4. มหามาลุกฺยสุตฺตวณฺณนา

[129] เอวํ เม สุตนฺติ มหามาลุกฺยสุตฺตํฯ ตตฺถ โอรมฺภาคิยานีติ เหฏฺฐา โกฏฺฐาสิกานิ กามภเว นิพฺพตฺติสํวตฺตนิกานิฯ สํโยชนานีติ พนฺธนานิฯ กสฺส โข นามาติ กสฺส เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา เทสิตานิ ธาเรสิ, กิํ ตฺวเมเวโก อสฺโสสิ, น อญฺโญ โกจีติ? อนุเสตีติ อปฺปหีนตาย อนุเสติฯ อนุสยมาโน สํโยชนํ นาม โหติฯ

เอตฺถ จ ภควตา สํโยชนํ ปุจฺฉิตํ, เถเรนปิ สํโยชนเมว พฺยากตํฯ เอวํ สนฺเตปิ ตสฺส วาเท ภควตา โทโส อาโรปิโตฯ โส กสฺมาติ เจ? เถรสฺส ตถาลทฺธิกตฺตาฯ อยญฺหิ ตสฺส ลทฺธิ ‘‘สมุทาจารกฺขเณเยว กิเลเสหิ สํยุตฺโต นาม โหติ, อิตรสฺมิํ ขเณ อสํยุตฺโต’’ติฯ เตนสฺส ภควตา โทโส อาโรปิโตฯ อถายสฺมา อานนฺโท จินฺเตสิ – ‘‘ภควตา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ อตฺตโน ธมฺมตาเยว อยํ ธมฺมเทสนา อารทฺธา, สา อิมินา อปณฺฑิเตน ภิกฺขุนา วิสํวาทิตาฯ หนฺทาหํ ภควนฺตํ ยาจิตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติฯ โส เอวมกาสิฯ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สกฺกายทิฏฺฐิปริยุฏฺฐิเตนาติ สกฺกายทิฏฺฐิยา คหิเตน อภิภูเตนฯ สกฺกายทิฏฺฐิปเรเตนาติ สกฺกายทิฏฺฐิยา อนุคเตนฯ นิสฺสรณนฺติ ทิฏฺฐินิสฺสรณํ นาม นิพฺพานํ, ตํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ อปฺปฏิวินีตาติ อวิโนทิตา อนีหฏาฯ โอรมฺภาคิยํ สํโยชนนฺติ เหฏฺฐาภาคิยสํโยชนํ นาม โหติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ สุกฺกปกฺโข อุตฺตานตฺโถเยวฯ ‘‘สานุสยา ปหียตี’’ติ วจนโต ปเนตฺถ เอกจฺเจ ‘‘อญฺญํ สํโยชนํ อญฺโญ อนุสโย’’ติ วทนฺติฯ ‘‘ยถา หิ สพฺยญฺชนํ ภตฺต’’นฺติ วุตฺเต ภตฺตโต อญฺญํ พฺยญฺชนํ โหติ, เอวํ ‘‘สานุสยา’’ติ วจนโต ปริยุฏฺฐานสกฺกายทิฏฺฐิโต อญฺเญน อนุสเยน ภวิตพฺพนฺติ เตสํ ลทฺธิฯ เต ‘‘สสีสํ ปารุปิตฺวา’’ติอาทีหิ ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ น หิ สีสโต อญฺโญ ปุริโส อตฺถิฯ

อถาปิ สิยา – ‘‘ยทิ ตเทว สํโยชนํ โส อนุสโย, เอวํ สนฺเต ภควตา เถรสฺส ตรุณูปโม อุปารมฺโภ ทุอาโรปิโต โหตี’’ติฯ น ทุอาโรปิโต, กสฺมา? เอวํลทฺธิกตฺตาติ วิตฺถาริตเมตํฯ ตสฺมา โสเยว กิเลโส พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนํ, อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโยติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ภควตา ‘‘สานุสยา ปหียตี’’ติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[132] ตจํ เฉตฺวาติอาทีสุ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ตจจฺเฉโท วิย หิ สมาปตฺติ ทฏฺฐพฺพา, เผคฺคุจฺเฉโท วิย วิปสฺสนา, สารจฺเฉโท วิย มคฺโคฯ ปฏิปทา ปน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว วฏฺฏติฯ เอวเมเต ทฏฺฐพฺพาติ เอวรูปา ปุคฺคลา เอวํ ทฏฺฐพฺพาฯ

[133] อุปธิวิเวกาติ อุปธิวิเวเกนฯ อิมินา ปญฺจกามคุณวิเวโก กถิโตฯ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาติ อิมินา นีวรณปฺปหานํ กถิตํฯ กายทุฏฺฐุลฺลานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ อิมินา กายาลสิยปฏิปฺปสฺสทฺธิ กถิตาฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อุปธิวิเวเกน กาเมหิ วินา หุตฺวาฯ วิวิจฺจ อกุสเลหีติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหาเนน กายทุฏฺฐุลฺลานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา จ อกุสเลหิ วินา หุตฺวาฯ ยเทว ตตฺถ โหตีติ ยํ ตตฺถ อนฺโตสมาปตฺติกฺขเณเยว สมาปตฺติสมุฏฺฐิตญฺจ รูปาทิธมฺมชาตํ โหติฯ เต ธมฺเมติ เต รูปคตนฺติอาทินา นเยน วุตฺเต รูปาทโย ธมฺเมฯ อนิจฺจโตติ น นิจฺจโตฯ ทุกฺขโตติ น สุขโตฯ โรคโตติอาทีสุ อาพาธฏฺเฐน โรคโต, อนฺโตโทสฏฺเฐน คณฺฑโต, อนุปวิทฺธฏฺเฐน ทุกฺขชนนฏฺเฐน จ สลฺลโต, ทุกฺขฏฺเฐน อฆโต, โรคฏฺเฐน อาพาธโต, อสกฏฺเฐน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเฐน ปโลกโต, นิสฺสตฺตฏฺเฐน สุญฺญโต, น อตฺตฏฺเฐน อนตฺตโตฯ ตตฺถ อนิจฺจโต, ปโลกโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํ, ทุกฺขโตติอาทีหิ ฉหิ ทุกฺขลกฺขณํ, ปรโต สุญฺญโต อนตฺตโตติ ตีหิ อนตฺตลกฺขณํฯ

โส เตหิ ธมฺเมหีติ โส เตหิ เอวํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ทิฏฺเฐหิ อนฺโตสมาปตฺติยํ ปญฺจกฺขนฺธธมฺเมหิฯ จิตฺตํ ปฏิวาเปตีติ จิตฺตํ ปฏิสํหรติ โมเจติ อปเนติฯ

อุปสํหรตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาว สวนวเสน ถุติวเสน ปริยตฺติวเสน ปญฺญตฺติวเสน จ เอตํ สนฺตํ นิพฺพานนฺติ เอวํ อสงฺขตาย อมตาย ธาตุยา อุปสํหรติฯ มคฺคจิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสเนว เอตํ สนฺตเมตํ ปณีตนฺติ น เอวํ วทติ, อิมินา ปน อากาเรน ตํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ อุปสํหรตีติ อตฺโถฯ โส ตตฺถ ฐิโตติ ตาย ติลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนาย ฐิโตฯ อาสวานํ ขยํ ปาปุณาตีติ อนุกฺกเมน จตฺตาโร มคฺเค ภาเวตฺวา ปาปุณาติ ฯ เตเนว ธมฺมราเคนาติ สมถวิปสฺสนาธมฺเม ฉนฺทราเคนฯ สมถวิปสฺสนาสุ หิ สพฺพโส ฉนฺทราคํ ปริยาทาตุํ สกฺโกนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหติฯ

ยเทว ตตฺถ โหติ เวทนาคตนฺติ อิธ ปน รูปํ น คหิตํฯ กสฺมา? สมติกฺกนฺตตฺตาฯ อยญฺหิ เหฏฺฐา รูปาวจรชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา รูปํ อติกฺกมิตฺวา อรูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺโนติ สมถวเสนปิเนน รูปํ อติกฺกนฺตํ, เหฏฺฐา รูปํ สมฺมเทว สมฺมสิตฺวา ตํ อติกฺกมฺม อิทานิ อรูปํ สมฺมสตีติ วิปสฺสนาวเสนปิเนน รูปํ อติกฺกนฺตํฯ อรูเป ปน สพฺพโสปิ รูปํ นตฺถีติ ตํ สนฺธายปิ อิธ รูปํ น คหิตํฯ

อถ กิญฺจรหีติ กิํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ? สมถวเสน คจฺฉโต จิตฺเตกคฺคตา ธุรํ โหติ, โส เจโตวิมุตฺโต นามฯ วิปสฺสนาวเสน คจฺฉโต ปญฺญา ธุรํ โหติ, โส ปญฺญาวิมุตฺโต นามาติ เอตฺถ เถรสฺส กงฺขา นตฺถิฯ อยํ สภาวธมฺโมเยว, สมถวเสเนว ปน คจฺฉนฺเตสุ เอโก เจโตวิมุตฺโต นาม โหติ, เอโก ปญฺญาวิมุตฺโตฯ วิปสฺสนาวเสน คจฺฉนฺเตสุปิ เอโก ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติ, เอโก เจโตวิมุตฺโตติ เอตฺถ กิํ การณนฺติ ปุจฺฉติฯ

อินฺทฺริยเวมตฺตตํ วทามีติ อินฺทฺริยนานตฺตตํ วทามิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, น ตฺวํ, อานนฺท, ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิ, เตน เต เอตํ อปากฏํฯ อหํ ปน ปฏิวิชฺฌิํ, เตน เม เอตํ ปากฏํฯ เอตฺถ หิ อินฺทฺริยนานตฺตตา การณํฯ สมถวเสเนว หิ คจฺฉนฺเตสุ เอกสฺส ภิกฺขุโน จิตฺเตกคฺคตา ธุรํ โหติ, โส เจโตวิมุตฺโต นาม โหติฯ เอกสฺส ปญฺญา ธุรํ โหติ, โส ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติฯ

วิปสฺสนาวเสเนว จ คจฺฉนฺเตสุ เอกสฺส ปญฺญา ธุรํ โหติ, โส ปญฺญาวิมุตฺโต นาม โหติฯ เอกสฺส จิตฺเตกคฺคตา ธุรํ โหติ, โส เจโตวิมุตฺโต นาม โหติฯ ทฺเว อคฺคสาวกา สมถวิปสฺสนาธุเรน อรหตฺตํ ปตฺตาฯ เตสุ ธมฺมเสนาปติ ปญฺญาวิมุตฺโต ชาโต, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เจโตวิมุตฺโตฯ อิติ อินฺทฺริยเวมตฺตเมตฺถ การณนฺติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหามาลุกฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ภทฺทาลิสุตฺตวณฺณนา

[134] เอวํ เม สุตนฺติ ภทฺทาลิสุตฺตํฯ ตตฺถ เอกาสนโภชนนฺติ เอกสฺมิํ ปุเรภตฺเต อสนโภชนํ, ภุญฺชิตพฺพภตฺตนฺติ อตฺโถฯ อปฺปาพาธตนฺติอาทีนิ กกโจปเม วิตฺถาริตานิฯ น อุสฺสหามีติ น สกฺโกมิฯ สิยา กุกฺกุจฺจํ สิยา วิปฺปฏิสาโรติ เอวํ ภุญฺชนฺโต ยาวชีวํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ สกฺขิสฺสามิ นุ โข, น นุ โขติ อิติ เม วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ เอกเทสํ ภุญฺชิตฺวาติ โปราณกตฺเถรา กิร ปตฺเต ภตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา สปฺปิมฺหิ ทินฺเน สปฺปินา อุณฺหเมว โถกํ ภุญฺชิตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา อวเสสํ พหิ นีหริตฺวา ฉายูทกผาสุเก ฐาเน นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติฯ เอตํ สนฺธาย สตฺถา อาหฯ ภทฺทาลิ, ปน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ สกิํ ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทินฺนํ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ปุน ปตฺตํ โธวิตฺวา โอทนสฺส ปูเรตฺวา ลทฺธํ พหิ นีหริตฺวา ฉายูทกผาสุเก ฐาเน ภุญฺเชยฺย, อิติ เอวํ วฏฺเฏยฺย, อิตรถา โก สกฺโกตี’’ติฯ ตสฺมา เอวมฺปิ โข อหํ, ภนฺเต, น อุสฺสหามีติ อาหฯ อยํ กิร อตีเต อนนฺตราย ชาติยา กากโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ กากา จ นาม มหาฉาตกา โหนฺติฯ ตสฺมา ฉาตกตฺเถโร นาม อโหสิฯ ตสฺส ปน วิรวนฺตสฺเสว ภควา ตํ มทฺทิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา – ‘‘โย ปน ภิกฺขุ วิกาเล ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภุญฺเชยฺย วา ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 248) สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิฯ เตน วุตฺตํ อถ โข อายสฺมา, ภทฺทาลิ,…เป.… อนุสฺสาหํ ปเวเทสีติฯ