เสสกามภเว มนุสฺเสสุ โสตาปนฺนาทโย ตโย ติฏฺฐนฺติ, กามาวจรเทเวสุ โสตาปนฺนา สกทาคามิโน จ, อนาคามิขีณาสวา ปเนตฺถ น ติฏฺฐนฺติฯ กสฺมา? ตญฺหิ ฐานํ ลฬิตชนสฺส อาวาโส, นตฺถิ ตตฺถ เตสํ ปวิเวการหํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานญฺจฯ อิติ ตตฺถ ขีณาสโว ปรินิพฺพาติ, อนาคามี จวิตฺวา สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตติฯ กามาวจรเทวโต อุปริ ปน จตฺตาโรปิ อริยา ติฏฺฐนฺติฯ

โสปาสิ กมฺมวาทีติ โสปิ กมฺมวาที อโหสิ, กิริยมฺปิ น ปฏิพาหิตฺถฯ ตญฺหิ เอกนวุติกปฺปมตฺถเก อตฺตานํเยว คเหตฺวา กเถติฯ ตทา กิร มหาสตฺโต ปาสณฺฑปริคฺคณฺหนตฺถํ ปพฺพชิโต ตสฺสปิ ปาสณฺฑสฺส นิปฺผลภาวํ ชานิตฺวา วีริยํ น หาเปสิ, กิริยวาที หุตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

เตวิชฺชวจฺฉสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อคฺคิวจฺฉสุตฺตวณฺณนา

[187] เอวํ เม สุตนฺติ อคฺคิวจฺฉสุตฺตํฯ ตตฺถ น โข อหนฺติ ปฐมวาเร นาหํ สสฺสตทิฏฺฐิโกติ วทติ, ทุติเย นาหํ อุจฺเฉททิฏฺฐิโกติฯ เอวํ อนฺตานนฺติกาทิวเสน สพฺพวาเรสุ ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพฯ โหติ จ น จ โหตีติ อยํ ปเนตฺถ เอกจฺจสสฺสตวาโทฯ เนว โหติ น น โหตีติ อยํ อมราวิกฺเขโปติ เวทิตพฺโพฯ

[189] สทุกฺขนฺติ กิเลสทุกฺเขน เจว วิปากทุกฺเขน จ สทุกฺขํฯ สวิฆาตนฺติ เตสํเยว ทฺวินฺนํ วเสน สอุปฆาตกํฯ สอุปายาสนฺติ เตสํเยว วเสน สอุปายาสํฯ สปริฬาหนฺติ เตสํเยว วเสน สปริฬาหํฯ

กิญฺจิ ทิฏฺฐิคตนฺติ กาจิ เอกา ทิฏฺฐิปิ รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา คหิตา อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ อปนีตนฺติ นีหฏํ อปวิทฺธํฯ ทิฏฺฐนฺติ ปญฺญาย ทิฏฺฐํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยวยํ อทฺทส, ตสฺมาฯ สพฺพมญฺญิตานนฺติ สพฺเพสํ ติณฺณมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิมานมญฺญิตานํฯ มถิตานนฺติ เตสํเยว เววจนํฯ อิทานิ ตานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต สพฺพอหํการ-มมํการ-มานานุสยานนฺติ อาหฯ

เอตฺถ หิ อหํกาโร ทิฏฺฐิ, มมํกาโร ตณฺหา, มานานุสโย มาโนฯ อนุปาทา วิมุตฺโตติ จตูหิ อุปาทาเนหิ กญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา วิมุตฺโตฯ

[190] น อุเปตีติ น ยุชฺชติฯ เอตฺถ จ ‘‘น อุปปชฺชตี’’ติ อิทํ อนุชานิตพฺพํ สิยาฯ ยสฺมา ปน เอวํ วุตฺเต โส ปริพฺพาชโก อุจฺเฉทํ คณฺเหยฺย, อุปปชฺชตีติ ปน สสฺสตเมว, อุปปชฺชติ จ น จ อุปปชฺชตีติ เอกจฺจสสฺสตํ, เนว อุปปชฺชติ น น อุปปชฺชตีติ อมราวิกฺเขปํ, ตสฺมา ภควา – ‘‘อยํ อปฺปติฏฺโฐ อนาลมฺโพ โหตุ, สุขปเวสนฏฺฐานํ มา ลภตู’’ติ อนนุญฺญาย ฐตฺวา อนุญฺญมฺปิ ปฏิกฺขิปิฯ อลนฺติ สมตฺถํ ปริยตฺตํ ฯ ธมฺโมติ ปจฺจยาการธมฺโมฯ อญฺญตฺรโยเคนาติ อญฺญตฺถ ปโยเคนฯ อญฺญตฺราจริยเกนาติ ปจฺจยาการํ อชานนฺตานํ อญฺเญสํ อาจริยานํ สนฺติเก วสนฺเตนฯ

[191] เตน หิ วจฺฉาติ ยสฺมา ตฺวํ สมฺโมหมาปาทินฺติ วทสิ, ตสฺมา ตํเยเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิฯ อนาหาโร นิพฺพุโตติ อปฺปจฺจโย นิพฺพุโตฯ

[192] เยน รูเปนาติ เยน รูเปน สตฺตสงฺขาตํ ตถาคตํ รูปีติ ปญฺญาเปยฺยฯ คมฺภีโรติ คุณคมฺภีโรฯ อปฺปเมยฺโยติ ปมาณํ คณฺหิตุํ น สกฺกุเณยฺโยฯ ทุปฺปริโยคาฬฺโหติ ทุโอคาโห ทุชฺชาโนฯ เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺโทติ ยถา มหาสมุทฺโท คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุชฺชาโน, เอวเมว ขีณาสโวปิฯ ตํ อารพฺภ อุปปชฺชตีติอาทิ สพฺพํ น ยุชฺชติฯ กถํ? ยถา ปรินิพฺพุตํ อคฺคิํ อารพฺภ ปุรตฺถิมํ ทิสํ คโตติอาทิ สพฺพํ น ยุชฺชติ, เอวํฯ

อนิจฺจตาติ อนิจฺจตายฯ สาเร ปติฏฺฐิตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสาเร ปติฏฺฐิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อคฺคิวจฺฉสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มหาวจฺฉสุตฺตวณฺณนา

[193] เอวํ เม สุตนฺติ มหาวจฺฉสุตฺตํฯ ตตฺถ สหกถีติ สทฺธิํวาโท, พหุํ มยา ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กถิตปุพฺพนฺติ กถํ สาเรติ เมตฺติํ ฆเฏติฯ ปุริมานิ หิ ทฺเว สุตฺตานิ เอตสฺเสว กถิตานิ, สํยุตฺตเก อพฺยากตสํยุตฺตํ (สํ. นิ. 4.416 อาทโย) นาม เอตสฺเสว กถิตํ – ‘‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อพฺยากตเมต’’นฺติ เอวํ เอกุตฺตรนิกาเยปิ อิมินา สทฺธิํ กถิตํ อตฺถิเยวฯ ตสฺมา เอวมาหฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ตสฺส อาคตาคตสฺส สงฺคหํ กตฺวา โอกาสมกาสิเยวฯ กสฺมา? อยญฺหิ สสฺสตทิฏฺฐิโก, สสฺสตทิฏฺฐิกา จ สีฆํ ลทฺธิํ น วิสฺสชฺเชนฺติ, วสาเตลมกฺขิตปิโลติกา วิย จิเรน สุชฺฌนฺติฯ ปสฺสติ จ ภควา – ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก กาเล คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ลทฺธิํ วิสฺสชฺเชตฺวา มม สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ฉ อภิญฺญาโย สจฺฉิกตฺวา อภิญฺญาตสาวโก ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา ตสฺส อาคตาคตสฺส สงฺคหํ กตฺวา โอกาสมกาสิเยวฯ อิทํ ปนสฺส ปจฺฉิมคมนํฯ โส หิ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตรณํ วา โหตุ อตรณํ วา, ยฏฺฐิํ โอตริตฺวา อุทเก ปตมาโน วิย สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชิสฺสามีติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา อาคโตฯ ตสฺมา ธมฺมเทสนํ ยาจนฺโต สาธุ เม ภวํ โคตโมติอาทิมาหฯ ตสฺส ภควา มูลวเสน สํขิตฺตเทสนํ, กมฺมปถวเสน วิตฺถารเทสนํ เทเสสิฯ มูลวเสน เจตฺถ อติสํขิตฺตา เทสนา, กมฺมปถวเสน สํขิตฺตา วิตฺถารสทิสาฯ พุทฺธานํ ปน นิปฺปริยาเยน วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถิฯ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานมฺปิ หิ สตฺตปกรเณ อภิธมฺมปิฏเก จ สพฺพํ สํขิตฺตเมวฯ ตสฺมา มูลวเสนาปิ กมฺมปถวเสนาปิ สํขิตฺตเมว เทเสสีติ เวทิตพฺโพฯ

[194] ตตฺถ ปาณาติปาตา เวรมณี กุสลนฺติอาทีสุ ปฏิปาฏิยา สตฺตธมฺมา กามาวจรา, อนภิชฺฌาทโย ตโย จตุภูมิกาปิ วฏฺฏนฺติฯ

ยโต โข, วจฺฉ, ภิกฺขุโนติ กิญฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ยถา ปน ชีวกสุตฺเต จ จงฺกีสุตฺเต จ, เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต จ อตฺตานเมว สนฺธาเยตํ ภควตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ