7. จาตุมสุตฺตวณฺณนา

[157] เอวํ เม สุตนฺติ จาตุมสุตฺตํฯ ตตฺถ จาตุมายนฺติ เอวํนามเก คาเมฯ ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานีติ อธุนา ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ ปญฺจ สตานิฯ เถรา กิร จินฺเตสุํ – ‘‘อิเม กุลปุตฺตา ทสพลํ อทิสฺวาว ปพฺพชิตา, เอเตสํ ภควนฺตํ ทสฺเสสฺสาม, ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ยถาอุปนิสฺสเยน ปติฏฺฐหิสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา เต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคตาฯ ปฏิสมฺโมทมานาติ ‘‘กจฺจาวุโส, ขมนีย’’นฺติอาทิํ ปฏิสนฺถารกถํ กุรุมานาฯ เสนาสนานิ ปญฺญาปยมานาติ อตฺตโน อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ วสนฏฺฐานานิ ปุจฺฉิตฺวา ทฺวารวาตปานานิ วิวริตฺวา มญฺจปีฐกฏสารกาทีนิ นีหริตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา ยถาฏฺฐาเน สณฺฐาปยมานาฯ ปตฺตจีวรานิ ปฏิสามยมานาติ, ภนฺเต, อิทํ เม ปตฺตํ ฐเปถ, อิทํ จีวรํ, อิทํ ถาลกํ, อิทํ อุทกตุมฺพํ, อิมํ กตฺตรยฏฺฐินฺติ เอวํ สมณปริกฺขาเร สงฺโคปยมานาฯ

อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทาติ อุทฺธํ อุคฺคตตฺตา อุจฺจํ, ปตฺถฏตฺตา มหนฺตํ อวินิพฺโภคสทฺทํ กโรนฺตาฯ เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏานํ มจฺฉปจฺฉิฐปิตฏฺฐาเน มหาชโน สนฺนิปติตฺวา – ‘‘อิธ อญฺญํ เอกํ มจฺฉํ เทหิ, เอกํ มจฺฉผาลํ เทหิ, เอตสฺส เต มหา ทินฺโน, มยฺหํ ขุทฺทโก’’ติ เอวํ อุจฺจาสทฺทํ มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ มจฺฉคหณตฺถํ ชาเล ปกฺขิตฺเตปิ ตสฺมิํ ฐาเน เกวฏฺฏา เจว อญฺเญ จ ‘‘ปวิฏฺโฐ น ปวิฏฺโฐ, คหิโต น คหิโต’’ติ มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ ตมฺปิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ปณาเมมีติ นีหรามิฯ น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพนฺติ ตุมฺเห มาทิสสฺส พุทฺธสฺส วสนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา เอวํ มหาสทฺทํ กโรถ, อตฺตโน ธมฺมตาย วสนฺตา กิํ นาม สารุปฺปํ กริสฺสถ, ตุมฺหาทิสานํ มม สนฺติเก วสนกิจฺจํ นตฺถีติ ทีเปติฯ เตสุ เอกภิกฺขุปิ ‘‘ภควา ตุมฺเห มหาสทฺทมตฺตเกน อมฺเห ปณาเมถา’’ติ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิ, สพฺเพ ภควโต วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺตา ‘‘เอวํ, ภนฺเต,’’ติ วตฺวา นิกฺขมิํสุฯ เอวํ ปน เตสํ อโหสิ ‘‘มยํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสาม, ธมฺมกถํ โสสฺสาม, สตฺถุ สนฺติเก วสิสฺสามาติ อาคตาฯ เอวรูปสฺส ปน ครุโน สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา มหาสทฺทํ กริมฺหา, อมฺหากเมว โทโสยํ, ปณามิตมฺหา, น โน ลทฺธํ ภควโต สนฺติเก วตฺถุํ, น สุวณฺณวณฺณสรีรํ โอโลเกตุํ, น มธุรสฺสเรน ธมฺมํ โสตุ’’นฺติฯ เต พลวโทมนสฺสชาตา หุตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

[158] เตนุปสงฺกมิํสูติ เต กิร สกฺยา อาคมนสมเยปิ เต ภิกฺขู ตตฺเถว นิสินฺนา ปสฺสิํสุฯ อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘กิํ นุ โข เอเต ภิกฺขู ปวิสิตฺวาว ปฏินิวตฺตา, ชานิสฺสาม ตํ การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิํสุฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ

กหํ ปน ตุมฺเหติ ตุมฺเห อิทาเนว อาคนฺตฺวา กหํ คจฺฉถ, กิํ ตุมฺหากํ โกจิ อุปทฺทโว, อุทาหุ ทสพลสฺสาติ? เตสํ ปน ภิกฺขูนํ, – ‘‘อาวุโส, มยํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคตา, ทิฏฺโฐ โน ภควา, อิทานิ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺฉามา’’ติ กิญฺจาปิ เอวํ วจนปริหาโร อตฺถิ, เอวรูปํ ปน เลสกปฺปํ อกตฺวา ยถาภูตเมว อาโรเจตฺวา ภควตา โข, อาวุโส, ภิกฺขุสงฺโฆ ปณามิโตติ อาหํสุฯ เต ปน ราชาโน สาสเน ธุรวหา, ตสฺมา จินฺเตสุํ – ‘‘ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ สทฺธิํ ปญฺจสุ ภิกฺขุสเตสุ คจฺฉนฺเตสุ ภควโต ปาทมูลํ วิคจฺฉิสฺสติ, อิเมสํ นิวตฺตนาการํ กริสฺสามา’’ติฯ เอวํ จินฺเตตฺวา เตน หายสฺมนฺโตติอาทิมาหํสุฯ เตสุปิ ภิกฺขูสุ ‘‘มยํ มหาสทฺทมตฺตเกน ปณามิตา, น มยํ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา ปพฺพชิตา’’ติ เอกภิกฺขุปิ ปฏิปฺผริโต นาม นาโหสิ, สพฺเพ ปน สมกํเยว, ‘‘เอวมาวุโส,’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ

[159] อภินนฺทตูติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาคมนํ อิจฺฉนฺโต อภินนฺทตุฯ อภิวทตูติ เอตุ ภิกฺขุสงฺโฆติ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺโต อภิวทตุฯ อนุคฺคหิโตติ อามิสานุคฺคเหน จ ธมฺมานุคฺคเหน จ อนุคฺคหิโตฯ อญฺญถตฺตนฺติ ทสพลสฺส ทสฺสนํ น ลภามาติ ปสาทญฺญถตฺตํ ภเวยฺยฯ วิปริณาโมติ ปสาทญฺญถตฺเตน วิพฺภมนฺตานํ วิปริณามญฺญถตฺตํ ภเวยฺยฯ พีชานํ ตรุณานนฺติ ตรุณสสฺสานํฯ สิยา อญฺญถตฺตนฺติ อุทกวารกาเล อุทกํ อลภนฺตานํ มิลาตภาเวน อญฺญถตฺตํ ภเวยฺย, สุสฺสิตฺวา มิลาตภาวํ อาปชฺชเนน วิปริณาโม ภเวยฺยฯ วจฺฉกสฺส ปน ขีรปิปาสาย สุสฺสนํ อญฺญถตฺตํ นาม, สุสฺสิตฺวา กาลกิริยา วิปริณาโม นามฯ

[160] ปสาทิโต ภควาติ เถโร กิร ตตฺถ นิสินฺโนว ทิพฺพจกฺขุนา พฺรหฺมานํ อาคตํ อทฺทส , ทิพฺพาย โสตธาตุยา จ อายาจนสทฺทํ สุณิ, เจโตปริยญาเณน ภควโต ปสนฺนภาวํ อญฺญาสิฯ ตสฺมา – ‘‘กญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสตฺวา ปกฺโกสิยมานานํ คมนํ นาม น ผาสุกํ, ยาว สตฺถา น เปเสติ, ตาวเทว คมิสฺสามา’’ติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ อปฺโปสฺสุกฺโกติ อญฺเญสุ กิจฺเจสุ อนุสฺสุกฺโก หุตฺวาฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ ผลสมาปตฺติวิหารํ อนุยุตฺโต มญฺเญ ภควา วิหริตุกาโม, โส อิทานิ ยถารุจิยา วิหริสฺสตีติ เอวํ เม อโหสีติ วทติฯ มยมฺปิ ทานีติ มยํ ปรํ โอวทมานา วิหารโต นิกฺกฑฺฒิตา, กิํ อมฺหากํ ปโรวาเทนฯ อิทานิ มยมฺปิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาเรเนว วิหริสฺสามาติ ทีเปติฯ เถโร อิมสฺมิํ ฐาเน วิรทฺโธ อตฺตโน ภารภาวํ น อญฺญาสิฯ

อยญฺหิ ภิกฺขุสงฺโฆ ทฺวินฺนมฺปิ มหาเถรานํ ภาโร, เตน นํ ปฏิเสเธนฺโต ภควา อาคเมหีติอาทิมาหฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปน อตฺตโน ภารภาวํ อญฺญาสิฯ เตนสฺส ภควา สาธุการํ อทาสิฯ

[161] จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารภิ? อิมสฺมิํ สาสเน จตฺตาริ ภยานิฯ โย ตานิ อภีโต โหติ, โส อิมสฺมิํ สาสเน ปติฏฺฐาตุํ สกฺโกติฯ อิตโร ปน น สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อุทโกโรหนฺเตติ อุทกํ โอโรหนฺเต ปุคฺคเลฯ กุมฺภีลภยนฺติ สุํสุมารภยํฯ สุสุกาภยนฺติ จณฺฑมจฺฉภยํฯ

[162] โกธุปายาสสฺเสตํ อธิวจนนฺติ ยถา หิ พาหิรํ อุทกํ โอติณฺโณ อูมีสุ โอสีทิตฺวา มรติ, เอวํ อิมสฺมิํ สาสเน โกธุปายาเส โอสีทิตฺวา วิพฺภมติฯ ตสฺมา โกธุปายาโส ‘‘อูมิภย’’นฺติ วุตฺโตฯ

[163] โอทริกตฺตสฺเสตํ อธิวจนนฺติ ยถา หิ พาหิรํ อุทกํ โอติณฺโณ กุมฺภีเลน ขาทิโต มรติ, เอวํ อิมสฺมิํ สาสเน โอทริกตฺเตน ขาทิโต วิพฺภมติฯ ตสฺมา โอทริกตฺตํ ‘‘กุมฺภีลภย’’นฺติ วุตฺตํฯ

[164] อรกฺขิเตเนว กาเยนาติ สีสปฺปจาลกาทิกรเณน อรกฺขิตกาโย หุตฺวาฯ อรกฺขิตาย วาจายาติ ทุฏฺฐุลฺลภาสนาทิวเสน อรกฺขิตวาโจ หุตฺวาฯ อนุปฏฺฐิตาย สติยาติ กายคตาสติํ อนุปฏฺฐาเปตฺวาฯ อสํวุเตหีติ อปิหิเตหิฯ ปญฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนนฺติ ยถา หิ พาหิรํ อุทกํ โอติณฺโณ อาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวา มรติ, เอวํ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต ปญฺจกามคุณาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวา วิพฺภมติฯ ตสฺมา ปญฺจ กามคุณา ‘‘อาวฏฺฏภย’’นฺติ วุตฺตาฯ

[165] อนุทฺธํเสตีติ กิลเมติ มิลาเปติฯ ราคานุทฺธํเสนาติ ราคานุทฺธํสิเตนฯ มาตุคามสฺเสตํ อธิวจนนฺติ ยถา หิ พาหิรํ อุทกํ โอติณฺโณ จณฺฑมจฺฉํ อาคมฺม ลทฺธปฺปหาโร มรติ, เอวํ อิมสฺมิํ สาสเน มาตุคามํ อาคมฺม อุปฺปนฺนกามราโค วิพฺภมติฯ ตสฺมา มาตุคาโม ‘‘สุสุกาภย’’นฺติ วุตฺโตฯ

อิมานิ ปน จตฺตาริ ภยานิ ภายิตฺวา ยถา อุทกํ อโนโรหนฺตสฺส อุทกํ นิสฺสาย อานิสํโส นตฺถิ, อุทกปิปาสาย ปิปาสิโต จ โหติ รโชชลฺเลน กิลิฏฺฐสรีโร จ, เอวเมวํ อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ ภายิตฺวา สาสเน อปพฺพชนฺตสฺสาปิ อิมํ สาสนํ นิสฺสาย อานิสํโส นตฺถิ, ตณฺหาปิปาสาย ปิปาสิโต จ โหติ กิเลสรเชน สํกิลิฏฺฐจิตฺโต จฯ ยถา ปน อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ อภายิตฺวา อุทกํ โอโรหนฺตสฺส วุตฺตปฺปกาโร อานิสํโส โหติ, เอวํ อิมานิ อภายิตฺวา สาสเน ปพฺพชิตสฺสาปิ วุตฺตปฺปกาโร อานิสํโส โหติฯ เถโร ปนาห – ‘‘จตฺตาริ ภยานิ ภายิตฺวา อุทกํ อโนตรนฺโต โสตํ ฉินฺทิตฺวา ปรตีรํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ, อภายิตฺวา โอตรนฺโต สกฺโกติ, เอวเมวํ ภายิตฺวา สาสเน อปพฺพชนฺโตปิ ตณฺหาโสตํ ฉินฺทิตฺวา นิพฺพานปารํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกติ, อภายิตฺวา ปพฺพชนฺโต ปน สกฺโกตี’’ติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน เทสนา เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน นิฏฺฐาปิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จาตุมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นฬกปานสุตฺตวณฺณนา

[166] เอวํ เม สุตนฺติ นฬกปานสุตฺตํฯ ตตฺถ นฬกปาเนติ เอวํนามเก คาเมฯ ปุพฺเพ กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต วานรโยนิยํ นิพฺพตฺโต, มหากาโย กปิราชา อเนกวานรสหสฺสปริวุโต ปพฺพตปาเท วิจรติฯ ปญฺญวา โข ปน โหติ มหาปุญฺโญฯ โส ปริสํ เอวํ โอวทติ – ‘‘อิมสฺมิํ ปพฺพตปาเท ตาตา, วิสผลานิ นาม โหนฺติ, อมนุสฺสปริคฺคหิตา โปกฺขรณิโย นาม โหนฺติ, ตุมฺเห ปุพฺเพ ขาทิตปุพฺพาเนว ผลานิ ขาทถ, ปีตปุพฺพาเนว ปานียานิ จ ปิวถ, เอตฺถ โว มํ ปฏิปุจฺฉิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, อขาทิตปุพฺพานิ ปน ผลานิ อปีตปุพฺพานิ จ ปานียานิ มํ อปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถ มา ปิวิตฺถา’’ติฯ