทสฺส วณฺณวาทีติ อิธ อปฺปสทฺทวินีโตติ อวตฺวาว อิทํ วุตฺตํฯ กสฺมา? น หิ ภควา อญฺเญน วินีโตติฯ

[238] ปุริมานีติ หิยฺโยทิวสํ อุปาทาย ปุริมานิ นาม โหนฺติ, ตโต ปรํ ปุริมตรานิฯ กุตูหลสาลายนฺติ กุตูหลสาลา นาม ปจฺเจกสาลา นตฺถิ, ยตฺถ ปน นานาติตฺถิยา สมณพฺราหฺมณา นานาวิธํ กถํ ปวตฺเตนฺติ, สา พหูนํ – ‘‘อยํ กิํ วทติ , อยํ กิํ วทตี’’ติ กุตูหลุปฺปตฺติฏฺฐานโต ‘‘กุตูหลสาลา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘โกตูหลสาลา’’ติปิ ปาโฐฯ

ลาภาติ เย เอวรูเป สมณพฺราหฺมเณ ทฏฺฐุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ ธมฺมกถํ วา เนสํ โสตุํ ลภนฺติ, เตสํ องฺคมคธานํ อิเม ลาภาติ อตฺโถฯ

สงฺฆิโนติอาทีสุ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆิโนฯ สฺเวว คโณ เอเตสํ อตฺถีติ คณิโนฯ อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริยาติ คณาจริยาฯ ญาตาติ ปญฺญาตา ปากฏาฯ ยถาภุจฺจคุเณหิ เจว อยถาภูตคุเณหิ จ สมุคฺคโต ยโส เอเตสํ อตฺถีติ ยสสฺสิโนฯ ปูรณาทีนญฺหิ ‘‘อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ, อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสตี’’ติอาทินา นเยน ยโส สมุคฺคโต, ตถาคตสฺส ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทีหิ ยถาภูตคุเณหิฯ ติตฺถกราติ ลทฺธิกราฯ สาธุสมฺมตาติ อิเม สาธู สุนฺทรา สปฺปุริสาติ เอวํ สมฺมตาฯ พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต เจว อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺส วิภาวิโน จ ปณฺฑิตชนสฺสฯ ตตฺถ ติตฺถิยา พาลชนสฺส เอวํ สมฺมตา, ตถาคโต ปณฺฑิตชนสฺสฯ อิมินา นเยน ปูรโณ กสฺสโป สงฺฆีติอาทีสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภควา ปน ยสฺมา อฏฺฐติํส อารมฺมณานิ วิภชนฺโต พหูนิ นิพฺพานโอตรณติตฺถานิ อกาสิ, ตสฺมา ‘‘ติตฺถกโร’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

กสฺมา ปเนเต สพฺเพปิ ตตฺถ โอสฏาติ? อุปฏฺฐากรกฺขณตฺถญฺเจว ลาภสกฺการตฺถญฺจฯ เตสญฺหิ เอวํ โหติ – ‘‘อมฺหากํ อุปฏฺฐากา สมณํ โคตมํ สรณํ คจฺเฉยฺยุํ, เต จ รกฺขิสฺสามฯ สมณสฺส จ โคตมสฺส อุปฏฺฐาเก สกฺการํ กโรนฺเต ทิสฺวา อมฺหากมฺปิ อุปฏฺฐากา อมฺหากํ สกฺการํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา ยตฺถ ยตฺถ ภควา โอสรติ, ตตฺถ ตตฺถ สพฺเพ โอสรนฺติฯ

[239] วาทํ อาโรเปตฺวาติ วาเท โทสํ อาโรเปตฺวาฯ อปกฺกนฺตาติ, อปคตา, เกจิ ทิสํ ปกฺกนฺตา, เกจิ คิหิภาวํ ปตฺตา, เกจิ อิมํ สาสนํ อาคตาฯ สหิตํ เมติ มยฺหํ วจนํ สหิตํ สิลิฏฺฐํ, อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อสหิตํ เตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีฆรตฺตาจิณฺณวเสน สุปฺปคุณํ, ตํ มยฺหํ เอกวจเนเนว วิปราวตฺตํ วิปริวตฺติตฺวา ฐิตํ, น กิญฺจิ ชาตนฺติ อตฺโถฯ

อาโรปิโต เต วาโทติ มยา ตว วาเท โทโส อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ โทสโมจนตฺถํ จร วิจร, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา สิกฺขาติ อตฺโถฯ นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยํ ปโหสิ, อิทาเนว นิพฺเพเฐหิฯ ธมฺมกฺโกเสนาติ สภาวกฺโกเสนฯ

[240] ตํ โน โสสฺสามาติ ตํ อมฺหากํ เทสิตํ ธมฺมํ สุณิสฺสามฯ ขุทฺทมธุนฺติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตํ ทณฺฑกมธุํฯ อเนลกนฺติ นิทฺโทสํ อปคตมจฺฉิกณฺฑกํฯ ปีเฬยฺยาติ ทเทยฺยฯ ปจฺจาสีสมานรูโปติ ปูเรตฺวา นุ โข โน โภชนํ ทสฺสตีติ ภาชนหตฺโถ ปจฺจาสีสมาโน ปจฺจุปฏฺฐิโต อสฺสฯ สมฺปโยเชตฺวาติ อปฺปมตฺตกํ วิวาทํ กตฺวาฯ

[241] อิตรีตเรนาติ ลามกลามเกนฯ ปวิวิตฺโตติ อิทํ ปริพฺพาชโก กายวิเวกมตฺตํ สนฺธาย วทติ, ภควา ปน ตีหิ วิเวเกหิ วิวิตฺโตวฯ

[242] โกสกาหาราปีติ ทานปตีนํ ฆเร อคฺคภิกฺขาฐปนตฺถํ ขุทฺทกสราวา โหนฺติ, ทานปติโน อคฺคภตฺตํ วา ตตฺถ ฐเปตฺวา ภุญฺชนฺติ, ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ตํ ภตฺตํ ตสฺส เทนฺติฯ ตํ สราวกํ โกสโกติ วุจฺจติฯ ตสฺมา เย จ เอเกเนว ภตฺตโกสเกน ยาเปนฺติ, เต โกสกาหาราติฯ เพลุวาหาราติ เพลุวมตฺตภตฺตาหาราฯ สมติตฺติกนฺติ โอฏฺฐวฏฺฏิยา เหฏฺฐิมเลขาสมํ ฯ อิมินา ธมฺเมนาติ อิมินา อปฺปาหารตาธมฺเมนฯ เอตฺถ ปน สพฺพากาเรเนว ภควา อนปฺปาหาโรติ น วตฺตพฺโพฯ ปธานภูมิยํ ฉพฺพสฺสานิ อปฺปาหาโรว อโหสิ, เวรญฺชายํ ตโย มาเส ปตฺโถทเนเนว ยาเปสิ ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ ตโย มาเส ภิสมุฬาเลเหว ยาเปสิฯ อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘อหํ เอกสฺมิํ กาเล อปฺปาหาโร อโหสิํ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺฐาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติฯ ตสฺมา ยทิ เต อิมินา ธมฺเมน สกฺกเรยฺยุํ, มยา หิ เต วิเสสตราฯ อญฺโญ เจว ปน ธมฺโม อตฺถิ, เยน มํ เต สกฺกโรนฺตีติ ทสฺเสติฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ปํสุกูลิกาติ สมาทินฺนปํสุกูลิกงฺคาฯ ลูขจีวรธราติ สตฺถสุตฺตลูขานิ จีวรานิ ธารยมานาฯ นนฺตกานีติ อนฺตวิรหิตานิ วตฺถขณฺฑานิ, ยทิ หิ เนสํ อนฺโต ภเวยฺย, ปิโลติกาติ สงฺขํ คจฺเฉยฺยุํฯ อุจฺจินิตฺวาติ ผาเลตฺวา ทุพฺพลฏฺฐานํ ปหาย ถิรฏฺฐานเมว คเหตฺวาฯ อลาพุโลมสานีติ อลาพุโลมสทิสสุตฺตานิ สุขุมานีติ ทีเปติฯ เอตฺตาวตา จ สตฺถา จีวรสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโฐติ น วตฺตพฺโพฯ อติมุตฺตกสุสานโต หิสฺส ปุณฺณทาสิยา ปารุปิตฺวา ปาติตสาณปํสุกูลํ คหณทิวเส อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี อกมฺปิฯ อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘อหํ เอกสฺมิํเยว กาเล ปํสุกูลํ คณฺหิํ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺฐาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติฯ

ปิณฺฑปาติกาติ อติเรกลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนปิณฺฑปาติกงฺคาฯ สปทานจาริโนติ โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนสปทานจาราฯ อุญฺฉาสเก วเต รตาติ อุญฺฉาจริยสงฺขาเต ภิกฺขูนํ ปกติวเต รตา, อุจฺจนีจฆรทฺวารฏฺฐายิโน หุตฺวา กพรมิสฺสกํ ภตฺตํ สํหริตฺวา ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อนฺตรฆรนฺติ พฺรหฺมายุสุตฺเต อุมฺมารโต ปฏฺฐาย อนฺตรฆรํ, อิธ อินฺทขีลโต ปฏฺฐาย อธิปฺเปตํฯ เอตฺตาวตา จ สตฺถา ปิณฺฑปาตสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโฐติ น วตฺตพฺโพ, อปฺปาหารตาย วุตฺตนิยาเมเนว ปน สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘อหํ เอกสฺมิํเยว กาเล นิมนฺตนํ น สาทยิํ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺฐาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติฯ

รุกฺขมูลิกาติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนรุกฺขมูลิกงฺคาฯ อพฺโภกาสิกาติ ฉนฺนญฺจ รุกฺขมูลญฺจ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนอพฺโภกาสิกงฺคาฯ อฏฺฐมาเสติ เหมนฺตคิมฺหิเก มาเสฯ อนฺโตวสฺเส ปน จีวรานุคฺคหตฺถํ ฉนฺนํ ปวิสนฺติฯ เอตฺตาวตา จ สตฺถา เสนาสนสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโฐติ น วตฺตพฺโพ, เสนาสนสนฺโตโส ปนสฺส ฉพฺพสฺสิกมหาปธาเนน จ ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑน จ ทีเปตพฺโพฯ อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘อหํ เอกสฺมิํเยว กาเล ฉนฺนํ น ปาวิสิํ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺฐาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติฯ

อารญฺญิกาติ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนอารญฺญิกงฺคาฯ สงฺฆมชฺเฌ โอสรนฺตีติ อพทฺธสีมาย กถิตํ, พทฺธสีมายํ ปน วสนฺตา อตฺตโน วสนฏฺฐาเนเยว อุโปสถํ กโรนฺติฯ เอตฺตาวตา จ สตฺถา โน ปวิวิตฺโตติ น วตฺตพฺโพ, ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุ’’นฺติ (ปารา. 162; 565) เอวญฺหิสฺส ปวิเวโก ปญฺญายติฯ อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อหํ เอกสฺมิํเยว ตถารูเป กาเล ปฏิสลฺลิยิํ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺฐาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติฯ มมํ สาวกาติ มํ สาวกาฯ

[244] สนิทานนฺติ สปฺปจฺจยํฯ กิํ ปน อปฺปจฺจยํ นิพฺพานํ น เทเสตีติฯ โน น เทเสติ, สเหตุกํ ปน ตํ เทสนํ กตฺวา เทเสติ, โน อเหตุกนฺติฯ สปฺปาฏิหาริยนฺติ ปุริมสฺเสเวตํ เววจนํ, สการณนฺติ อตฺโถฯ ตํ วตาติ เอตฺถ วตาติ นิปาตมตฺตํฯ

[245] อนาคตํ วาทปถนฺติ อชฺช ฐเปตฺวา สฺเว วา ปุนทิวเส วา อฑฺฒมาเส วา มาเส วา สํวจฺฉเร วา ตสฺส ตสฺส ปญฺหสฺส อุปริ อาคมนวาทปถํฯ น ทกฺขตีติ ยถา สจฺจโก นิคณฺโฐ อตฺตโน นิคฺคหณตฺถํ อาคตการณํ วิเสเสตฺวา วทนฺโต น อทฺทส, เอวํ น ทกฺขตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ สหธมฺเมนาติ สการเณนฯ อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตยฺยุนฺติ มม กถาวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อนฺตรนฺตเร อตฺตโน กถํ ปเวเสยฺยุนฺติ อตฺโถฯ น โข ปนาหํ, อุทายีติ, อุทายิ, อหํ อมฺพฏฺฐโสณทณฺฑกูฏทนฺตสจฺจกนิคณฺฐาทีหิ สทฺธิํ มหาวาเท วตฺตมาเนปิ – ‘‘อโห วต เม เอกสาวโกปิ อุปมํ วา การณํ วา อาหริตฺวา ทเทยฺยา’’ติ เอวํ สาวเกสุ อนุสาสนิํ น ปจฺจาสีสามิฯ มมเยวาติ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ สาวกา มมเยว อนุสาสนิํ โอวาทํ ปจฺจาสีสนฺติฯ

[246] เตสาหํ จิตฺตํ อาราเธมีติ เตสํ อหํ ตสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรเณน จิตฺตํ คณฺหามิ สมฺปาเทมิ ปริปูเรมิ, อญฺญํ ปุฏฺโฐ อญฺญํ น พฺยากโรมิ, อมฺพํ ปุฏฺโฐ ลพุชํ วิย ลพุชํ วา ปุฏฺโฐ อมฺพํ วิยฯ

เอตฺถ จ ‘‘อธิสีเล สมฺภาเวนฺตี’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน พุทฺธสีลํ นาม กถิตํ, ‘‘อภิกฺกนฺเต ญาณทสฺสเน สมฺภาเวนฺตี’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ‘‘อธิปญฺญาย สมฺภาเวนฺตี’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน ฐานุปฺปตฺติกปญฺญา, ‘‘เยน ทุกฺเขนา’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน สจฺจพฺยากรณปญฺญาฯ ตตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ สจฺจพฺยากรณปญฺญญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสา ปญฺญา อธิปญฺญํ ภชติฯ

[247] อิทานิ เตสํ เตสํ วิเสสาธิคมานํ ปฏิปทํ อาจิกฺขนฺโต ปุน จปรํ อุทายีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตาติ อภิญฺญาโวสานสงฺขาตญฺเจว อภิญฺญาปารมีสงฺขาตญฺจ อรหตฺตํ ปตฺตาฯ

สมฺมปฺปธาเนติ อุปายปธาเนฯ ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทํ ชเนติฯ วายมตีติ วายามํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ วีริยํ ปวตฺเตติฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ จิตฺตํ อุกฺขิปติฯ ปทหตีติ อุปายปธานํ กโรติฯ ภาวนาย ปาริปูริยาติ วฑฺฒิยา ปริปูรณตฺถํฯ อปิเจตฺถ – ‘‘ยา ฐิติ, โส อสมฺโมโส…เป.… ยํ เวปุลฺลํ, สา ภาวนาปาริปูรี’’ติ (วิภ. 406) เอวํ ปุริมํ ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมสฺส อตฺโถติปิ เวทิตพฺพํฯ

อิเมหิ ปน สมฺมปฺปธาเนหิ กิํ กถิตํ? กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน สาวกสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ตตฺถ –

‘‘จตฺตาโรเม , อาวุโส, สมฺมปฺปธานาฯ กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ, อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติฯ อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติฯ อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติฯ อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรตี’’ติ (สํ. นิ. 2.145)ฯ

เอตฺถ จ ปาปกา อกุสลาติ โลภาทโย เวทิตพฺพาฯ อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา เจว มคฺโค จ, อุปฺปนฺนา กุสลา นาม สมถวิปสฺสนาวฯ

มคฺโค ปน สกิํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมาโน อนตฺถาย สํวตฺตนโก นาม นตฺถิฯ โส หิ ผลสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติฯ ปุริมสฺมิมฺปิ วา สมถวิปสฺสนาว คเหตพฺพาติ วุตฺตํ, ตํ ปน น ยุตฺตํฯ

ตตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺตนฺตี’’ติ อตฺถสฺส อาวิภาวตฺถมิทํ วตฺถุ – เอโก กิร ขีณาสวตฺเถโร ‘‘มหาเจติยญฺจ มหาโพธิญฺจ วนฺทิสฺสามี’’ติ สมาปตฺติลาภินา ภณฺฑคาหกสามเณเรน สทฺธิํ ชนปทโต มหาวิหารํ อาคนฺตฺวา วิหารปริเวณํ ปาวิสิฯ สายนฺหสมเย มหาภิกฺขุสงฺเฆ เจติยํ วนฺทมาเน เจติยํ วนฺทนตฺถาย น นิกฺขมิฯ กสฺมา? ขีณาสวานญฺหิ ตีสุ รตเนสุ มหนฺตํ คารวํ โหติฯ ตสฺมา ภิกฺขุสงฺเฆ วนฺทิตฺวา ปฏิกฺกมนฺเต มนุสฺสานํ สายมาสภุตฺตเวลายํ สามเณรมฺปิ อชานาเปตฺวา ‘‘เจติยํ วนฺทิสฺสามี’’ติ เอกโกว นิกฺขมิฯ สามเณโร – ‘‘กิํ นุ โข เถโร อเวลาย เอกโกว คจฺฉติ, ชานิสฺสามี’’ติ อุปชฺฌายสฺส ปทานุปทิโก นิกฺขมิฯ เถโร อนาวชฺชเนน ตสฺส อาคมนํ อชานนฺโต ทกฺขิณทฺวาเรน เจติยงฺคณํ อารุหิฯ สามเณโรปิ อนุปทํเยว อารุฬฺโหฯ

มหาเถโร มหาเจติยํ อุลฺโลเกตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ คเหตฺวา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา หฏฺฐปหฏฺโฐ เจติยํ วนฺทติฯ สามเณโร เถรสฺส วนฺทนาการํ ทิสฺวา ‘‘อุปชฺฌาโย เม อติวิย ปสนฺนจิตฺโต วนฺทติ, กิํ นุ โข ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชํ กเรยฺยา’’ติ จินฺเตสิฯ เถโร วนฺทิตฺวา อุฏฺฐาย สิรสิ อญฺชลิํ ฐเปตฺวา มหาเจติยํ อุลฺโลเกตฺวา ฐิโตฯ สามเณโร อุกฺกาสิตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปสิฯ เถโร ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘กทา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตุมฺหากํ เจติยํ วนฺทนกาเล, ภนฺเตฯ อติวิย ปสนฺนา เจติยํ วนฺทิตฺถ กิํ นุ โข ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูเชยฺยาถาติ? อาม สามเณร อิมสฺมิํ เจติเย วิย อญฺญตฺร เอตฺตกํ ธาตูนํ นิธานํ นาม นตฺถิ, เอวรูปํ อสทิสํ มหาถูปํ ปุปฺผานิ ลภิตฺวา โก น ปูเชยฺยาติฯ เตน หิ, ภนฺเต, อธิวาเสถ, อาหริสฺสามีติ ตาวเทว ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อิทฺธิยา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนปุปฺผานิ ปริสฺสาวนํ ปูเรตฺวา มหาเถเร ทกฺขิณมุขโต ปจฺฉิมํ มุขํ อสมฺปตฺเตเยว อาคนฺตฺวา ปุปฺผปริสฺสาวนํ หตฺเถ ฐเปตฺวา ‘‘ปูเชถ, ภนฺเต,’’ติ อาห ฯ เถโร ‘‘อติมนฺทานิ โน สามเณร ปุปฺผานี’’ติ อาหฯ คจฺฉถ, ภนฺเต, ภควโต คุเณ อาวชฺชิตฺวา ปูเชถาติฯ

เถโร ปจฺฉิมมุขนิสฺสิเตน โสปาเณน อารุยฺห กุจฺฉิเวทิกาภูมิยํ ปุปฺผปูชํ กาตุํ อารทฺโธฯ เวทิกาภูมิยํ ปริปุณฺณานิ ปุปฺผานิ ปติตฺวา ทุติยภูมิยํ ชณฺณุปมาเณน โอธินา ปูรยิํสุฯ ตโต โอตริตฺวา ปาทปิฏฺฐิกปนฺติํ ปูเชสิฯ สาปิ ปริปูริฯ ปริปุณฺณภาวํ ญตฺวา เหฏฺฐิมตเล วิกิรนฺโต อคมาสิฯ สพฺพํ เจติยงฺคณํ ปริปูริฯ ตสฺมิํ ปริปุณฺเณ ‘‘สามเณร ปุปฺผานิ น ขียนฺตี’’ติ อาหฯ ปริสฺสาวนํ, ภนฺเต, อโธมุขํ กโรถาติฯ อโธมุขํ กตฺวา จาเลสิ, ตทา ปุปฺผานิ ขีณานิฯ ปริสฺสาวนํ สามเณรสฺส ทตฺวา สทฺธิํ หตฺถิปากาเรน เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา ปริเวณํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘ยาว มหิทฺธิโก วตายํ สามเณโร, สกฺขิสฺสติ นุ โข อิมํ อิทฺธานุภาวํ รกฺขิตุ’’นฺติฯ ตโต ‘‘น สกฺขิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา สามเณรมาห – ‘‘สามเณร ตฺวํ อิทานิ มหิทฺธิโก, เอวรูปํ ปน อิทฺธิํ นาเสตฺวา ปจฺฉิมกาเล กาณเปสการิยา หตฺเถน มทฺทิตกญฺชิยํ ปิวิสฺสสี’’ติฯ ทหรกภาวสฺส นาเมส โทโสยํ, โส อุปชฺฌายสฺส กถายํ สํวิชฺชิตฺวา – ‘‘กมฺมฏฺฐานํ เม, ภนฺเต, อาจิกฺขถา’’ติ น ยาจิ, อมฺหากํ อุปชฺฌาโย กิํ วทตีติ ตํ ปน อสุณนฺโต วิย อคมาสิฯ

เถโร มหาเจติยญฺจ มหาโพธิญฺจ วนฺทิตฺวา สามเณรํ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา อนุปุพฺเพน กุเฏฬิติสฺสมหาวิหารํ อคมาสิฯ สามเณโร อุปชฺฌายสฺส ปทานุปทิโก หุตฺวา ภิกฺขาจารํ น คจฺฉติ, ‘‘กตรํ คามํ ปวิสถ, ภนฺเต,’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปน ‘‘อิทานิ เม อุปชฺฌาโย คามทฺวารํ ปตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อตฺตโน จ อุปชฺฌายสฺส จ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา ปิณฺฑาย ปวิสติฯ เถโร สพฺพกาลํ โอวทติ – ‘‘สามเณร มา เอวมกาสิ, ปุถุชฺชนิทฺธิ นาม จลา อนิพทฺธา, อสปฺปายํ รูปาทิอารมฺมณํ ลภิตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติ, สนฺตาย สมาปตฺติยา ปริหีนาย พฺรหฺมจริยวาโส สนฺถมฺภิตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ สามเณโร ‘‘กิํ กเถติ มยฺหํ อุปชฺฌาโย’’ติ โสตุํ น อิจฺฉติ, ตเถว กโรติฯ เถโร อนุปุพฺเพน เจติยวนฺทนํ กโรนฺโต กมฺมุพินฺทุวิหารํ นาม คโตฯ ตตฺถ วสนฺเตปิ เถเร สามเณโร ตเถว กโรติฯ

อเถกทิวสํ เอกา เปสการธีตา อภิรูปา ปฐมวเย ฐิตา กมฺมพินฺทุคามโต นิกฺขมิตฺวา ปทุมสฺสรํ โอรุยฺห คายมานา ปุปฺผานิ ภญฺชติฯ ตสฺมิํ สมเย สามเณโร ปทุมสฺสรมตฺถเกน คจฺฉติ, คจฺฉนฺโต ปน สิเลสิกาย กาณมจฺฉิกา วิย ตสฺสา คีตสทฺเท พชฺฌิฯ ตาวเทวสฺส อิทฺธิ อนฺตรหิตา, ฉินฺนปกฺขกาโก วิย อโหสิฯ สนฺตสมาปตฺติพเลน ปน ตตฺเถว อุทกปิฏฺเฐ อปติตฺวา สิมฺพลิตูลํ วิย ปตมานํ อนุปุพฺเพน ปทุมสรตีเร อฏฺฐาสิฯ โส เวเคน คนฺตฺวา อุปชฺฌายสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา นิวตฺติฯ มหาเถโร ‘‘ปเคเวตํ มยา ทิฏฺฐํ, นิวาริยมาโนปิ น นิวตฺติสฺสตี’’ติ กิญฺจิ อวตฺวา ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ

สามเณโร คนฺตฺวา ปทุมสรตีเร อฏฺฐาสิ ตสฺสา ปจฺจุตฺตรณํ อาคมยมาโนฯ สาปิ สามเณรํ อากาเสน คจฺฉนฺตญฺจ ปุน อาคนฺตฺวา ฐิตญฺจ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา เอส มํ นิสฺสาย อุกฺกณฺฐิโต’’ติ ญตฺวา ‘‘ปฏิกฺกม สามเณรา’’ติ อาหฯ โส ปฏิกฺกมิฯ อิตรา ปจฺจุตฺตริตฺวา สาฏกํ นิวาเสตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต,’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สา พหูหิ การเณหิ ฆราวาเส อาทีนวํ พฺรหฺมจริยวาเส อานิสํสญฺจ ทสฺเสตฺวา โอวทมานาปิ ตสฺส อุกฺกณฺฐํ วิโนเทตุํ อสกฺโกนฺตี – ‘‘อยํ มม การณา เอวรูปาย อิทฺธิยา ปริหีโน, น ทานิ ยุตฺตํ ปริจฺจชิตุ’’นฺติ อิเธว ติฏฺฐาติ วตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา มาตาปิตูนํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ เตปิ อาคนฺตฺวา นานปฺปการํ โอวทมานา วจนํ อคฺคณฺหนฺตํ อาหํสุ – ‘‘ตฺวํ อมฺเห อุจฺจกุลาติ สลฺลกฺเขสิ, มยํ เปสการาฯ สกฺขิสฺสสิ เปสการกมฺมํ กาตุ’’นฺติ สามเณโร อาห – ‘‘อุปาสก คิหิภูโต นาม เปสการกมฺมํ วา กเรยฺย นฬการกมฺมํ วา, กิํ อิมินา สาฏกมตฺเตน โลภํ กโรถา’’ติฯ เปสกาโร อุทเร พทฺธสาฏกํ ทตฺวา ฆรํ เนตฺวา ธีตรํ อทาสิฯ

โส เปสการกมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวา เปสกาเรหิ สทฺธิํ สาลาย กมฺมํ กโรติฯ อญฺเญสํ อิตฺถิโย ปาโตว ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา อาหริํสุ, ตสฺส ภริยา น ตาว อาคจฺฉติฯ โส อิตเรสุ กมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา ภุญฺชมาเนสุ ตสรํ วฏฺเฏนฺโต นิสีทิฯ สา ปจฺฉา อคมาสิฯ

อถ นํ โส ‘‘อติจิเรน อาคตาสี’’ติ ตชฺเชสิฯ มาตุคาโม จ นาม อปิ จกฺกวตฺติราชานํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตํ ญตฺวา ทาสํ วิย สลฺลกฺเขติฯ ตสฺมา สา เอวมาห – ‘‘อญฺเญสํ ฆเร ทารุปณฺณโลณาทีนิ สนฺนิหิตานิ, พาหิรโต อาหริตฺวา ทายกา เปสนตการกาปิ อตฺถิ, อหํ ปน เอกิกาว, ตฺวมฺปิ มยฺหํ ฆเร อิทํ อตฺถิ อิทํ นตฺถีติ น ชานาสิฯ สเจ อิจฺฉสิ, ภุญฺช, โน เจ อิจฺฉสิ, มา ภุญฺชา’’ติฯ โส ‘‘น เกวลญฺจ อุสฺสูเร ภตฺตํ อาหรสิ, วาจายปิ มํ ฆฏฺเฏสี’’ติ กุชฺฌิตฺวา อญฺญํ ปหรณํ อปสฺสนฺโต ตเมว ตสรทณฺฑกํ ตสรโต ลุญฺจิตฺวา ขิปิฯ สา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อีสกํ ปริวตฺติฯ ตสรทณฺฑกสฺส จ โกฏิ นาม ติขิณา โหติ, สา ตสฺสา ปริวตฺตมานาย อกฺขิโกฏิยํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐาสิฯ สา อุโภหิ หตฺเถหิ เวเคน อกฺขิํ อคฺคเหสิ, ภินฺนฏฺฐานโต โลหิตํ ปคฺฆรติฯ โส ตสฺมิํ กาเล อุปชฺฌายสฺส วจนํ อนุสฺสริ – ‘‘อิทํ สนฺธาย มํ อุปชฺฌาโย ‘อนาคเต กาเล กาณเปสการิยา หตฺเถหิ มทฺทิตกญฺชิยํ ปิวิสฺสสี’ติ อาห, อิทํ เถเรน ทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ, อโห ทีฆทสฺสี อยฺโย’’ติ มหาสทฺเทน โรทิตุํ อารภิฯ ตเมนํ อญฺเญ – ‘‘อลํ, อาวุโส, มา โรทิ, อกฺขิ นาม ภินฺนํ น สกฺกา โรทเนน ปฏิปากติกํ กาตุ’’นฺติ อาหํสุฯ โส ‘‘นาหเมตมตฺถํ โรทามิ, อปิจ โข อิมํ สนฺธาย โรทามี’’ติ สพฺพํ ปฏิปาฏิยา กเถสิฯ เอวํ อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺตนฺติฯ

อปรมฺปิ วตฺถุ – ติํสมตฺตา ภิกฺขู กลฺยาณิมหาเจติยํ วนฺทิตฺวา อฏวิมคฺเคน มหามคฺคํ โอตรมานา อนฺตรามคฺเค ฌามเขตฺเต กมฺมํ กตฺวา อาคจฺฉนฺตํ เอกํ มนุสฺสํ อทฺทสํสุฯ ตสฺส สรีรํ มสิมกฺขิตํ วิย อโหสิฯ มสิมกฺขิตํเยว เอกํ กาสาวํ กจฺฉํ ปีเฬตฺวา นิวตฺถํ, โอโลกิยมาโน ฌามขาณุโก วิย ขายติฯ โส ทิวสภาเค กมฺมํ กตฺวา อุปฑฺฒชฺฌายมานานํ ทารูนํ กลาปํ อุกฺขิปิตฺวา ปิฏฺฐิยํ วิปฺปกิณฺเณหิ เกเสหิ กุมฺมคฺเคน อาคนฺตฺวา ภิกฺขูนํ สมฺมุเข อฏฺฐาสิฯ สามเณรา ทิสฺวา อญฺญมญฺญํ โอโลกยมานา, – ‘‘อาวุโส, ตุยฺหํ ปิตา ตุยฺหํ มหาปิตา ตุยฺหํ มาตุโล’’ติ หสมานา คนฺตฺวา ‘‘โกนาโม ตฺวํ อุปาสกา’’ติ นามํ ปุจฺฉิํสุฯ

โส นามํ ปุจฺฉิโต วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ทารุกลาปํ ฉฑฺเฑตฺวา วตฺถํ สํวิธาย นิวาเสตฺวา มหาเถเร วนฺทิตฺวา ‘‘ติฏฺฐถ ตาว, ภนฺเต,’’ติ อาหฯ มหาเถรา อฏฺฐํสุฯ

ทหรสามเณรา อาคนฺตฺวา มหาเถรานํ สมฺมุขาปิ ปริหาสํ กโรนฺติฯ อุปาสโก อาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห มํ ปสฺสิตฺวา ปริหสถ, เอตฺตเกเนว มตฺถกํ ปตฺตมฺหาติ มา สลฺลกฺเขถฯ อหมฺปิ ปุพฺเพ ตุมฺหาทิโสว สมโณ อโหสิํฯ ตุมฺหากํ ปน จิตฺเตกคฺคตามตฺตกมฺปิ นตฺถิ, อหํ อิมสฺมิํ สาสเน มหิทฺธิโก มหานุภาโว อโหสิํ, อากาสํ คเหตฺวา ปถวิํ กโรมิ, ปถวิํ อากาสํฯ ทูรํ คณฺหิตฺวา สนฺติกํ กโรมิ, สนฺติกํ ทูรํฯ จกฺกวาฬสตสหสฺสํ ขเณน วินิวิชฺฌามิฯ หตฺเถ เม ปสฺสถ, อิทานิ มกฺกฏหตฺถสทิสา, อหํ อิเมเหว หตฺเถหิ อิธ นิสินฺโนว จนฺทิมสูริเย ปรามสิํฯ อิเมสํเยว ปาทานํ จนฺทิมสูริเย ปาทกถลิกํ กตฺวา นิสีทิํฯ เอวรูปา เม อิทฺธิ ปมาเทน อนฺตรหิตา, ตุมฺเห มา ปมชฺชิตฺถฯ ปมาเทน หิ เอวรูปํ พฺยสนํ ปาปุณนฺติฯ อปฺปมตฺตา วิหรนฺตา ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กโรนฺติฯ ตสฺมา ตุมฺเห มญฺเญว อารมฺมณํ กริตฺวา อปฺปมตฺตา โหถ, ภนฺเต,’’ติ ตชฺเชตฺวา โอวาทมทาสิฯ เต ตสฺส กเถนฺตสฺเสว สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา วิปสฺสมานา ติํสชนา ตตฺเถว อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ เอวมฺปิ อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เจตฺถ ‘‘อนุปฺปนฺโน วา กามาสโว น อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ, โอกาสกตุปฺปนฺนํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนนฺติฯ ตตฺถ เย กิเลสา วิชฺชมานา อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน, อิทํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นามฯ กมฺเม ปน ชวิเต อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธวิปาโก ภุตฺวา วิคตํ นามฯ กมฺมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ ภวิตฺวา วิคตํ นามฯ ตทุภยมฺปิ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนนฺติ สงฺขํ คจฺฉติฯ กุสลากุสลํ กมฺมํ อญฺญสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, เอวํ กเต โอกาเส วิปาโก อุปฺปชฺชมาโน โอกาสกรณโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺโนติ สงฺขํ คจฺฉติฯ อิทํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ นามฯ ปญฺจกฺขนฺธา ปน วิปสฺสนาย ภูมิ นามฯ เต อตีตาทิเภทา โหนฺติฯ เตสุ อนุสยิตกิเลสา ปน อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพาฯ

อตีตขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, อนาคตขนฺเธสุ, ปจฺจุปฺปนฺนขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ อปฺปหีนาว โหนฺติฯ อิทํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นามฯ เตนาหุ โปราณา – ‘‘ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมุคฺฆาติตกิเลสา ภูมิลทฺธุปฺปนฺนาติ สงฺขํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ

อปรมฺปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนํ, อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ, อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนนฺติฯ ตตฺถ สมฺปติ วตฺตมานํเยว สมุทาจารุปฺปนฺนํ นามฯ สกิํ จกฺขูนิ อุมฺมีเลตฺวา อารมฺมเณ นิมิตฺเต คหิเต อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ กิเลสา นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? อารมฺมณสฺส อธิคหิตตฺตาฯ ยถา กิํ? ยถา ขีรรุกฺขสฺส กุฐาริยา อาหตาหตฏฺฐาเน ขีรํ น นิกฺขมิสฺสตีติ น วตฺตพฺพํ, เอวํฯ อิทํ อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ นามฯ สมาปตฺติยา อวิกฺขมฺภิตา กิเลสา ปน อิมสฺมิํ นาม ฐาเน นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? อวิกฺขมฺภิตตฺตาฯ ยถา กิํ? ยถา สเจ ขีรรุกฺเข กุฐาริยา อาหเนยฺยุํ, อิมสฺมิํ นาม ฐาเน ขีรํ น นิกฺขเมยฺยาติ น วตฺตพฺพํ, เอวํฯ อิทํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ นามฯ มคฺเคน อสมุคฺฆาติตกิเลสา ปน ภวคฺเค นิพฺพตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ อิทํ อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนํ นามฯ

อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ มคฺควชฺฌํฯ มคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโน เอเต กิเลเส ปชหติฯ โส เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติฯ อตีตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติฯ หญฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ, อนุปฺปนฺนํ, อปาตุภูตํ ปชหติฯ อนาคตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติ, หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ , ทุฏฺโฐ โทสํ, มูฬฺโห โมหํ, วินิพทฺโธ มานํ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิํ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉํ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติฯ กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา สมเมว วตฺตนฺติฯ สํกิเลสิกา มคฺคภาวนา โหติ…เป.… เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติฯ

อตฺถิ มคฺคภาวนา…เป.… อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติฯ ยถา กถํ วิย, เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโล…เป.… อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺตี’’ติฯ

อิติ ปาฬิยํ อชาตผลรุกฺโข อาคโต, ชาตผลรุกฺเขน ปน ทีเปตพฺพํฯ ยถา หิ สผโล ตรุณมฺพรุกฺโข, ตสฺส ผลานิ มนุสฺสา ปริภุญฺเชยฺยุํ, เสสานิ ปาเตตฺวา ปจฺฉิโย ปูเรยฺยุํ ฯ อถญฺโญ ปุริโส ตํ ผรสุนา ฉินฺเทยฺย, เตนสฺส เนว อตีตานิ ผลานิ นาสิตานิ โหนฺติ, น อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ นาสิตานิฯ อตีตานิ หิ มนุสฺเสหิ ปริภุตฺตานิ, อนาคตานิ อนิพฺพตฺตานิ, น สกฺกา นาเสตุํฯ ยสฺมิํ ปน สมเย โส ฉินฺโน, ตทา ผลานิเยว นตฺถีติ ปจฺจุปฺปนฺนานิปิ อนาสิตานิฯ สเจ ปน รุกฺโข อจฺฉินฺโน, อถสฺส ปถวีรสญฺจ อาโปรสญฺจ อาคมฺม ยานิ ผลานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ, ตานิ นาสิตานิ โหนฺติฯ ตานิ หิ อชาตาเนว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเนว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาเนว น ปาตุภวนฺติ, เอวเมว มคฺโค นาปิ อตีตาทิเภเท กิเลเส ปชหติ, นาปิ น ปชหติฯ เยสญฺหิ กิเลสานํ มคฺเคน ขนฺเธสุ อปริญฺญาเตสุ อุปฺปตฺติ สิยา, มคฺเคน อุปฺปชฺชิตฺวา ขนฺธานํ ปริญฺญาตตฺตา เต กิเลสา อชาตาว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาว น ปาตุภวนฺติ, ตรุณปุตฺตาย อิตฺถิยา ปุน อวิชายนตฺถํ, พฺยาธิตานํ โรควูปสมนตฺถํ ปีตเภสชฺเชหิ จาปิ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ เอวํ มคฺโค เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา, น จ มคฺโค กิเลเส น ปชหติฯ เย ปน มคฺโค กิเลเส ปชหติ, เต สนฺธาย ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปาปกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

น เกวลญฺจ มคฺโค กิเลเสเยว ปชหติ, กิเลสานํ ปน อปฺปหีนตฺตา เย จ อุปฺปชฺเชยฺยุํ อุปาทินฺนกกฺขนฺธา, เตปิ ปชหติเยวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติ (จูฬนิ. 6) วิตฺถาโรฯ อิติ มคฺโค อุปาทินฺนอนุปาทินฺนโต วุฏฺฐาติฯ

ภววเสน ปน โสตาปตฺติมคฺโค อปายภวโต วุฏฺฐาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค สุคติกามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต วุฏฺฐาติฯ สพฺพภเวหิ วุฏฺฐาติเยวาติปิ วทนฺติฯ

อถ มคฺคกฺขเณ กถํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทาย ภาวนา โหติ, กถํ วา อุปฺปนฺนานํ ฐิติยาติฯ มคฺคปฺปวตฺติยาเยวฯ มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติฯ อนาคตปุพฺพญฺหิ ฐานํ อาคนฺตฺวา อนนุภูตปุพฺพํ วา อารมฺมณํ อนุภวิตฺวา วตฺตาโร ภวนฺติ ‘‘อนาคตฏฺฐานํ อาคตมฺหา, อนนุภูตํ อารมฺมณํ อนุภวามา’’ติฯ ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ฐิติ นามาติ ฐิติยา ภาเวตีติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

อิทฺธิปาเทสุ สงฺเขปกถา เจโตขิลสุตฺเต (ม. นิ. 1.185 อาทโย) วุตฺตาฯ อุปสมมานํ คจฺฉติ, กิเลสูปสมตฺถํ วา คจฺฉตีติ อุปสมคามีฯ สมฺพุชฺฌมานา คจฺฉติ, มคฺคสมฺโพธตฺถาย วา คจฺฉตีติ สมฺโพธคามีฯ

วิเวกนิสฺสิตาทีนิ สพฺพาสวสํวเร วุตฺตานิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปนายํ โพธิปกฺขิยกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาฯ

[248] วิโมกฺขกถายํ วิโมกฺเขติ เกนฏฺเฐน วิโมกฺขา, อธิมุจฺจนฏฺเฐนฯ โก ปนายํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐ, ปิตุองฺเก วิสฺสฏฺฐงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อยํ ปนตฺโถ ปจฺฉิมวิโมกฺเข นตฺถิ, ปุริเมสุ สพฺเพสุ อตฺถิฯ รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตเกสาทีสุ นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺส อตฺถีติ รูปีฯ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติฯ อิมินา อชฺฌตฺต พหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส จตฺตาริปิ รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิฯ

อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถฯ อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิฯ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตีติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตาฯ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน ‘‘กถํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโขฯ อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป.… เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ กรุณาสหคเตน, มุทิตาสหคเตน, อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป.… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ เอวํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.212) วุตฺตํฯ

สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมวฯ อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโขติ อยํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สพฺพโส วิสฺสฏฺฐตฺตา วิมุตฺตตฺตา อฏฺฐโม อุตฺตโม วิโมกฺโข นามฯ

[249] อภิภายตนกถายํ อภิภายตนานีติ อภิภวนการณานิฯ กิํ อภิภวนฺติ? ปจฺจนีกธมฺเมปิ อารมฺมณานิปิฯ ตานิ หิ ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ, ปุคฺคลสฺส ญาณุตฺตริตาย อารมฺมณานิฯ อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญีติอาทีสุ ปน อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี นาม โหติฯ อชฺฌตฺตญฺจ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกาย วา กโรติ, ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถตลปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ ปีตฏฺฐาเน วา กโรติ, โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติ, โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติฯ ตํ ปน สุนีลํ สุปีตกํ สุโลหิตกํ สุโอทาตํ น โหติ, อสุวิสุทฺธเมว โหติฯ

เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสตํ ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน – ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิฯ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว อิทมภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กิเมตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมวํ ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทญาโณ – ‘‘กิเมตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต, โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยํฯ เอวํสญฺญี โหตีติ อาโภคสญฺญายปิ ฌานสญฺญายปิ เอวํสญฺญี โหติฯ อภิภวสญฺญา หิสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ อตฺถิ, อาโภคสญฺญา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺเสวฯ

อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถฯ อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา ‘‘อญฺญาปิ โหตุ, อญฺญาปิ โหตุ, กิเมสา มยฺหํ กริสฺสตี’’ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว ญาณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทญาโณ ‘‘กิเมตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณํ, น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี’’ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ

อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสญฺญาวิรหิโตฯ เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมมฺปิ นิมิตฺตมฺปิ พหิทฺธาว อุปฺปนฺนํ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน วุตฺตนยเมวฯ อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสนฯ เอเตสญฺหิ เอตานิ สปฺปายานิฯ สา จ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเคจริยนิทฺเทเส วุตฺตาฯ

ปญฺจมอภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหิกวเสน วุตฺตํฯ นีลวณฺณานีติ วณฺณวเสนฯ นีลนิทสฺสนานีติ นิทสฺสนวเสนฯ

อปญฺญายมานวิวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ นีลนิภาสานีติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปภายุตฺตานีติ อตฺโถฯ เอเตน เนสํ สุวิสุทฺธตํ ทสฺเสติฯ วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิฯ อุมาปุปฺผนฺติ เอตญฺหิ ปุปฺผํ สินิทฺธํ มุทุํ ทิสฺสมานมฺปิ นีลเมว โหติฯ คิริกณฺณิกปุปฺผาทีนิ ปน ทิสฺสมานานิ เสตธาตุกานิ โหนฺติฯ ตสฺมา อิทเมว คหิตํ, น ตานิฯ พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิยํ ภวํฯ ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกมฺปิ สุจิ สินิทฺธํ, ตสฺมา วตฺถํ อุภโตภาควิมฏฺฐํ โหติ, ทฺวีสุ ปสฺเสสุ มฏฺฐํ มุทุ สินิทฺธํ ขายติฯ ปีตานีติอาทีสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘นีลกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต นีลสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมิํ วา วตฺถสฺมิํ วา วณฺณธาตุยา วา’’ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺเจว ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตเมวฯ

อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตาติ อิโต ปุพฺเพสุ สติปฏฺฐานาทีสุ เต ธมฺเม ภาเวตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตาว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา นาม โหนฺติ, อิเมสุ ปน อฏฺฐสุ อภิภายตเนสุ จิณฺณวสีภาวาเยว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา นามฯ

[250] กสิณกถายํ สกลฏฺเฐน กสิณานิ, ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ เขตฺตฏฺเฐน อธิฏฺฐานฏฺเฐน วา อายตนานิฯ อุทฺธนฺติ อุปริ คคนตลาภิมุขํฯ อโธติ เหฏฺฐา ภูมิตลาภิมุขํฯ ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโตฯ เตน เตน การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโมฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํอโธติริย’’นฺติฯ อทฺวยนฺติ ทิสาอนุทิสาสุ อทฺวยํฯ อิทํ ปน เอกสฺส อญฺญภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํฯ ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺฐสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว โหติ อนญฺญํ, เอวเมวํ ปถวีกสิณํ ปถวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส อญฺโญ กสิณสมฺเภโทติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํฯ ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, อยมสฺส อาทิ, อิทํ มชฺฌนฺติ ปมาณํ คณฺหาตีติฯ

วิญฺญาณกสิณนฺติ เจตฺถ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตํ วิญฺญาณํฯ ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาฏิมากาเส, กสิณุคฺฆาฏิมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ กมฺมฏฺฐานภาวนานเยน ปเนตานิ ปถวีกสิณาทีนิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนวฯ อิธาปิ จิณฺณวสิภาเวเนว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ตถา อิโต อนนฺตเรสุ จตูสุ ฌาเนสุฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาอสฺสปุรสุตฺเต วุตฺตเมวฯ

[252] วิปสฺสนาญาเณ ปน รูปีติอาทีนมตฺโถ วุตฺโตเยวฯ เอตฺถ สิตเมตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมหาภูติเก กาเย นิสฺสิตญฺจ ปฏิพทฺธญฺจฯ สุโภติ สุนฺทโรฯ ชาติมาติ สุปริสุทฺธอากรสมุฏฺฐิโตฯ สุปริกมฺมกโตติ สุฏฺฐุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโรฯ อจฺโฉติ ตนุจฺฉวิฯ วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺฐุ วิปฺปสนฺโนฯ สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวน เวธนาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโนฯ นีลนฺติอาทีหิ วณฺณสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ ตาทิสญฺหิ อาวุตํ ปากฏํ โหติฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ – มณิ วิย หิ กรชกาโยฯ อาวุตสุตฺตํ วิย วิปสฺสนาญาณํฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุฯ หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺขโต ‘‘อยํ โข มณี’’ติ มณิโน อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จาตุมหาภูติกกายสฺส อาวิภูตกาโลฯ ‘‘ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุต’’นฺติ สุตฺตสฺส อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาญาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตทารมฺมณานํ ผสฺสปญฺจมกานํ วา สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ วา วิปสฺสนาญาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโลติฯ

กิํ ปเนตํ ญาณสฺส อาวิภูตํ, ปุคฺคลสฺสาติฯ ญาณสฺส, ตสฺส ปน อาวิภาวตฺตา ปุคฺคลสฺส อาวิภูตาว โหนฺติฯ อิทญฺจ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคสฺส อนนฺตรํ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อภิญฺญาวาเร อารทฺเธ เอตสฺส อนฺตราวาโร นตฺถิ, ตสฺมา อิเธว ทสฺสิตํฯ

ยสฺมา จ อนิจฺจาทิวเสน อกตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวสทฺทํ สุณนฺโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา เภรเว ขนฺเธ อนุสฺสรโต ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวรูปํ ปสฺสโต ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ, น อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส, ตสฺมา อภิญฺญาปตฺตสฺส ภยวิโนทกเหตุสมฺปาทนตฺถมฺปิ อิทํ อิเธว ทสฺสิตํฯ อิธาปิ อรหตฺตวเสเนว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตตา เวทิตพฺพาฯ

[253] มโนมยิทฺธิยํ จิณฺณวสิตายฯ ตตฺถ มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺตํฯ สพฺพงฺคปจฺจงฺคินฺติ สพฺเพหิ องฺเคหิ จ ปจฺจงฺเคหิ จ สมนฺนาคตํฯ อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺฐานวเสน อวิกลินฺทฺริยํฯ อิทฺธิมตา นิมฺมิตรูปญฺหิ สเจ อิทฺธิมา โอทาโต, ตมฺปิ โอทาตํฯ สเจ อวิทฺธกณฺโณ, ตมฺปิ อวิทฺธกณฺณนฺติ เอวํ สพฺพากาเรหิ เตน สทิสเมว โหติฯ มุญฺชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมตฺตยมฺปิ ตํ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํฯ มุญฺชสทิสา เอว หิ ตสฺส อนฺโต อีสิกา โหติฯ โกสสทิโสเยว อสิ, วฏฺฏาย โกสิยา วฏฺฏํ อสิเมว ปกฺขิปนฺติ, ปตฺถฏาย ปตฺถฏํฯ

กรณฺฑาติ อิทมฺปิ อหิกญฺจุกสฺส นามํ, น วิลีวกรณฺฑกสฺสฯ อหิกญฺจุโก หิ อหินา สทิโสว โหติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘ปุริโส อหิํ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา’’ติ หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต, อถ โข จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํฯ อยญฺหิ อหิ นาม สชาติยํ ฐิโต, กฏฺฐนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรนิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ ขาทมานํ วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กญฺจุกํ ชหาติ, น สกฺกา ตโต อญฺเญน อุทฺธริตุํฯ ตสฺมา จิตฺเตน อุทฺธรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิติ มุญฺชาทิสทิสํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ, อีสิกาทิสทิสํ นิมฺมิตรูปนฺติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ นิมฺมานวิธานํ ปเนตฺถ ปรโต จ อิทฺธิวิธาทิปญฺจอภิญฺญากถา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อุปมามตฺตเมว หิ อิธ อธิกํฯ

ตตฺถ เฉกกุมฺภการาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณลาภี ภิกฺขุ ทฏฺฐพฺโพฯ สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิจฺฉิติจฺฉิตภาชนวิกติอาทิกรณํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิกุพฺพนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิธาปิ จิณฺณวสิตาวเสเนว อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตตา เวทิตพฺพาฯ ตถา อิโต ปราสุ จตูสุ อภิญฺญาสุฯ

[255] ตตฺถ ทิพฺพโสตธาตุอุปมายํ สงฺขธโมติ สงฺขธมโกฯ อปฺปกสิเรเนวาติ นิทฺทุกฺเขเนวฯ วิญฺญาเปยฺยาติ ชานาเปยฺยฯ ตตฺถ เอวํ จาตุทฺทิสา วิญฺญาเปนฺเต สงฺขธมเก ‘‘สงฺขสทฺโท อย’’นฺติ ววตฺถาเปนฺตานํ สตฺตานํ ตสฺส สงฺขสทฺทสฺส อาวิภูตกาโล วิย โยคิโน ทูรสนฺติกเภทานํ ทิพฺพานญฺเจว มานุสกานญฺจ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺฐพฺโพฯ

[256] เจโตปริยญาณ-อุปมายํ ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโตฯ มณฺฑนกชาติโกติ ยุวาปิ สมาโน น อลสิโย กิลิฏฺฐวตฺถสรีโร, อถ โข มณฺฑนกปกติโก, ทิวสสฺส ทฺเว ตโย วาเร นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถ-ปริทหน-อลงฺการกรณสีโลติ อตฺโถฯ สกณิกนฺติ กาฬติลกวงฺก-มุขทูสิปีฬกาทีนํ อญฺญตเรน สโทสํฯ ตตฺถ ยถา ตสฺส มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต มุขโทโส ปากโฏ โหติ, เอวํ เจโตปริยญาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพนิวาสอุปมาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ มหาอสฺสปุเร วุตฺตเมวฯ

[259] อยํ โข อุทายิ ปญฺจโม ธมฺโมติ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ ปฏิปทาวเสน เอกํ ธมฺมํ กตฺวา ปญฺจโม ธมฺโมติ วุตฺโตฯ ยถา หิ อฏฺฐกนาครสุตฺเต (ม. นิ. 2.17 อาทโย) เอกาทส ปพฺพานิ ปุจฺฉาวเสน เอกธมฺโม กโต, เอวมิธ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ ปฏิปทาวเสน เอโก ธมฺโม กโตติ เวทิตพฺพานิฯ อิเมสุ จ ปน เอกูนวีสติยา ปพฺเพสุ ปฏิปาฏิยา อฏฺฐสุ โกฏฺฐาเสสุ วิปสฺสนาญาเณ จ อาสวกฺขยญาเณ จ อรหตฺตวเสน อภิญฺญาโวสานปารมิปฺปตฺตตา เวทิตพฺพา, เสเสสุ จิณฺณวสิภาววเสนฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สมณมุณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[260] เอวํ เม สุตนฺติ สมณมุณฺฑิกสุตฺตํฯ ตตฺถ อุคฺคาหมาโนติ ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส นามํฯ สุมโนติ ปกตินามํฯ กิญฺจิ กิญฺจิ ปน อุคฺคหิตุํ อุคฺคาเหตุํ สมตฺถตาย อุคฺคาหมาโนติ นํ สญฺชานนฺติฯ สมยํ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทกํฯ ตสฺมิํ กิร ฐาเน จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติปฺปภุตโย พฺราหฺมณา นิคณฺฐาเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปพฺพชิตา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปวทนฺติ กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม สมยปฺปวาทโกติ วุจฺจติฯ สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรูสกรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ตินฺทุกาจีรํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปฐมํ เอกา สาลา อโหสิ, ปจฺฉา มหาปุญฺญํ โปฏฺฐปาทปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตา, ตสฺมา ตเมว เอกํ สาลํ อุปาทาย ลทฺธนามวเสน เอกสาลโกติ วุจฺจติฯ มลฺลิกาย ปน ปเสนทิรญฺโญ เทวิยา อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสญฺฉนฺโน อาราโมติ กตฺวา มลฺลิกาย อาราโมติ สงฺขํ คโตฯ ตสฺมิํ สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเมฯ ปฏิวสตีติ วาสผาสุตาย วสติฯ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา นาม มชฺฌนฺหาติกฺกโม, ตสฺมิํ ทิวสสฺสปิ ทิวาภูเต อติกฺกนฺตมตฺเต มชฺฌนฺหิเก นิกฺขมีติ อตฺโถฯ ปฏิสลฺลีโนติ ตโต ตโต รูปาทิโคจรโต จิตฺตํ ปฏิสํหริตฺวา ลีโน, ฌานรติเสวนวเสน เอกีภาวํ คโตฯ มโนภาวนียานนฺติ มนวฑฺฒนกานํ, เย อาวชฺชโต มนสิกโรโต จิตฺตํ วินีวรณํ โหติ อุนฺนมติ วฑฺฒติฯ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ อยํ เตสํ อญฺญตโรติ อยํ เตสํ อพฺภนฺตโร เอโก สาวโกฯ อปฺเปว นามาติ ตสฺส อุปสงฺกมนํ ปตฺถยมาโน อาหฯ ปตฺถนาการณํ ปน สนฺทกสุตฺเต วุตฺตเมวฯ

[261] เอตทโวจาติ ทนฺทปญฺโญ อยํ คหปติ, ธมฺมกถาย นํ สงฺคณฺหิตฺวา อตฺตโน สาวกํ กริสฺสามีติ มญฺญมาโน เอตํ ‘‘จตูหิ โข’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ ปญฺเญฺปมีติ ทสฺเสมิ ฐเปมิฯ สมฺปนฺนกุสลนฺติ ปริปุณฺณกุสลํฯ ปรมกุสลนฺติ อุตฺตมกุสลํฯ อโยชฺฌนฺติ วาทยุทฺเธน ยุชฺฌิตฺวา จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อจลํ นิกฺกมฺปํ ถิรํฯ