โปกฺขรณิํ โอตริตฺวา สพฺพปทุมปตฺเต จริตฺวา อคมาสิ, เอกํ ปตฺตมฺปิ อนกฺกนฺตํ วา ผาลิตํ วา ฉินฺทิตํ วา ขณฺฑิตํ วา นาโหสิฯ ทิฏฺฐํ, มหาราชาติฯ ทิฏฺฐํ, ตาตาติฯ อจฺฉรํ ปหริตฺวา ตํ หตฺถตลํ อุปนาเมสิฯ ธาตูปตฺถทฺโธ ลงฺฆิตฺวา หตฺถตเล อฏฺฐาสิฯ ทิฏฺฐํ, มหาราชาติ? ทิฏฺฐํ, ตาตาติฯ เอวํ อุตฺตมหโย เอว อุตฺตมการณาย อุตฺตมชวํ ปฏิปชฺชติฯ

อุตฺตเม สาขลฺเยติ มุทุวาจายฯ มุทุวาจาย หิ, ‘‘ตาต, ตฺวํ มา จินฺตยิ, รญฺโญ มงฺคลสฺโส ภวิสฺสสิ, ราชโภชนาทีนิ ลภิสฺสสี’’ติ อุตฺตมหยการณํ กาเรตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตเม สาขลฺเย’’ติฯ ราชโภคฺโคติ รญฺโญ อุปโภโคฯ รญฺโญ องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉตีติ ยตฺถ กตฺถจิ คจฺฉนฺเตน หตฺถํ วิย ปาทํ วิย อโนหาเยว คนฺตพฺพํ โหติฯ ตสฺมา องฺคนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, จตูสุ วา เสนงฺเคสุ เอกํ องฺคํ โหติฯ

อเสขาย สมฺมาทิฏฺฐิยาติ อรหตฺตผลสมฺมาทิฏฺฐิยาฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ตํสมฺปยุตฺตาวฯ สมฺมาญาณํ ปุพฺเพ วุตฺตสมฺมาทิฏฺฐิเยวฯ ฐเปตฺวา ปน อฏฺฐ ผลงฺคานิ เสสา ธมฺมา วิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน เทสนา อุคฺฆฏิตญฺญูปุคฺคลสฺส วเสน อรหตฺตนิกูฏํ คเหตฺวา นิฏฺฐาปิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ลฏุกิโกปมสุตฺตวณฺณนา

[148] เอวํ เม สุตนฺติ ลฏุกิโกปมสุตฺตํฯ ตตฺถ เยน โส วนสณฺโฑติ อยมฺปิ มหาอุทายิตฺเถโร ภควตา สทฺธิํเยว ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา สทฺธิํ ปฏิกฺกมิฯ ตสฺมา เยน โส ภควตา อุปสงฺกมนฺโต วนสณฺโฑ เตนุปสงฺกมีติ เวทิตพฺโพฯ อปหตฺตาติ อปหารโกฯ อุปหตฺตาติ อุปหารโกฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตฯ

[149] ยํ ภควาติ ยสฺมิํ สมเย ภควาฯ อิงฺฆาติ อาณตฺติยํ นิปาโตฯ อญฺญถตฺตนฺติ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํฯ ตญฺจ โข น ภควนฺตํ ปฏิจฺจ, เอวรูปํ ปน ปณีตโภชนํ อลภนฺตา กถํ ยาเปสฺสามาติ เอวํ ปณีตโภชนํ ปฏิจฺจ อโหสีติ เวทิตพฺพํฯ ภูตปุพฺพนฺติ อิมินา รตฺติโภชนสฺส ปณีตภาวํ ทสฺเสติฯ สูเปยฺยนฺติ สูเปน อุปเนตพฺพํ มจฺฉมํสกฬีราทิฯ สมคฺคา ภุญฺชิสฺสามาติ เอกโต ภุญฺชิสฺสามฯ สงฺขติโยติ อภิสงฺขาริกขาทนียานิฯ สพฺพา ตา รตฺตินฺติ สพฺพา ตา สงฺขติโย รตฺติํเยว โหนฺติ, ทิวา ปน อปฺปา ปริตฺตา โถกิกา โหนฺตีติฯ มนุสฺสา หิ ทิวา ยาคุกญฺชิยาทีหิ ยาเปตฺวาปิ รตฺติํ ยถาสตฺติ ยถาปณีตเมว ภุญฺชนฺติฯ

ปุน ภูตปุพฺพนฺติ อิมินา รตฺติ วิกาลโภชเน อาทีนวํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อนฺธการติมิสายนฺติ พหลนฺธกาเรฯ มาณเวหีติ โจเรหิฯ กตกมฺเมหีติ กตโจรกมฺเมหิฯ โจรา กิร กตกมฺมา ยํ เนสํ เทวตํ อายาจิตฺวา กมฺมํ นิปฺผนฺนํ, ตสฺส อุปหารตฺถาย มนุสฺเส มาเรตฺวา คลโลหิตาทีนิ คณฺหนฺติฯ เต อญฺเญสุ มนุสฺเสสุ มาริยมาเนสุ โกลาหลา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, ปพฺพชิตํ ปริเยสนฺโต นาม นตฺถีติ มญฺญมานา ภิกฺขู คเหตฺวา มาเรนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อกตกมฺเมหีติ อฏวิโต คามํ อาคมนกาเล กมฺมนิปฺผนฺนตฺถํ ปุเรตรํ พลิกมฺมํ กาตุกาเมหิฯ อสทฺธมฺเมน นิมนฺเตตีติ ‘‘เอหิ ภิกฺขุ อชฺเชกรตฺติํ อิเธว ภุญฺชิตฺวา อิธ วสิตฺวา สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา สฺเว คมิสฺสสี’’ติ เมถุนธมฺเมน นิมนฺเตติฯ

ปุน ภูตปุพฺพนฺติ อิมินา อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ กเถติฯ วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุวิชฺโชตนกฺขเณ ฯ วิสฺสรมกาสีติ มหาสทฺทมกาสิฯ อภุมฺเมติ ภู’ติ วฑฺฒิ, อภู’ติ อวฑฺฒิ, วินาโส มยฺหนฺติ อตฺโถฯ ปิสาโจ วต มนฺติ ปิสาโจ มํ ขาทิตุํ อาคโต วตฯ อาตุมารี มาตุมารีติ เอตฺถ อาตูติ ปิตา, มาตูติ มาตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺส ปิตา วา มาตา วา อตฺถิ, ตํ มาตาปิตโร อมฺหากํ ปุตฺตโกติ ยถา ตถา วา อุปฺปาเทตฺวา ยํกิญฺจิ ขาทนียโภชนียํ ทตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน สยาเปนฺติฯ โส เอวํ รตฺติํ ปิณฺฑาย น จรติฯ ตุยฺหํ ปน มาตาปิตโร มตา มญฺเญ, เตน เอวํ จรสีติฯ

[150] เอวเมวาติ เอวเมว กิญฺจิ อานิสํสํ อปสฺสนฺตา นิกฺการเณเนวฯ เอวมาหํสูติ ครหนฺโต อาหฯ ตตฺถ อาหํสูติ วทนฺติฯ กิํ ปนิมสฺสาติ อิมสฺส อปฺปมตฺตกสฺส เหตุ กิํ วตฺตพฺพํ นาม, นนุ อปสฺสนฺเตน วิย อสุณนฺเตน วิย ภวิตพฺพนฺติฯ โอรมตฺตกสฺสาติ ปริตฺตมตฺตกสฺสฯ อธิสลฺลิขเตวายนฺติ อยํ สมโณ นวนีตํ ปิสนฺโต วิย ปทุมนาฬสุตฺตํ กกเจน โอกฺกนฺตนฺโต วิย อติสลฺเลขติ, อติวายามํ กโรติฯ สิกฺขากามาติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย วิย สิกฺขากามา, เตสุ จ อปฺปจฺจยํ อุปฏฺฐเปนฺติฯ เตสญฺหิ เอวํ โหติ ‘‘สเจ เอเต ‘อปฺปมตฺตกเมตํ, หรถ ภควา’ติ วเทยฺยุํ, กิํ สตฺถา น หเรยฺยฯ เอวํ ปน อวตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ‘เอวํ ภควา, สาธุ ภควา, ปญฺญเปถ ภควา’ติ อติเรกตรํ อุสฺสาหํ ปฏิลภนฺตี’’ติฯ ตสฺมา เตสุ อปฺปจฺจยํ อุปฏฺฐเปนฺติฯ

เตสนฺติ เตสํ เอกจฺจานํ โมฆปุริสานํฯ ตนฺติ ตํ อปฺปมตฺตกํ ปหาตพฺพํฯ ถูโล กลิงฺคโรติ คเล พทฺธํ มหากฏฺฐํ วิย โหติฯ ลฏุกิกา สกุณิกาติ จาตกสกุณิกาฯ สา กิร รวสตํ รวิตฺวา นจฺจสตํ นจฺจิตฺวา สกิํ โคจรํ คณฺหาติฯ อากาสโต ภูมิยํ ปติฏฺฐิตํ ปน นํ ทิสฺวา วจฺฉปาลกาทโย กีฬนตฺถํ ปูติลตาย พนฺธนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อาคเมตีติ อุเปติฯ ตญฺหิ ตสฺสาติ ตํ ปูติลตาพนฺธนํ ตสฺสา อปฺปสรีรตาย เจว อปฺปถามตาย จ พลวพนฺธนํ นาม, มหนฺตํ นาฬิเกรรชฺชุ วิย ทุจฺฉิชฺชํ โหติฯ เตสนฺติ เตสํ โมฆปุริสานํ สทฺธามนฺทตาย จ ปญฺญามนฺทตาย จ พลวํ พนฺธนํ นาม, ทุกฺกฏวตฺถุมตฺตกมฺปิ มหนฺตํ ปาราชิกวตฺถุ วิย ทุปฺปชหํ โหติฯ

[151] สุกฺกปกฺเข ปหาตพฺพสฺสาติ กิํ อิมสฺส อปฺปมตฺตกสฺส ปหาตพฺพสฺส เหตุ ภควตา วตฺตพฺพํ อตฺถิ, ยสฺส โน ภควา ปหานมาหฯ นนุ เอวํ ภควโต อธิปฺปายํ ญตฺวาปิ ปหาตพฺพเมวาติ อตฺโถฯ อปฺโปสฺสุกฺกาติ อนุสฺสุกฺกาฯ ปนฺนโลมาติ ปติตโลมา, น ตสฺส ปหาตพฺพภเยน อุทฺธคฺคโลมาฯ ปรทตฺตวุตฺตาติ ปเรหิ ทินฺนวุตฺติโน, ปรโต ลทฺเธน ยาเปนฺตาติ อตฺโถฯ

มิคภูเตน เจตสา วิหรนฺตีติ อปจฺจาสีสนปกฺเข ฐิตา หุตฺวา วิหรนฺติฯ มิโค หิ ปหารํ ลภิตฺวา มนุสฺสาวาสํ คนฺตฺวา เภสชฺชํ วา วณเตลํ วา ลภิสฺสามีติ อชฺฌาสยํ อกตฺวา ปหารํ ลภิตฺวาว อคามกํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ปหฏฏฺฐานํ เหฏฺฐา กตฺวา นิปติตฺวา ผาสุภูตกาเล อุฏฺฐาย คจฺฉติฯ เอวํ มิคา อปจฺจาสีสนปกฺเข ฐิตาฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มิคภูเตน เจตสา วิหรนฺตี’’ติฯ ตญฺหิ ตสฺสาติ ตํ วรตฺตพนฺธนํ ตสฺส หตฺถินาคสฺส มหาสรีรตาย เจว มหาถามตาย จ ทุพฺพลพนฺธนํ นามฯ ปูติลตา วิย สุฉิชฺชํ โหติฯ เตสํ ตนฺติ เตสํ ตํ กุลปุตฺตานํ สทฺธามหนฺตตาย จ ปญฺญามหนฺตตาย จ มหนฺตํ ปาราชิกวตฺถุปิ ทุกฺกฏวตฺถุมตฺตกํ วิย สุปฺปชหํ โหติฯ

[152] ทลิทฺโทติ ทาลิทฺทิเยน สมนฺนาคโตฯ อสฺสโกติ นิสฺสโกฯ อนาฬฺหิโยติ อนฑฺโฒฯ อคารกนฺติ ขุทฺทกเคหํฯ โอลุคฺควิลุคฺคนฺติ ยสฺส เคหยฏฺฐิโย ปิฏฺฐิวํสโต มุจฺจิตฺวา มณฺฑเล ลคฺคา, มณฺฑลโต มุจฺจิตฺวา ภูมิยํ ลคฺคาฯ กากาติทายินฺติ ยตฺถ กิญฺจิเทว ภุญฺชิสฺสามาติ อนฺโต นิสินฺนกาเล วิสุํ ทฺวารกิจฺจํ นาม นตฺถิ, ตโต ตโต กากา ปวิสิตฺวา ปริวาเรนฺติฯ สูรกากา หิ ปลายนกาเล จ ยถาสมฺมุขฏฺฐาเนเนว นิกฺขมิตฺวา ปลายนฺติฯ นปรมรูปนฺติ น ปุญฺญวนฺตานํ เคหํ วิย อุตฺตมรูปํฯ ขโฏปิกาติ วิลีวมญฺจโกฯ โอลุคฺควิลุคฺคาติ โอณตุณฺณตาฯ ธญฺญสมวาปกนฺติ ธญฺญญฺจ สมวาปกญฺจฯ ตตฺถ ธญฺญํ นาม กุทฺรูสโกฯ สมวาปกนฺติ ลาพุพีชกุมฺภณฺฑพีชกาทิ พีชชาตํฯ นปรมรูปนฺติ ยถา ปุญฺญวนฺตานํ คนฺธสาลิพีชาทิ ปริสุทฺธํ พีชํ, น เอวรูปํฯ ชายิกาติ กปณชายาฯ นปรมรูปาติ ปจฺฉิสีสา ลมฺพตฺถนี มโหทรา ปิสาจา วิย พีภจฺฉาฯ สามญฺญนฺติ สมณภาโวฯ โส วตสฺสํ, โยหนฺติ โส วตาหํ ปุริโส นาม อสฺสํ, โย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพเชยฺยนฺติฯ

โส น สกฺกุเณยฺยาติ โส เอวํ จินฺเตตฺวาปิ เคหํ คนฺตฺวา – ‘‘ปพฺพชฺชา นาม ลาภครุกา ทุกฺกรา ทุราสทา, สตฺตปิ อฏฺฐปิ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ยถาโธเตเนว ปตฺเตน อาคนฺตพฺพมฺปิ โหติ , เอวํ ยาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เม ปุน อาคตสฺส วสนฏฺฐานํ อิจฺฉิตพฺพํ, ติณวลฺลิทพฺพสมฺภารา นาม ทุสฺสโมธานิยา, กินฺติ กโรมี’’ติ วีมํสติฯ อถสฺส ตํ อคารกํ เวชยนฺตปาสาโท วิย อุปฏฺฐาติฯ อถสฺส ขโฏปิกํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มยิ คเต อิมํ วิสงฺขริตฺวา อุทฺธนาลาตํ กริสฺสนฺติ, ปุน อฏฺฏนิปาทวิลีวาทีนิ ลทฺธพฺพานิ โหนฺติ, กินฺติ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตติฯ อถสฺส สา สิริสยนํ วิย อุปฏฺฐาติฯ ตโต ธญฺญกุมฺภิํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มยิ คเต อยํ ฆรณี อิมํ ธญฺญํ เตน เตน สทฺธิํ ภุญฺชิสฺสติฯ ปุน อาคเตน ชีวิตวุตฺติ นาม ลทฺธพฺพา โหติ, กินฺติ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตติฯ อถสฺส สา อฑฺฒเตฬสานิ โกฏฺฐาคารสตานิ วิย อุปฏฺฐาติฯ ตโต มาตุคามํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มยิ คเต อิมํ หตฺถิโคปโก วา อสฺสโคปโก วา โย โกจิ ปโลเภสฺสติ, ปุน อาคเตน ภตฺตปาจิกา นาม ลทฺธพฺพา โหติ, กินฺติ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตติฯ อถสฺส สา รูปินี เทวี วิย อุปฏฺฐาติฯ อิทํ สนฺธาย ‘‘โส น สกฺกุเณยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[153] นิกฺขคณานนฺติ สุวณฺณนิกฺขสตานํฯ จโยติ สนฺตานโต กตสนฺนิจโยฯ ธญฺญคณานนฺติ ธญฺญสกฏสตานํฯ

[154] จตฺตาโรเม, อุทายิ, ปุคฺคลาติ อิธ กิํ ทสฺเสติ? เหฏฺฐา ‘‘เต ตญฺเจว ปชหนฺติ, เต ตญฺเจว นปฺปชหนฺตี’’ติ ปชหนกา จ อปฺปชหนกา จ ราสิวเสน ทสฺสิตา, น ปาฏิเยกฺกํ วิภตฺตาฯ อิทานิ ยถา นาม ทพฺพสมฺภารตฺถํ คโต ปุริโส ปฏิปาฏิยา รุกฺเข ฉินฺทิตฺวา ปุน นิวตฺติตฺวา วงฺกญฺจ ปหาย กมฺเม อุปเนตพฺพยุตฺตกเมว คณฺหาติ, เอวเมว อปฺปชหนเก ฉฑฺเฑตฺวา อพฺโพหาริเก กตฺวา ปชหนกปุคฺคลา จตฺตาโร โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ

อุปธิปหานายาติ ขนฺธุปธิกิเลสุปธิอภิสงฺขารุปธิกามคุณูปธีติ อิเมสํ อุปธีนํ ปหานายฯ อุปธิปฏิสํยุตฺตาติ อุปธิอนุธาวนกาฯ สรสงฺกปฺปาติ เอตฺถ สรนฺติ ธาวนฺตีติ สราฯ สงฺกปฺเปนฺตีติ สงฺกปฺปาฯ ปททฺวเยนปิ วิตกฺกาเยว วุตฺตาฯ สมุทาจรนฺตีติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถริตฺวา วตฺตนฺติฯ สํยุตฺโตติ กิเลเสหิ สํยุตฺโตฯ

อินฺทฺริยเวมตฺตตาติ อินฺทฺริยนานตฺตตา ฯ กทาจิ กรหจีติ พหุกาลํ วีติวตฺเตตฺวาฯ สติสมฺโมสาติ สติสมฺโมเสนฯ นิปาโตติ อโยกฏาหมฺหิ ปตนํฯ เอตฺตาวตา ‘‘นปฺปชหติ, ปชหติ, ขิปฺปํ ปชหตี’’ติ ตโย ราสโย ทสฺสิตาฯ เตสุ จตฺตาโร ชนา นปฺปชหนฺติ นาม, จตฺตาโร ปชหนฺติ นาม, จตฺตาโร ขิปฺปํ ปชหนฺติ นามฯ

ตตฺถ ปุถุชฺชโน โสตาปนฺโน สกทาคามี อนาคามีติ อิเม จตฺตาโร ชนา นปฺปชหนฺติ นามฯ ปุถุชฺชนาทโย ตาว มา ปชหนฺตุ, อนาคามี กถํ น ปชหตีติ? โสปิ หิ ยาวเทวสฺส ภวโลโภ อตฺถิ, ตาว อโหสุขํ อโหสุขนฺติ อภินนฺทติฯ ตสฺมา นปฺปชหติ นามฯ เอเตเยว ปน จตฺตาโร ชนา ปชหนฺติ นามฯ โสตาปนฺนาทโย ตาว ปชหนฺตุ, ปุถุชฺชโน กถํ ปชหตีติ? อารทฺธวิปสฺสโก หิ สติสมฺโมเสน สหสา กิเลเส อุปฺปนฺเน ‘‘มาทิสสฺส นาม ภิกฺขุโน กิเลโส อุปฺปนฺโน’’ติ สํเวคํ กตฺวา วีริยํ ปคฺคยฺห วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺเคน กิเลเส สมุคฺฆาเตติฯ อิติ โส ปชหติ นามฯ เตเยว จตฺตาโร ขิปฺปํ ปชหนฺติ นามฯ ตตฺถ อิมสฺมิํ สุตฺเต, มหาหตฺถิปโทปเม (ม. นิ. 1.288 อาทโย), อินฺทฺริยภาวเนติ (ม. นิ. 3.453 อาทโย) อิเมสุ สุตฺเตสุ กิญฺจาปิ ตติยวาโร คหิโต, ปญฺโห ปน ทุติยวาเรเนว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อุปธิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ เอตฺถ ปญฺจ ขนฺธา อุปธิ นามฯ ตํ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อิติ วิทิตฺวา กิเลสุปธินา นิรุปธิ โหติ, นิคฺคหโณ นิตณฺโหติ อตฺโถฯ อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโตฯ

[155] เอวํ จตฺตาโร ปุคฺคเล วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ เย ปชหนฺติ, เต ‘‘อิเม นาม เอตฺตเก กิเลเส ปชหนฺติ’’ฯ เย นปฺปชหนฺติ, เตปิ ‘‘อิเม นาม เอตฺตเก กิเลเส นปฺปชหนฺตี’’ติ ทสฺเสตุํ ปญฺจ โข อิเม อุทายิ กามคุณาติอาทิมาหฯ ตตฺถ มิฬฺหสุขนฺติ อสุจิสุขํฯ อนริยสุขนฺติ อนริเยหิ เสวิตสุขํฯ ภายิตพฺพนฺติ เอตสฺส สุขสฺส ปฏิลาภโตปิ วิปากโตปิ ภายิตพฺพํฯ เนกฺขมฺมสุขนฺติ กามโต นิกฺขนฺตสุขํฯ ปวิเวกสุขนฺติ คณโตปิ กิเลสโตปิ ปวิวิตฺตสุขํฯ อุปสมสุขนฺติ ราคาทิวูปสมตฺถาย สุขํฯ

สมฺโพธสุขนฺติ มคฺคสงฺขาตสฺส สมฺโพธสฺส นิพฺพตฺตนตฺถาย สุขํฯ น ภายิตพฺพนฺติ เอตสฺส สุขสฺส ปฏิลาภโตปิ วิปากโตปิ น ภายิตพฺพํ, ภาเวตพฺพเมเวตํฯ

[156] อิญฺชิตสฺมิํ วทามีติ อิญฺชนํ จลนํ ผนฺทนนฺติ วทามิฯ กิญฺจ ตตฺถ อิญฺชิตสฺมินฺติ กิญฺจ ตตฺถ อิญฺชิตํฯ อิทํ ตตฺถ อิญฺชิตสฺมินฺติ เย เอเต อนิรุทฺธา วิตกฺกวิจารา, อิทํ ตตฺถ อิญฺชิตํฯ ทุติยตติยชฺฌาเนสุปิ เอเสว นโยฯ อนิญฺชิตสฺมิํ วทามีติ อิทํ จตุตฺถชฺฌานํ อนิญฺชนํ อจลนํ นิปฺผนฺทนนฺติ วทามิฯ

อนลนฺติ วทามีติ อกตฺตพฺพอาลยนฺติ วทามิ, ตณฺหาลโย เอตฺถ น อุปฺปาเทตพฺโพติ ทสฺเสติฯ อถ วา อนลํ อปริยตฺตํ, น เอตฺตาวตา อลเมตนฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กาตพฺพนฺติ วทามิฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺสาปีติ เอวรูปายปิ สนฺตาย สมาปตฺติยา ปหานเมว วทามิฯ อณุํ วา ถูลํ วาติ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา อปฺปสาวชฺชํ วา มหาสาวชฺชํ วาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ เทสนา ปน เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน อรหตฺตนิกูเฏเนว นิฏฺฐาปิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ลฏุกิโกปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. จาตุมสุตฺตวณฺณนา

[157] เอวํ เม สุตนฺติ จาตุมสุตฺตํฯ ตตฺถ จาตุมายนฺติ เอวํนามเก คาเมฯ ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานีติ อธุนา ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ ปญฺจ สตานิฯ เถรา กิร จินฺเตสุํ – ‘‘อิเม กุลปุตฺตา ทสพลํ อทิสฺวาว ปพฺพชิตา, เอเตสํ ภควนฺตํ ทสฺเสสฺสาม, ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ยถาอุปนิสฺสเยน ปติฏฺฐหิสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา เต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคตาฯ ปฏิสมฺโมทมานาติ ‘‘กจฺจาวุโส, ขมนีย’’นฺติอาทิํ ปฏิสนฺถารกถํ กุรุมานาฯ เสนาสนานิ ปญฺญาปยมานาติ อตฺตโน อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ วสนฏฺฐานานิ ปุจฺฉิตฺวา ทฺวารวาตปานานิ วิวริตฺวา มญฺจปีฐกฏสารกาทีนิ นีหริตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา ยถาฏฺฐาเน สณฺฐาปยมานาฯ ปตฺตจีวรานิ ปฏิสามยมานาติ, ภนฺเต, อิทํ เม ปตฺตํ ฐเปถ, อิทํ จีวรํ, อิทํ ถาลกํ, อิทํ อุทกตุมฺพํ, อิมํ กตฺตรยฏฺฐินฺติ เอวํ สมณปริกฺขาเร สงฺโคปยมานาฯ

อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทาติ อุทฺธํ อุคฺคตตฺตา อุจฺจํ, ปตฺถฏตฺตา มหนฺตํ อวินิพฺโภคสทฺทํ กโรนฺตาฯ เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏานํ มจฺฉปจฺฉิฐปิตฏฺฐาเน มหาชโน สนฺนิปติตฺวา – ‘‘อิธ อญฺญํ เอกํ มจฺฉํ เทหิ, เอกํ มจฺฉผาลํ เทหิ, เอตสฺส เต มหา ทินฺโน, มยฺหํ ขุทฺทโก’’ติ เอวํ อุจฺจาสทฺทํ มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ มจฺฉคหณตฺถํ ชาเล ปกฺขิตฺเตปิ ตสฺมิํ ฐาเน เกวฏฺฏา เจว อญฺเญ จ ‘‘ปวิฏฺโฐ น ปวิฏฺโฐ, คหิโต น คหิโต’’ติ มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ ตมฺปิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ปณาเมมีติ นีหรามิฯ น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพนฺติ ตุมฺเห มาทิสสฺส พุทฺธสฺส วสนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา เอวํ มหาสทฺทํ กโรถ, อตฺตโน ธมฺมตาย วสนฺตา กิํ นาม สารุปฺปํ กริสฺสถ, ตุมฺหาทิสานํ มม สนฺติเก วสนกิจฺจํ นตฺถีติ ทีเปติฯ เตสุ เอกภิกฺขุปิ ‘‘ภควา ตุมฺเห มหาสทฺทมตฺตเกน อมฺเห ปณาเมถา’’ติ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิ, สพฺเพ ภควโต วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺตา ‘‘เอวํ, ภนฺเต,’’ติ วตฺวา นิกฺขมิํสุฯ เอวํ ปน เตสํ อโหสิ ‘‘มยํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสาม, ธมฺมกถํ โสสฺสาม, สตฺถุ สนฺติเก วสิสฺสามาติ อาคตาฯ เอวรูปสฺส ปน ครุโน สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา มหาสทฺทํ กริมฺหา, อมฺหากเมว โทโสยํ, ปณามิตมฺหา, น โน ลทฺธํ ภควโต สนฺติเก วตฺถุํ, น สุวณฺณวณฺณสรีรํ โอโลเกตุํ, น มธุรสฺสเรน ธมฺมํ โสตุ’’นฺติฯ เต พลวโทมนสฺสชาตา หุตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

[158] เตนุปสงฺกมิํสูติ เต กิร สกฺยา อาคมนสมเยปิ เต ภิกฺขู ตตฺเถว นิสินฺนา ปสฺสิํสุฯ อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘กิํ นุ โข เอเต ภิกฺขู ปวิสิตฺวาว ปฏินิวตฺตา, ชานิสฺสาม ตํ การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิํสุฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ