วิปสฺสนาวเสเนว จ คจฺฉนฺเตสุ เอกสฺส ปญฺญา ธุรํ โหติ, โส ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติฯ เอกสฺส จิตฺเตกคฺคตา ธุรํ โหติ, โส เจโตวิมุตฺโต นาม โหติฯ ทฺเว อคฺคสาวกา สมถวิปสฺสนาธุเรน อรหตฺตํ ปตฺตาฯ เตสุ ธมฺมเสนาปติ ปญฺญาวิมุตฺโต ชาโต, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เจโตวิมุตฺโตฯ อิติ อินฺทฺริยเวมตฺตเมตฺถ การณนฺติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหามาลุกฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนา

[134] เอวํ เม สุตนฺติ ภทฺทาลิสุตฺตํฯ ตตฺถ เอกาสนโภชนนฺติ เอกสฺมิํ ปุเรภตฺเต อสนโภชนํ, ภุญฺชิตพฺพภตฺตนฺติ อตฺโถฯ อปฺปาพาธตนฺติอาทีนิ กกโจปเม วิตฺถาริตานิฯ น อุสฺสหามีติ น สกฺโกมิฯ สิยา กุกฺกุจฺจํ สิยา วิปฺปฏิสาโรติ เอวํ ภุญฺชนฺโต ยาวชีวํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ สกฺขิสฺสามิ นุ โข, น นุ โขติ อิติ เม วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ เอกเทสํ ภุญฺชิตฺวาติ โปราณกตฺเถรา กิร ปตฺเต ภตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา สปฺปิมฺหิ ทินฺเน สปฺปินา อุณฺหเมว โถกํ ภุญฺชิตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา อวเสสํ พหิ นีหริตฺวา ฉายูทกผาสุเก ฐาเน นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติฯ เอตํ สนฺธาย สตฺถา อาหฯ ภทฺทาลิ, ปน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ สกิํ ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทินฺนํ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ปุน ปตฺตํ โธวิตฺวา โอทนสฺส ปูเรตฺวา ลทฺธํ พหิ นีหริตฺวา ฉายูทกผาสุเก ฐาเน ภุญฺเชยฺย, อิติ เอวํ วฏฺเฏยฺย, อิตรถา โก สกฺโกตี’’ติฯ ตสฺมา เอวมฺปิ โข อหํ, ภนฺเต, น อุสฺสหามีติ อาหฯ อยํ กิร อตีเต อนนฺตราย ชาติยา กากโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ กากา จ นาม มหาฉาตกา โหนฺติฯ ตสฺมา ฉาตกตฺเถโร นาม อโหสิฯ ตสฺส ปน วิรวนฺตสฺเสว ภควา ตํ มทฺทิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา – ‘‘โย ปน ภิกฺขุ วิกาเล ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภุญฺเชยฺย วา ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 248) สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิฯ เตน วุตฺตํ อถ โข อายสฺมา, ภทฺทาลิ,…เป.… อนุสฺสาหํ ปเวเทสีติฯ

ยถา ตนฺติ ยถา อญฺโญปิ สิกฺขาย น ปริปูรการี เอกวิหาเรปิ วสนฺโต สตฺถุ สมฺมุขีภาวํ น ทเทยฺย, ตเถว น อทาสีติ อตฺโถฯ เนว ภควโต อุปฏฺฐานํ อคมาสิ, น ธมฺมเทสนฏฺฐานํ น วิตกฺกมาฬกํ, น เอกํ ภิกฺขาจารมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ยสฺมิํ กุเล ภควา นิสีทติ, ตสฺส ทฺวาเรปิ น อฏฺฐาสิฯ สจสฺส วสนฏฺฐานํ ภควา คจฺฉติ, โส ปุเรตรเมว ญตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉติฯ สทฺธาปพฺพชิโต กิเรส กุลปุตฺโต ปริสุทฺธสีโลฯ เตนสฺส น อญฺโญ วิตกฺโก อโหสิ, – ‘‘มยา นาม อุทรการณา ภควโต สิกฺขาปทปญฺญาปนํ ปฏิพาหิตํ, อนนุจฺฉวิกํ เม กต’’นฺติ อยเมว วิตกฺโก อโหสิฯ ตสฺมา เอกวิหาเร วสนฺโตปิ ลชฺชาย สตฺถุ สมฺมุขีภาวํ นาทาสิฯ

[135] จีวรกมฺมํ กโรนฺตีติ มนุสฺสา ภควโต จีวรสาฏกํ อทํสุ, ตํ คเหตฺวา จีวรํ กโรนฺติฯ เอตํ โทสกนฺติ เอตํ โอกาสเมตํ อปราธํ, สตฺถุ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺตสฺส ปฏิพาหิตการณํ สาธุกํ มนสิ กโรหีติ อตฺโถฯ ทุกฺกรตรนฺติ วสฺสญฺหิ วสิตฺวา ทิสาปกฺกนฺเต ภิกฺขู กุหิํ วสิตฺถาติ ปุจฺฉนฺติ, เตหิ เชตวเน วสิมฺหาติ วุตฺเต, ‘‘อาวุโส, ภควา อิมสฺมิํ อนฺโตวสฺเส กตรํ ชาตกํ กเถสิ, กตรํ สุตฺตนฺตํ, กตรํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสี’’ติ ปุจฺฉิตาโร โหนฺติฯ ตโต ‘‘วิกาลโภชนสิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ, ภทฺทาลิ, นาม นํ เอโก เถโร ปฏิพาหี’’ติ วกฺขนฺติฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู – ‘‘ภควโตปิ นาม สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺตสฺส ปฏิพาหิตํ อยุตฺตํ อการณ’’นฺติ วทนฺติฯ เอวํ เต อยํ โทโส มหาชนนฺตเร ปากโฏ หุตฺวา ทุปฺปฏิการตํ อาปชฺชิสฺสตีติ มญฺญมานา เอวมาหํสุฯ อปิจ อญฺเญปิ ภิกฺขู ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อาคมิสฺสนฺติฯ อถ ตฺวํ ‘‘เอถาวุโส, มม สตฺถารํ ขมาเปนฺตสฺส สหายา โหถา’’ติ สงฺฆํ สนฺนิปาเตสฺสสิฯ ตตฺถ อาคนฺตุกา ปุจฺฉิสฺสนฺติ, ‘‘อาวุโส, กิํ อิมินาปิ ภิกฺขุนา กต’’นฺติฯ ตโต เอตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘ภาริยํ กตํ ภิกฺขุนา, ทสพลํ นาม ปฏิพาหิสฺสตีติ อยุตฺตเมต’’นฺติ วกฺขนฺติฯ เอวมฺปิ เต อยํ อปราโธ มหาชนนฺตเร ปากโฏ หุตฺวา ทุปฺปฏิการตํ อาปชฺชิสฺสตีติ มญฺญมานาปิ เอวมาหํสุฯ อถ วา ภควา ปวาเรตฺวา จาริกํ ปกฺกมิสฺสติ, อถ ตฺวํ คตคตฏฺฐาเน ภควโต ขมาปนตฺถาย สงฺฆํ สนฺนิปาเตสฺสสิฯ

ตตฺร ทิสาวาสิโน ภิกฺขู ปุจฺฉิสฺสนฺติ, ‘‘อาวุโส, กิํ อิมินา ภิกฺขุนา กต’’นฺติ…เป.… ทุปฺปฏิการตํ อาปชฺชิสฺสตีติ มญฺญมานาปิ เอวมาหํสุฯ

เอตทโวจาติ อปฺปติรูปํ มยา กตํ, ภควา ปน มหนฺเตปิ อคุเณ อลคฺคิตฺวา มยฺหํ อจฺจยํ ปฏิคฺคณฺหิสฺสตีติ มญฺญมาโน เอตํ ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต,’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ อจฺจโยติ อปราโธฯ มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโตฯ ปฏิคฺคณฺหาตูติ ขมตุฯ อายติํ สํวรายาติ อนาคเต สํวรณตฺถาย, ปุน เอวรูปสฺส อปราธสฺส โทสสฺส ขลิตสฺส อกรณตฺถายฯ ตคฺฆาติ เอกํเสนฯ สมโยปิ โข เต, ภทฺทาลีติ, ภทฺทาลิ, ตยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ การณํ อตฺถิ, ตมฺปิ เต น ปฏิวิทฺธํ น สลฺลกฺขิตนฺติ ทสฺเสติฯ

[136] อุภโตภาควิมุตฺโตติอาทีสุ ธมฺมานุสารี, สทฺธานุสารีติ ทฺเว เอกจิตฺตกฺขณิกา มคฺคสมงฺคิปุคฺคลาฯ เอเต ปน สตฺตปิ อริยปุคฺคเล ภควตาปิ เอวํ อาณาเปตุํ น ยุตฺตํ, ภควตา อาณตฺเต เตสมฺปิ เอวํ กาตุํ น ยุตฺตํฯ อฏฺฐานปริกปฺปวเสน ปน อริยปุคฺคลานํ สุวจภาวทสฺสนตฺถํ ภทฺทาลิตฺเถรสฺส จ ทุพฺพจภาวทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํฯ

อปิ นุ ตฺวํ ตสฺมิํ สมเย อุภโตภาควิมุตฺโตติ เทสนํ กสฺมา อารภิ? ภทฺทาลิสฺส นิคฺคหณตฺถํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ภทฺทาลิ, อิเม สตฺต อริยปุคฺคลา โลเก ทกฺขิเณยฺยา มม สาสเน สามิโน, มยิ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺเต ปฏิพาหิตพฺพยุตฺเต การเณ สติ เอเตสํ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺตํฯ ตฺวํ ปน มม สาสนโต พาหิรโก, มยิ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปนฺเต ตุยฺหํ ปฏิพาหิตุํ น ยุตฺตนฺติฯ

ริตฺโต ตุจฺโฉติ อนฺโต อริยคุณานํ อภาเวน ริตฺตโก ตุจฺฉโก, อิสฺสรวจเน กิญฺจิ น โหติฯ ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสีติ ยถา ธมฺโม ฐิโต, ตเถว กโรสิ, ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ ตว อปราธํ มยํ ขมามฯ วุฑฺฒิ เหสา, ภทฺทาลิ, อริยสฺส วินเยติ เอสา, ภทฺทาลิ, อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน วุฑฺฒิ นามฯ กตมา? อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายติํ สํวราปชฺชนาฯ เทสนํ ปน ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺโต ‘‘โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายติํ สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ อาหฯ

[137] สตฺถาปิ อุปวทตีติ ‘‘อสุกวิหารวาสี อสุกสฺส เถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อสุกสฺส อนฺเตวาสิโก อิตฺถนฺนาโม นาม ภิกฺขุ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตตุํ อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ’’ติ สุตฺวา – ‘‘กิํ ตสฺส อรญฺญวาเสน, โย มยฺหํ ปน สาสเน สิกฺขาย อปริปูรการี’’ติ เอวํ อุปวทติ, เสสปเทสุปิ เอเสว นโย, อปิเจตฺถ เทวตา น เกวลํ อุปวทนฺติ, เภรวารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา ปลายนาการมฺปิ กโรนฺติฯ อตฺตนาปิ อตฺตานนฺติ สีลํ อาวชฺชนฺตสฺส สํกิลิฏฺฐฏฺฐานํ ปากฏํ โหติ, จิตฺตํ วิธาวติ, น กมฺมฏฺฐานํ อลฺลียติฯ โส ‘‘กิํ มาทิสสฺส อรญฺญวาเสนา’’ติ วิปฺปฏิสารี อุฏฺฐาย ปกฺกมติฯ อตฺตาปิ อตฺตานํ อุปวทิโตติ อตฺตนาปิ อตฺตา อุปวทิโต, อยเมว วา ปาโฐฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตปจฺจนีกนเยน เวทิตพฺโพฯ โส วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทิ เอวํ สจฺฉิกโรตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

[140] ปสยฺห ปสยฺห การณํ กโรนฺตีติ อปฺปมตฺตเกปิ โทเส นิคฺคเหตฺวา ปุนปฺปุนํ กาเรนฺติฯ โน ตถาติ มหนฺเตปิ อปราเธ ยถา อิตรํ, เอวํ ปสยฺห น กาเรนฺติฯ โส กิร, ‘‘อาวุโส, ภทฺทาลิ, มา จินฺตยิตฺถ, เอวรูปํ นาม โหติ, เอหิ สตฺถารํ ขมาเปหี’’ติ ภิกฺขุสงฺฆโตปิ, กญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ภทฺทาลิ, มา จินฺตยิตฺถ, เอวรูปํ นาม โหตี’’ติ เอวํ สตฺถุสนฺติกาปิ อนุคฺคหํ ปจฺจาสีสติฯ ตโต ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆนาปิ น สมสฺสาสิโต, สตฺถาราปี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ

อถ ภควา ภิกฺขุสงฺโฆปิ สตฺถาปิ โอวทิตพฺพยุตฺตเมว โอวทติ, น อิตรนฺติ ทสฺเสตุํ อิธ, ภทฺทาลิ, เอกจฺโจติอาทิมาหฯ ตตฺถ อญฺเญนาญฺญนฺติอาทีนิ อนุมานสุตฺเต วิตฺถาริตานิฯ น สมฺมา วตฺตตีติ สมฺมา วตฺตมฺปิ น วตฺตติฯ น โลมํ ปาเตตีติ อนุโลมวตฺเต น วตฺตติ, วิโลมเมว คณฺหาติฯ น นิตฺถารํ วตฺตตีติ นิตฺถารณกวตฺตมฺหิ น วตฺตติ, อาปตฺติวุฏฺฐานตฺถํ ตุริตตุริโต ฉนฺทชาโต น โหติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ตสฺส ทุพฺพจกรเณฯ อภิณฺหาปตฺติโกติ นิรนฺตราปตฺติโกฯ อาปตฺติพหุโลติ สาปตฺติกกาโลวสฺส พหุ, สุทฺโธ นิราปตฺติกกาโล อปฺโปติ อตฺโถฯ น ขิปฺปเมว วูปสมฺมตีติ ขิปฺปํ น วูปสมฺมติ, ทีฆสุตฺตํ โหติฯ

วินยธรา ปาทโธวนกาเล อาคตํ ‘‘คจฺฉาวุโส, วตฺตเวลา’’ติ วทนฺติฯ ปุน กาลํ มญฺญิตฺวา อาคตํ ‘‘คจฺฉาวุโส, ตุยฺหํ วิหารเวลา, คจฺฉาวุโส, สามเณราทีนํ อุทฺเทสทานเวลา, อมฺหากํ นฺหานเวลา, เถรูปฏฺฐานเวลา, มุขโธวนเวลา’’ติอาทีนิ วตฺวา ทิวสภาเคปิ รตฺติภาเคปิ อาคตํ อุยฺโยเชนฺติเยวฯ ‘‘กาย เวลาย, ภนฺเต, โอกาโส ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘คจฺฉาวุโส, ตฺวํ อิมเมว ฐานํ ชานาสิ, อสุโก นาม วินยธรตฺเถโร สิเนหปานํ ปิวติ, อสุโก วิเรจนํ กาเรติ, กสฺมา ตุริโตสี’’ติอาทีนิ วตฺวา ทีฆสุตฺตเมว กโรนฺติฯ

[141] ขิปฺปเมว วูปสมฺมตีติ ลหุํ วูปสมฺมติ, น ทีฆสุตฺตํ โหติฯ อุสฺสุกฺกาปนฺนา ภิกฺขู – ‘‘อาวุโส, อยํ สุพฺพโจ ภิกฺขุ, ชนปทวาสิโน นาม คามนฺตเสนาสเน วสนฏฺฐานนิสชฺชนาทีนิ น ผาสุกานิ โหนฺติ, ภิกฺขาจาโรปิ ทุกฺโข โหติ, สีฆมสฺส อธิกรณํ วูปสเมมา’’ติ สนฺนิปติตฺวา อาปตฺติโต วุฏฺฐาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาเปนฺติฯ

[142] อธิจฺจาปตฺติโกติ กทาจิ กทาจิ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ โส กิญฺจาปิ ลชฺชี โหติ ปกตตฺโต, ทุพฺพจตฺตา ปนสฺส ภิกฺขู ตเถว ปฏิปชฺชนฺติฯ

[144] สทฺธามตฺตเกน วหติ เปมมตฺตเกนาติ อาจริยุปชฺฌาเยสุ อปฺปมตฺติกาย เคหสฺสิตสทฺธาย อปฺปมตฺตเกน เคหสฺสิตเปเมน ยาเปติฯ ปฏิสนฺธิคฺคหณสทิสา หิ อยํ ปพฺพชฺชา นาม, นวปพฺพชิโต ปพฺพชฺชาย คุณํ อชานนฺโต อาจริยุปชฺฌาเยสุ เปมมตฺเตน ยาเปติ, ตสฺมา เอวรูปา สงฺคณฺหิตพฺพาฯ อปฺปมตฺตกมฺปิ หิ สงฺคหํ ลภิตฺวา ปพฺพชฺชาย ฐิตา อภิญฺญาปตฺตา มหาสมณา ภวิสฺสนฺติฯ เอตฺตเกน กถามคฺเคน ‘‘โอวทิตพฺพยุตฺตกํ โอวทนฺติ, น อิตร’’นฺติ อิมเมว ภควตา ทสฺสิตํฯ

[145] อญฺญาย สณฺฐหิํสูติ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ สตฺเตสุ หายมาเนสูติ ปฏิปตฺติยา หายมานาย สตฺตา หายนฺติ นามฯ สทฺธมฺเม อนฺตรธายมาเนติ ปฏิปตฺติสทฺธมฺเม อนฺตรธายมาเนฯ

ปฏิปตฺติสทฺธมฺโมปิ หิ ปฏิปตฺติปูรเกสุ สตฺเตสุ อสติ อนฺตรธายติ นาม ฯ อาสวฏฺฐานียาติ อาสวา ติฏฺฐนฺติ เอเตสูติ อาสวฏฺฐานียาฯ เยสุ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธนาทโย เจว อปายทุกฺขวิเสสภูตา จ อาสวา ติฏฺฐนฺติเยวฯ ยสฺมา เนสํ เต การณํ โหนฺตีติ อตฺโถฯ เต อาสวฏฺฐานียา วีติกฺกมธมฺมา ยาว น สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ, น ตาว สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตีติ อยเมตฺถ โยชนาฯ

เอวํ อกาลํ ทสฺเสตฺวา ปุน กาลํ ทสฺเสตุํ ยโต จ โข, ภทฺทาลีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยโตติ ยทา, ยสฺมิํ กาเลติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ วา เอตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมิํ กาเล อาสวฏฺฐานียา ธมฺมาติ สงฺขํ คตา วีติกฺกมโทสา สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ, ตทา สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติฯ กสฺมา? เตสํเยว อาสวฏฺฐานียธมฺมสงฺขาตานํ วีติกฺกมโทสานํ ปฏิฆาตายฯ

เอวํ อาสวฏฺฐานียานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อกาลํ, อุปฺปตฺติญฺจ กาลนฺติ วตฺวา อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ อุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘น ตาว, ภทฺทาลิ, อิเธกจฺเจ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มหตฺตนฺติ มหนฺตภาวํฯ สงฺโฆ หิ ยาว น เถรนวมชฺฌิมานํ วเสน มหตฺตํ ปตฺโต โหติ, ตาว เสนาสนานิ ปโหนฺติ, สาสเน เอกจฺเจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติฯ มหตฺตํ ปตฺเต ปน เต อุปฺปชฺชนฺติ, อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติฯ ตตฺถ มหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ –

‘‘โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริทฺวิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาจิตฺติยํ (ปาจิ. 51)ฯ ยา ปน ภิกฺขุนี อนุวสฺสํ วุฏฺฐาเปยฺย ปาจิตฺติยํ (ปาจิ. 1171)ฯ ยา ปน ภิกฺขุนี เอกวสฺสํ ทฺเว วุฏฺฐาเปยฺย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 1175)ฯ

อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิฯ

ลาภคฺคนฺติ ลาภสฺส อคฺคํฯ สงฺโฆ หิ ยาว น ลาภคฺคปตฺโต โหติ, น ตาว ลาภํ ปฏิจฺจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ ปตฺเต ปน อุปฺปชฺชนฺติ, อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติ –

‘‘โย ปน ภิกฺขุ อเจลกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 270)ฯ

อิทญฺหิ ลาภคฺคปตฺเต สงฺเฆ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํฯ

ยสคฺคนฺติ ยสสฺส อคฺคํฯ สงฺโฆ หิ ยาว น ยสคฺคปตฺโต โหติ, น ตาว ยสํ ปฏิจฺจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ ปตฺเต ปน อุปฺปชฺชนฺติ, อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติ ‘‘สุราเมรยปาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 327)ฯ อิทญฺหิ ยสคฺคปตฺเต สงฺเฆ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํฯ

พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาวํฯ สงฺโฆ หิ ยาว น พาหุสจฺจปตฺโต โหติ, น ตาว อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ พาหุสจฺจปตฺเต ปน ยสฺมา เอกํ นิกายํ ทฺเว นิกาเย ปญฺจปิ นิกาเย อุคฺคเหตฺวา อโยนิโส อุมฺมุชฺชมานา ปุคฺคลา รเสน รสํ สํสนฺเทตฺวา อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ ทีเปนฺติ, อถ สตฺถา – ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ (ปาจิ. 418)…เป.… สมณุทฺเทโสปิ เจ เอวํ วเทยฺยา’’ติอาทินา (ปาจิ. 429) นเยน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติฯ

รตฺตญฺญุตํ ปตฺโตติ เอตฺถ รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตญฺญูฯ อตฺตโน ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย พหู รตฺติโย ชานนฺติ, จิรปพฺพชิตาติ วุตฺตํ โหติฯ รตฺตญฺญูนํ ภาวํ รตฺตญฺญุตํฯ ตตฺร รตฺตญฺญุตํ ปตฺเต สงฺเฆ อุปเสนํ วงฺคนฺตปุตฺตํ อารพฺภ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส หายสฺมา อูนทสวสฺเส ภิกฺขู อุปสมฺปาเทนฺเต ทิสฺวา เอกวสฺโส สทฺธิวิหาริกํ อุปสมฺปาเทสิฯ อถ ภควา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, อูนทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 75)ฯ เอวํ ปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท ปุน ภิกฺขู ‘‘ทสวสฺสมฺหา ทสวสฺสมฺหา’’ติ พาลา อพฺยตฺตา อุปสมฺปาเทนฺติฯ อถ ภควา อปรมฺปิ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, พาเลน อพฺยตฺเตน อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน ทสวสฺเสน วา อติเรกทสวสฺเสน วา อุปสมฺปาเทตุ’’นฺติฯ อิติ รตฺตญฺญุตํ ปตฺตกาเล ทฺเว สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานิฯ

[146] อาชานียสุสูปมํ ธมฺมปริยายํ เทเสสินฺติ ตรุณาชานียอุปมํ กตฺวา ธมฺมํ เทสยิํฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ อสรเณฯ น โข, ภทฺทาลิ, เอเสว เหตูติ น เอส สิกฺขาย อปริปูรการีภาโวเยว เอโก เหตุฯ

[147] มุขาธาเน การณํ กาเรตีติ ขลีนพนฺธาทีหิ มุขฏฺฐปเน สาธุกํ คีวํ ปคฺคณฺหาเปตุํ การณํ กาเรติฯ วิสูกายิตานีติอาทีหิ วิเสวนาจารํ กเถสิฯ สพฺพาเนว เหตานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ ตสฺมิํ ฐาเนติ ตสฺมิํ วิเสวนาจาเรฯ ปรินิพฺพายตีติ นิพฺพิเสวโน โหติ, ตํ วิเสวนํ ชหตีติ อตฺโถฯ ยุคาธาเนติ ยุคฏฺฐปเน ยุคสฺส สาธุกํ คหณตฺถํฯ

อนุกฺกเมติ จตฺตาโรปิ ปาเท เอกปฺปหาเรเนว อุกฺขิปเน จ นิกฺขิปเน จฯ ปรเสนาย หิ อาวาเฏ ฐตฺวา อสิํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺส อสฺสสฺส ปาเท ฉินฺทนฺติฯ ตสฺมิํ สมเย เอส เอกปฺปหาเรเนว จตฺตาโรปิ ปาเท อุกฺขิปิสฺสตีติ รชฺชุพนฺธนวิธาเนน เอตํ การณํ กโรนฺติฯ มณฺฑเลติ ยถา อสฺเส นิสินฺโนเยว ภูมิยํ ปติตํ อาวุธํ คเหตุํ สกฺโกติ, เอวํ กรณตฺถํ มณฺฑเล การณํ กาเรติฯ ขุรกาเสติ อคฺคคฺคขุเรหิ ปถวีกมเนฯ รตฺติํ โอกฺกนฺตกรณสฺมิญฺหิ ยถา ปทสทฺโท น สุยฺยติ, ตทตฺถํ เอกสฺมิํ ฐาเน สญฺญํ ทตฺวา อคฺคคฺคขุเรหิเยว คมนํ สิกฺขาเปนฺติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ชเวติ สีฆวาหเนฯ ‘‘ธาเว’’ติปิ ปาโฐฯ อตฺตโน ปราชเย สติ ปลายนตฺถํ, ปรํ ปลายนฺตํ อนุพนฺธิตฺวา คหณตฺถญฺจ เอตํ การณํ กาเรติฯ ทวตฺเตติ ทวตฺตาย, ยุทฺธกาลสฺมิญฺหิ หตฺถีสุ วา โกญฺจนาทํ กโรนฺเตสุ อสฺเสสุ วา หสนฺเตสุ รเถสุ วา นิโฆสนฺเตสุ โยเธสุ วา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺเตสุ ตสฺส รวสฺส อภายิตฺวา ปรเสนปเวสนตฺถํ อยํ การณา กรียติฯ

ราชคุเณติ รญฺญา ชานิตพฺพคุเณฯ กูฏกณฺณรญฺโญ กิร คุฬวณฺโณ นาม อสฺโส อโหสิฯ

ราชา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เจติยปพฺพตํ คมิสฺสามีติ กลมฺพนทีตีรํ สมฺปตฺโตฯ อสฺโส ตีเร ฐตฺวา อุทกํ โอตริตุํ น อิจฺฉติ, ราชา อสฺสาจริยํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘อโห ตยา อสฺโส สิกฺขาปิโต อุทกํ โอตริตุํ น อิจฺฉตี’’ติ อาหฯ อาจริโย – ‘‘สุสิกฺขาปิโต เทว อสฺโส, เอวมสฺส หิ จิตฺตํ ‘สจาหํ อุทกํ โอตริสฺสามิ, วาลํ เตมิสฺสติ, วาเล ตินฺเต รญฺโญ องฺเค อุทกํ ปาเตยฺยา’ติ เอวํ ตุมฺหากํ สรีเร อุทกปาตนภเยน น โอตรติ, วาลํ คณฺหาเปถา’’ติ อาหฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ อสฺโส เวเคน โอตริตฺวา ปารํ คโตฯ เอตทตฺถํ อยํ การณา กรียติฯ ราชวํเสติ อสฺสราชวํเสฯ วํโส เจโส อสฺสราชานํ, ตถารูเปน ปหาเรน ฉินฺนภินฺนสรีราปิ อสฺสาโรหํ ปรเสนาย อปาเตตฺวา พหิ นีหรนฺติเยวฯ เอตทตฺถํ การณํ กาเรตีติ อตฺโถฯ

อุตฺตเม ชเวติ ชวสมฺปตฺติยํ, ยถา อุตฺตมชโว โหติ, เอวํ การณํ กาเรตีติ อตฺโถฯ อุตฺตเม หเยติ อุตฺตมหยภาเว, ยถา อุตฺตมหโย โหติ, เอวํ การณํ กาเรตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปกติยา อุตฺตมหโยว อุตฺตมหยการณํ อรหติ, น อญฺโญฯ อุตฺตมหยการณาย เอว จ หโย อุตฺตมชวํ ปฏิปชฺชติ, น อญฺโญติฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร ราชา เอกํ สินฺธวโปตกํ ลภิตฺวา สินฺธวภาวํ อชานิตฺวาว อิมํ สิกฺขาเปหีติ อาจริยสฺส อทาสิฯ อาจริโยปิ ตสฺส สินฺธวภาวํ อชานนฺโต ตํ มาสขาทกโฆฏกานํ การณาสุ อุปเนติฯ โส อตฺตโน อนนุจฺฉวิกตฺตา การณํ น ปฏิปชฺชติฯ โส ตํ ทเมตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กูฏสฺโส อยํ มหาราชา’’ติ วิสฺสชฺชาเปสิฯ

อเถกทิวสํ เอโก อสฺสาจริยปุพฺพโก ทหโร อุปชฺฌายสฺส ภณฺฑกํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ตํ ปริขาปิฏฺเฐ จรนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘อนคฺโฆ, ภนฺเต, สินฺธวโปตโก’’ติ อุปชฺฌายสฺส กเถสิฯ สเจ ราชา ชาเนยฺย, มงฺคลสฺสํ นํ กเรยฺยาติฯ เถโร อาห – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, ตาต, ราชา อปฺเปว นาม พุทฺธสาสเน ปสีเทยฺย รญฺโญ กเถหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา, – ‘‘มหาราช, อนคฺโฆ สินฺธวโปตโก อตฺถี’’ติ กเถสิฯ

ตยา ทิฏฺโฐ , ตาตาติ? อาม, มหาราชาติฯ กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ? ตุมฺหากํ ภุญฺชนกสุวณฺณถาเล ตุมฺหากํ ภุญฺชนกภตฺตํ ตุมฺหากํ ปิวนกรโส ตุมฺหากํ คนฺธา ตุมฺหากํ มาลาติฯ ราชา สพฺพํ ทาเปสิฯ ทหโร คาหาเปตฺวา อคมาสิฯ

อสฺโส คนฺธํ ฆายิตฺวาว ‘‘มยฺหํ คุณชานนกอาจริโย อตฺถิ มญฺเญ’’ติ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ ทหโร คนฺตฺวา ‘‘ภตฺตํ ภุญฺชา’’ติ อจฺฉรํ ปหริฯ อสฺโส อาคนฺตฺวา สุวณฺณถาเล ภตฺตํ ภุญฺชิ, รสํ ปิวิฯ อถ นํ คนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา ราชปิฬนฺธนํ ปิฬนฺธิตฺวา ‘‘ปุรโต ปุรโต คจฺฉา’’ติ อจฺฉรํ ปหริฯ โส ทหรสฺส ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา มงฺคลสฺสฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ ทหโร – ‘‘อยํ เต, มหาราช, อนคฺโฆ สินฺธวโปตโก, อิมินาว นํ นิยาเมน กติปาหํ ปฏิชคฺคาเปหี’’ติ วตฺวา นิกฺขมิฯ

อถ กติปาหสฺส อจฺจเยน อาคนฺตฺวา อสฺสสฺส อานุภาวํ ปสฺสิสฺสสิ, มหาราชาติฯ สาธุ อาจริย กุหิํ ฐตฺวา ปสฺสามาติ? อุยฺยานํ คจฺฉ, มหาราชาติฯ ราชา อสฺสํ คาหาเปตฺวา อคมาสิฯ ทหโร อจฺฉรํ ปหริตฺวา ‘‘เอตํ รุกฺขํ อนุปริยาหี’’ติ อสฺสสฺส สญฺญํ อทาสิฯ อสฺโส ปกฺขนฺทิตฺวา รุกฺขํ อนุปริคนฺตฺวา อาคโตฯ ราชา เนว คจฺฉนฺตํ น อาคจฺฉนฺตํ อทฺทสฯ ทิฏฺโฐ เต, มหาราชาติ? น ทิฏฺโฐ, ตาตาติฯ วลญฺชกทณฺฑํ เอตํ รุกฺขํ นิสฺสาย ฐเปถาติ วตฺวา อจฺฉรํ ปหริ ‘‘วลญฺชกทณฺฑํ คเหตฺวา เอหี’’ติฯ อสฺโส ปกฺขนฺทิตฺวา มุเขน คเหตฺวา อาคโตฯ ทิฏฺฐํ, มหาราชาติฯ ทิฏฺฐํ, ตาตาติฯ

ปุน อจฺฉรํ ปหริ ‘‘อุยฺยานสฺส ปาการมตฺถเกน จริตฺวา เอหี’’ติฯ อสฺโส ตถา อกาสิฯ ทิฏฺโฐ, มหาราชาติฯ น ทิฏฺโฐ, ตาตาติฯ รตฺตกมฺพลํ อาหราเปตฺวา อสฺสสฺส ปาเท พนฺธาเปตฺวา ตเถว สญฺญํ อทาสิฯ อสฺโส อุลฺลงฺฆิตฺวา ปาการมตฺถเกน อนุปริยายิฯ พลวตา ปุริเสน อาวิญฺฉนอลาตคฺคิสิขา วิย อุยฺยานปาการมตฺถเก ปญฺญายิตฺถฯ อสฺโส คนฺตฺวา สมีเป ฐิโตฯ ทิฏฺฐํ, มหาราชาติฯ ทิฏฺฐํ, ตาตาติฯ มงฺคลโปกฺขรณิปาการมตฺถเก อนุปริยาหีติ สญฺญํ อทาสิฯ

ปุน ‘‘โปกฺขรณิํ โอตริตฺวา ปทุมปตฺเตสุ จาริกํ จราหี’’ติ สญฺญํ อทาสิฯ

โปกฺขรณิํ โอตริตฺวา สพฺพปทุมปตฺเต จริตฺวา อคมาสิ, เอกํ ปตฺตมฺปิ อนกฺกนฺตํ วา ผาลิตํ วา ฉินฺทิตํ วา ขณฺฑิตํ วา นาโหสิฯ ทิฏฺฐํ, มหาราชาติฯ ทิฏฺฐํ, ตาตาติฯ อจฺฉรํ ปหริตฺวา ตํ หตฺถตลํ อุปนาเมสิฯ ธาตูปตฺถทฺโธ ลงฺฆิตฺวา หตฺถตเล อฏฺฐาสิฯ ทิฏฺฐํ, มหาราชาติ? ทิฏฺฐํ, ตาตาติฯ เอวํ อุตฺตมหโย เอว อุตฺตมการณาย อุตฺตมชวํ ปฏิปชฺชติฯ

อุตฺตเม สาขลฺเยติ มุทุวาจายฯ มุทุวาจาย หิ, ‘‘ตาต, ตฺวํ มา จินฺตยิ, รญฺโญ มงฺคลสฺโส ภวิสฺสสิ, ราชโภชนาทีนิ ลภิสฺสสี’’ติ อุตฺตมหยการณํ กาเรตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตเม สาขลฺเย’’ติฯ ราชโภคฺโคติ รญฺโญ อุปโภโคฯ รญฺโญ องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉตีติ ยตฺถ กตฺถจิ คจฺฉนฺเตน หตฺถํ วิย ปาทํ วิย อโนหาเยว คนฺตพฺพํ โหติฯ ตสฺมา องฺคนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ, จตูสุ วา เสนงฺเคสุ เอกํ องฺคํ โหติฯ

อเสขาย สมฺมาทิฏฺฐิยาติ อรหตฺตผลสมฺมาทิฏฺฐิยาฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ตํสมฺปยุตฺตาวฯ สมฺมาญาณํ ปุพฺเพ วุตฺตสมฺมาทิฏฺฐิเยวฯ ฐเปตฺวา ปน อฏฺฐ ผลงฺคานิ เสสา ธมฺมา วิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน เทสนา อุคฺฆฏิตญฺญูปุคฺคลสฺส วเสน อรหตฺตนิกูฏํ คเหตฺวา นิฏฺฐาปิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ลฏุกิโกปมสุตฺตวณฺณนา

[148] เอวํ เม สุตนฺติ ลฏุกิโกปมสุตฺตํฯ ตตฺถ เยน โส วนสณฺโฑติ อยมฺปิ มหาอุทายิตฺเถโร ภควตา สทฺธิํเยว ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา สทฺธิํ ปฏิกฺกมิฯ ตสฺมา เยน โส ภควตา อุปสงฺกมนฺโต วนสณฺโฑ เตนุปสงฺกมีติ เวทิตพฺโพฯ อปหตฺตาติ อปหารโกฯ อุปหตฺตาติ อุปหารโกฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตฯ