อิมานิ ปน จตฺตาริ ภยานิ ภายิตฺวา ยถา อุทกํ อโนโรหนฺตสฺส อุทกํ นิสฺสาย อานิสํโส นตฺถิ, อุทกปิปาสาย ปิปาสิโต จ โหติ รโชชลฺเลน กิลิฏฺฐสรีโร จ, เอวเมวํ อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ ภายิตฺวา สาสเน อปพฺพชนฺตสฺสาปิ อิมํ สาสนํ นิสฺสาย อานิสํโส นตฺถิ, ตณฺหาปิปาสาย ปิปาสิโต จ โหติ กิเลสรเชน สํกิลิฏฺฐจิตฺโต จฯ ยถา ปน อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ อภายิตฺวา อุทกํ โอโรหนฺตสฺส วุตฺตปฺปกาโร อานิสํโส โหติ, เอวํ อิมานิ อภายิตฺวา สาสเน ปพฺพชิตสฺสาปิ วุตฺตปฺปกาโร อานิสํโส โหติฯ เถโร ปนาห – ‘‘จตฺตาริ ภยานิ ภายิตฺวา อุทกํ อโนตรนฺโต โสตํ ฉินฺทิตฺวา ปรตีรํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ, อภายิตฺวา โอตรนฺโต สกฺโกติ, เอวเมวํ ภายิตฺวา สาสเน อปพฺพชนฺโตปิ ตณฺหาโสตํ ฉินฺทิตฺวา นิพฺพานปารํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกติ, อภายิตฺวา ปพฺพชนฺโต ปน สกฺโกตี’’ติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน เทสนา เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน นิฏฺฐาปิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จาตุมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นฬกปานสุตฺตวณฺณนา

[166] เอวํ เม สุตนฺติ นฬกปานสุตฺตํฯ ตตฺถ นฬกปาเนติ เอวํนามเก คาเมฯ ปุพฺเพ กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต วานรโยนิยํ นิพฺพตฺโต, มหากาโย กปิราชา อเนกวานรสหสฺสปริวุโต ปพฺพตปาเท วิจรติฯ ปญฺญวา โข ปน โหติ มหาปุญฺโญฯ โส ปริสํ เอวํ โอวทติ – ‘‘อิมสฺมิํ ปพฺพตปาเท ตาตา, วิสผลานิ นาม โหนฺติ, อมนุสฺสปริคฺคหิตา โปกฺขรณิโย นาม โหนฺติ, ตุมฺเห ปุพฺเพ ขาทิตปุพฺพาเนว ผลานิ ขาทถ, ปีตปุพฺพาเนว ปานียานิ จ ปิวถ, เอตฺถ โว มํ ปฏิปุจฺฉิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, อขาทิตปุพฺพานิ ปน ผลานิ อปีตปุพฺพานิ จ ปานียานิ มํ อปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถ มา ปิวิตฺถา’’ติฯ

เต เอกทิวสํ จรมานา อญฺญํ ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา โคจรํ คเหตฺวา ปานียํ โอโลเกนฺตา เอกํ อมนุสฺสปริคฺคหิตํ โปกฺขรณิํ ทิสฺวา สหสา อปิวิตฺวา สมนฺตา ปริวาเรตฺวา มหาสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมานา นิสีทิํสุฯ มหาสตฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ ตาตา ปานียํ น ปิวถา’’ติ อาหฯ ตุมฺหากํ อาคมนํ โอโลเกมาติฯ สาธุ ตาตาติ สมนฺตา ปทํ ปริเยสมาโน โอติณฺณปทํเยว อทฺทส, น อุตฺติณฺณปทํ, ทิสฺวา สปริสฺสยาติ อญฺญาสิฯ ตาวเทว จ ตตฺถ อภินิพฺพตฺตอมนุสฺโส อุทกํ ทฺเวธา กตฺวา อุฏฺฐาสิ เสตมุโข นีลกุจฺฉิ รตฺตหตฺถปาโท มหาทาฐิโก วงฺกทาโฐ วิรูโป พีภจฺโฉ อุทกรกฺขโสฯ โส เอวมาห – ‘‘กสฺมา ปานียํ น ปิวถ, มธุรํ อุทกํ ปิวถ, กิํ ตุมฺเห เอตสฺส วจนํ สุณาถา’’ติ? มหาสตฺโต อาห – ‘‘ตฺวํ อิธ อธิวตฺโถ อมนุสฺโส’’ติ? อามาหนฺติฯ ตฺวํ อิธ โอติณฺเณ ลภสีติ? อาม ลภามิ, ตุมฺเห ปน สพฺเพ ขาทิสฺสามีติฯ น สกฺขิสฺสสิ, ยกฺขาติฯ ปานียํ ปน ปิวิสฺสถาติ? อาม ปิวิสฺสามาติฯ เอวํ สนฺเต เอโกปิ โว น มุจฺจิสฺสตีติฯ ปานียญฺจ ปิวิสฺสาม, น จ เต วสํ คมิสฺสามาติ เอกนฬํ อาหราเปตฺวา โกฏิยํ คเหตฺวา ธมิ, สพฺโพ เอกจฺฉิทฺโท อโหสิ, ตีเร นิสีทิตฺวาว ปานียํ ปิวิ, เสสวานรานํ ปาฏิเยกฺเก นเฬ อาหราเปตฺวา ธมิตฺวา อทาสิฯ สพฺเพ ยกฺขสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ปานียํ ปิวิํสุฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ, ทิสฺวาโน’ ตริตํ ปทํ;

นเฬน วาริํ ปิสฺสาม, เนว มํ ตฺวํ วธิสฺสสี’’ติฯ (ชา. 1.1.20);

ตโต ปฏฺฐาย ยาว อชฺชทิวสา ตสฺมิํ ฐาเน นฬา เอกจฺฉิทฺทาว โหนฺติฯ อิมินา หิ สทฺธิํ อิมสฺมิํ กปฺเป จตฺตาริ กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยานิ นาม – จนฺเท สสพิมฺพํ , วฏฺฏกชาตกมฺหิ สจฺจกิริยฏฺฐาเน อคฺคิสฺส คมนุปจฺเฉโท, ฆฏิการกุมฺภการสฺส มาตาปิตูนํ วสนฏฺฐาเน เทวสฺส อวสฺสนํ, ตสฺสา โปกฺขรณิยา ตีเร นฬานํ เอกจฺฉิทฺทภาโวติฯ อิติ สา โปกฺขรณี นเฬน ปานียสฺส ปีตตฺตา นฬกปานาติ นามํ ลภิฯ อปรภาเค ตํ โปกฺขรณิํ นิสฺสาย คาโม ปติฏฺฐาสิ, ตสฺสาปิ นฬกปานนฺเตว นามํ ชาตํฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นฬกปาเน’’ติฯ ปลาสวเนติ กิํสุกวเนฯ

[167] ตคฺฆ มยํ, ภนฺเตติ เอกํเสเนว มยํ, ภนฺเต, อภิรตาฯ อญฺเญปิ เย ตุมฺหากํ สาสเน อภิรมนฺติ, เต อมฺเหหิ สทิสาว หุตฺวา อภิรมนฺตีติ ทีเปนฺติฯ

เนว ราชาภินีตาติอาทีสุ เอโก รญฺโญ อปราธํ กตฺวา ปลายติฯ ราชา กุหิํ, โภ, อสุโกติ? ปลาโต เทวาติฯ ปลาตฏฺฐาเนปิ เม น มุจฺจิสฺสติ, สเจ ปน ปพฺพเชยฺย, มุจฺเจยฺยาติ วทติฯ ตสฺส โกจิเทว สุหโท คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ตฺวํ สเจ ชีวิตุมิจฺฉสิ, ปพฺพชาหีติฯ โส ปพฺพชิตฺวา ชีวิตํ รกฺขมาโน จรติฯ อยํ ราชาภินีโต นามฯ

เอโก ปน โจรานํ มูลํ ฉินฺทนฺโต จรติฯ โจรา สุตฺวา ‘‘ปุริสานํ อตฺถิกภาวํ น ชานาติ, ชานาเปสฺสาม น’’นฺติ วทนฺติฯ โส ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปลายติฯ โจรา ปลาโตติ สุตฺวา ‘‘ปลาตฏฺฐาเนปิ โน น มุจฺจิสฺสติ, สเจ ปน ปพฺพเชยฺย, มุจฺเจยฺยา’’ติ วทนฺติฯ โส ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปพฺพชติฯ อยํ โจราภินีโต นามฯ

เอโก ปน พหุํ อิณํ ขาทิตฺวา เตน อิเณน อฏฺโฏ ปีฬิโต ตมฺหา คามา ปลายติฯ อิณสามิกา สุตฺวา ‘‘ปลาตฏฺฐาเนปิ โน น มุจฺจิสฺสติ, สเจ ปน ปพฺพเชยฺย, มุจฺเจยฺยา’’ติ วทนฺติฯ โส ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปพฺพชติฯ อยํ อิณฏฺโฏ นามฯ

ราชภยาทีนํ ปน อญฺญตเรน ภเยน ภีโต อฏฺโฏ อาตุโร หุตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิโต ภยฏฺโฏ นามฯ ทุพฺภิกฺขาทีสุ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต ปพฺพชิโต อาชีวิกาปกโต นาม, อาชีวิกาย ปกโต อภิภูโตติ อตฺโถฯ อิเมสุ ปน เอโกปิ อิเมหิ การเณหิ ปพฺพชิโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘เนว ราชาภินีโต’’ติอาทิมาหฯ

วิเวกนฺติ วิวิจฺจ วิวิตฺโต หุตฺวาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ กาเมหิ จ อกุสลธมฺเมหิ จ วิวิตฺเตน ปฐมทุติยชฺฌานสงฺขาตํ ปีติสุขํ อธิคนฺตพฺพํ, สเจ ตํ วิวิจฺจ กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปีติสุขํ นาธิคจฺฉติ, อญฺญํ วา อุปริ ทฺวินฺนํ ฌานานํ จตุนฺนญฺจ มคฺคานํ วเสน สนฺตตรํ สุขํ นาธิคจฺฉติ, ตสฺส อิเม อภิชฺฌาทโย จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติฯ ตตฺถ อรตีติ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อุกฺกณฺฐิตตาฯ ตนฺทีติ อาลสิยภาโวฯ

เอวํ โย ปพฺพชิตฺวา ปพฺพชิตกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺส อิเม สตฺต ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺส เต ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติ, โสเยว สมณกิจฺจมฺปิ กาตุํ น สกฺโกตีติ ปุน วิเวกํ อนุรุทฺธา…เป.… อญฺญํ วา ตโต สนฺตตรนฺติ อาหฯ

เอวํ กณฺหปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตเนว นเยน สุกฺกปกฺขํ ทสฺเสตุํ ปุน วิเวกนฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[168] สงฺขายาติ ชานิตฺวาฯ เอกนฺติ เอกจฺจํฯ ปฏิเสวตีติ เสวิตพฺพยุตฺตกํ เสวติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุปปตฺตีสุ พฺยากโรตีติ สปฺปฏิสนฺธิเก ตาว พฺยากโรตุ, อปฺปฏิสนฺธิเก กถํ พฺยากโรตีติฯ อปฺปฏิสนฺธิกสฺส ปุน ภเว ปฏิสนฺธิ นตฺถีติ วทนฺโต อุปปตฺตีสุ พฺยากโรติ นามฯ

ชนกุหนตฺถนฺติ ชนวิมฺหาปนตฺถํฯ ชนลปนตฺถนฺติ มหาชนสฺส อุปลาปนตฺถํฯ น อิติ มํ ชโน ชานาตูติ เอวํ มํ มหาชโน ชานิสฺสติ, เอวํ เม มหาชนสฺส อนฺตเร กิตฺติสทฺโท อุคฺคจฺฉิสฺสตีติ อิมินาปิ การเณน น พฺยากโรตีติ อตฺโถฯ อุฬารเวทาติ มหนฺตตุฏฺฐิโนฯ

[169] โส โข ปนสฺส อายสฺมาติ โส ปรินิพฺพุโต อายสฺมา อิมสฺส ฐิตสฺส อายสฺมโตฯ เอวํสีโลติอาทีสุ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว สีลาทโย เวทิตพฺโพฯ เอวํธมฺโมติ เอตฺถ ปน สมาธิปกฺขิกา ธมฺมา ธมฺมาติ อธิปฺเปตาฯ ผาสุวิหาโร โหตีติ เตน ภิกฺขุนา ปูริตปฏิปตฺติํ ปูเรนฺตสฺส อรหตฺตผลํ สจฺฉิกตฺวา ผลสมาปตฺติวิหาเรน ผาสุวิหาโร โหติ, อรหตฺตํ ปตฺตุมสกฺโกนฺตสฺส ปฏิปตฺติํ ปูรยมานสฺส จรโตปิ ผาสุวิหาโรเยว นาม โหติฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

นฬกปานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. โคลิยานิสุตฺตวณฺณนา

[173] เอวํ เม สุตนฺติ โคลิยานิสุตฺตํฯ ตตฺถ ปทสมาจาโรติ ทุพฺพลสมาจาโร โอฬาริกาจาโร, ปจฺจเยสุ สาเปกฺโข มหารกฺขิตตฺเถโร วิยฯ ตํ กิร อุปฏฺฐากกุเล นิสินฺนํ อุปฏฺฐาโก อาห ‘‘อสุกตฺเถรสฺส เม, ภนฺเต, จีวรํ ทินฺน’’นฺติฯ สาธุ เต กตํ ตํเยว ตกฺเกตฺวา วิหรนฺตสฺส จีวรํ เทนฺเตนาติฯ ตุมฺหากมฺปิ, ภนฺเต, ทสฺสามีติฯ สาธุ กริสฺสสิ ตํเยว ตกฺเกนฺตสฺสาติ อาหฯ อยมฺปิ เอวรูโป โอฬาริกาจาโร อโหสิฯ สปฺปติสฺเสนาติ สเชฏฺฐเกน, น อตฺตานํ เชฏฺฐกํ กตฺวา วิหริตพฺพํฯ เสริวิหาเรนาติ สจฺฉนฺทวิหาเรน นิรงฺกุสวิหาเรนฯ

นานูปขชฺชาติ น อนุปขชฺช น อนุปวิสิตฺวาฯ ตตฺถ โย ทฺวีสุ มหาเถเรสุ อุภโต นิสินฺเนสุ เต อนาปุจฺฉิตฺวาว จีวเรน วา ชาณุนา วา ฆฏฺเฏนฺโต นิสีทติ, อยํ อนุปขชฺช นิสีทติ นามฯ เอวํ อกตฺวา ปน อตฺตโน ปตฺตอาสนสนฺติเก ฐตฺวา นิสีทาวุโสติ วุตฺเต นิสีทิตพฺพํฯ สเจ น วทนฺติ, นิสีทามิ, ภนฺเตติ อาปุจฺฉิตฺวา นิสีทิตพฺพํ อาปุจฺฉิตกาลโต ปฏฺฐาย นิสีทาติ วุตฺเตปิ อวุตฺเตปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏติเยวฯ น ปฏิพาหิสฺสามีติ เอตฺถ โย อตฺตโน ปตฺตาสนํ อติกฺกมิตฺวา นวกานํ ปาปุณนฏฺฐาเน นิสีทติ, อยํ นเว ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหติ นามฯ ตสฺมิญฺหิ ตถา นิสินฺเน นวา ภิกฺขู ‘‘อมฺหากํ นิสีทิตุํ น เทตี’’ติ อุชฺฌายนฺตา ติฏฺฐนฺติ วา อาสนํ วา ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติฯ ตสฺมา อตฺตโน ปตฺตาสเนเยว นิสีทิตพฺพํฯ เอวํ น ปฏิพาหติ นามฯ

อาภิสมาจาริกมฺปิ ธมฺมนฺติ อภิสมาจาริกํ วตฺตปฏิปตฺติมตฺตมฺปิฯ นาติกาเลนาติ น อติปาโต ปวิสิตพฺพํ, น อติทิวา ปฏิกฺกมิตพฺพํ, ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํเยว ปวิสิตพฺพญฺจ นิกฺขมิตพฺพญฺจฯ อติปาโต ปวิสิตฺวา อติทิวา นิกฺขมนฺตสฺส หิ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตาทีนิ ปริหายนฺติฯ กาลสฺเสว มุขํ โธวิตฺวา มกฺกฏกสุตฺตานิ ฉินฺทนฺเตน อุสฺสาวพินฺทู นิปาเตนฺเตน คามํ ปวิสิตฺวา ยาคุํ ปริเยสิตฺวา ยาว ภิกฺขากาลา อนฺโตคาเมเยว นานปฺปการํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺเตน นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวา นิกฺขมฺม ภิกฺขูนํ ปาทโธวนเวลาย วิหารํ ปจฺจาคนฺตพฺพํ โหติฯ