ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ อิทํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาปริโยสานํ ภควโต ภาสิตํ สุกถิตํ สุลปิตํ, เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตาติ มตฺถเกน สมฺปฏิจฺฉนฺตา อพฺภนุโมทิํสูติฯ

เสสเมตฺถ ยํ น วุตฺตํ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยตฺตา จ น วุตฺตํฯ ตสฺมา สพฺพํ วุตฺตานุสาเรน อนุปทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ

ภาวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนา

[29] เอวํ เม สุตนฺติ ธมฺมทายาทสุตฺตํฯ ยสฺมา ปนสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตฺวา วสฺส อปุพฺพปทวณฺณนํ กริสฺสามฯ กตราย จ ปนิทํ อฏฺฐุปฺปตฺติยา นิกฺขิตฺตนฺติฯ ลาภสกฺกาเรฯ ภควโต กิร มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิฯ ยถา ตํ จตฺตาโร อสงฺเขฺยยฺเย ปูริตทานปารมีสญฺจยสฺสฯ สพฺพทิสาสุ ยมกมหาเมโฆ วุฏฺฐหิตฺวา มโหฆํ วิย สพฺพปารมิโย เอกสฺมิํ อตฺตภาเว วิปากํ ทสฺสามาติ สมฺปิณฺฑิตา วิย ลาภสกฺการมโหฆํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ ตโต ตโต อนฺนปานยานวตฺถมาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย อาคนฺตฺวา – ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, นราสโภ, ปุริสสีโห’’ติ ภควนฺตํ ปริเยสนฺติฯ สกฏสเตหิปิ ปจฺจเย อาหริตฺวา โอกาสํ อลภมานา สมนฺตา คาวุตปฺปมาณมฺปิ สกฏธุเรน สกฏธุรมาหจฺจติฏฺฐนฺติ เจว อนุพนฺธนฺติ จฯ อนฺธกวินฺทพฺราหฺมณาทโย วิยฯ สพฺพํ ขนฺธเก เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ จ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ยถา จ ภควโต, เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข สกฺกโต โหติ…เป.… ปริกฺขาราน’’นฺติ (อุทา. 14)ฯ

ตถา – ‘‘ยาวตา โข, จุนฺท, เอตรหิ สงฺโฆ วา คโณ วา โลเก อุปฺปนฺโน, นาหํ, จุนฺท, อญฺญํ เอกสงฺฆมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เอวํ ลาภคฺคยสคฺคปตฺตํ, ยถริว, จุนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ (ที. นิ. 3.176)ฯ

สฺวายํ ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺโน ลาภสกฺกาโร เอกโต หุตฺวา ทฺวินฺนํ มหานทีนํ อุทกมิว อปฺปเมยฺโย อโหสิฯ กเมน ภิกฺขู ปจฺจยครุกา ปจฺจยพาหุลิกา อเหสุํฯ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ เตลมธุผาณิตาทีสุ อาหเฏสุ คณฺฑิํเยว ปหริตฺวา ‘‘อมฺหากํ อาจริยสฺส เทถ, อุปชฺฌายสฺส เทถา’’ติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ กโรนฺติฯ สา จ เนสํ ปวตฺติ ภควโตปิ ปากฏา อโหสิฯ ตโต ภควา อนนุจฺฉวิกนฺติ ธมฺมสํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺเตสิ –

‘‘ปจฺจยา อกปฺปิยาติ น สกฺกา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตุํฯ ปจฺจยปฏิพทฺธา หิ กุลปุตฺตานํ สมณธมฺมวุตฺติฯ หนฺทาหํ ธมฺมทายาทปฏิปทํ เทเสมิฯ สา สิกฺขากามานํ กุลปุตฺตานํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติ วิย ภวิสฺสติ นครทฺวาเร ฐปิตสพฺพกายิกอาทาโส วิย จ, ยถา หิ นครทฺวาเร ฐปิเต สพฺพกายิเก อาทาเส จตฺตาโร วณฺณา อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา วชฺชํ ปหาย นิทฺโทสา โหนฺติ, เอวเมว สิกฺขากามา กุลปุตฺตา ปโยคมณฺฑเนน อตฺตานํ มณฺเฑตุกามา อิมํ สพฺพกายิกาทาสูปมํ เทสนํ อาวชฺชิตฺวา อามิสทายาทปฏิปทํ วชฺเชตฺวา ธมฺมทายาทปฏิปทํ ปูเรนฺตา ขิปฺปเมว ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อิทํ สุตฺตํ อภาสิฯ

ตตฺถ ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสทายาทาติ ธมฺมสฺส เม ทายาทา, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสสฺสฯ โย มยฺหํ ธมฺโม, ตสฺส ปฏิคฺคาหกา ภวถ, ยญฺจ โข มยฺหํ อามิสํ, ตสฺส มา ปฏิคฺคาหกา ภวถาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ธมฺโมปิ ทุวิโธ – นิปฺปริยายธมฺโม, ปริยายธมฺโมติฯ อามิสมฺปิ ทุวิธํ – นิปฺปริยายามิสํ, ปริยายามิสนฺติฯ กถํ? มคฺคผลนิพฺพานเภโท หิ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม นิปฺปริยายธมฺโม นิพฺพตฺติตธมฺโม, น เยน เกนจิ ปริยาเยน การเณน วา เลเสน วา ธมฺโมฯ

ยํ ปนิทํ วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ, เสยฺยถิทํ, อิเธกจฺโจ วิวฏฺฏํ ปตฺเถนฺโต ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, คนฺธมาลาทีหิ วตฺถุปูชํ กโรติ, ธมฺมํ สุณาติ เทเสติ ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, เอวํ กโรนฺโต อนุปุพฺเพน นิปฺปริยายธมฺมํ อมตํ นิพฺพานํ ปฏิลภติ, อยํ ปริยายธมฺโมฯ ตถา จีวราทโย จตฺตาโร ปจฺจยา นิปฺปริยายามิสเมว, น อญฺเญน ปริยาเยน การเณน วา เลเสน วา อามิสํฯ ยํ ปนิทํ วฏฺฏคามิกุสลํ, เสยฺยถิทํ, อิเธกจฺโจ วฏฺฏํ ปตฺเถนฺโต สมฺปตฺติภวํ อิจฺฉมาโน ทานํ เทติ…เป.… สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, เอวํ กโรนฺโต อนุปุพฺเพน เทวมนุสฺสสมฺปตฺติํ ปฏิลภติ, อิทํ ปริยายามิสํ นามฯ

ตตฺถ นิปฺปริยายธมฺโมปิ ภควโตเยว สนฺตโกฯ ภควตา หิ กถิตตฺตา ภิกฺขู มคฺคผลนิพฺพานานิ อธิคจฺฉนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘โส หิ พฺราหฺมณ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทฯ มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา’’ติ (ม. นิ. 3.79) จ – ‘‘โส หาวุโส, ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต’’ติ (ม. นิ. 1.203) จฯ ปริยายธมฺโมปิ ภควโตเยว สนฺตโกฯ ภควตา หิ กถิตตฺตา เอวํ ชานนฺติ ‘‘วิวฏฺฏํ ปตฺเถตฺวา ทานํ เทนฺโต…เป.… สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺโต อนุกฺกเมน อมตํ นิพฺพานํ ปฏิลภตี’’ติฯ นิปฺปริยายามิสมฺปิ จ ภควโตเยว สนฺตกํฯ ภควตา หิ อนุญฺญาตตฺตาเยว ภิกฺขูหิ ชีวกวตฺถุํ อาทิํ กตฺวา ปณีตจีวรํ ลทฺธํฯ ยถาห ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คหปติจีวรํฯ โย อิจฺฉติ, ปํสุกูลิโก โหตุ, โย อิจฺฉติ, คหปติจีวรํ สาทิยตุฯ อิตรีตเรนปาหํ, ภิกฺขเว, สนฺตุฏฺฐิํเยว วณฺเณมี’’ติ (มหาว. 337)ฯ

ปุพฺเพ จ ภิกฺขู ปณีตปิณฺฑปาตํ นาลตฺถุํฯ สปทานปิณฺฑิยาโลปโภชนา เอวาเหสุํฯ

เตหิ ราชคเห วิหรนฺเตน ภควตา – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิก’’นฺติ (จูฬว. 325) เอวํ อนุญฺญาตตฺตาเยว ปณีตโภชนํ ลทฺธํฯ ตถา เสนาสนํฯ ปุพฺเพ หิ อกตปพฺภารรุกฺขมูลาทิเสนาสนาเยว ภิกฺขู อเหสุํฯ เต ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจ เลณานี’’ติ (จูฬว. 294) เอวํ ภควตา อนุญฺญาตตฺตาเยว วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ อิมานิ เสนาสนานิ ลภิํสุฯ ปุพฺเพ จ มุตฺตหรีตเกเนว เภสชฺชํ อกํสุฯ เต ภควตาเยว – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ, สปฺปิ, นวนีตํ, เตลํ, มธุ, ผาณิต’’นฺติ (มหาว. 260) เอวมาทินา นเยน อนุญฺญาตตฺตา นานาเภสชฺชานิ ลภิํสุฯ

ปริยายามิสมฺปิ ภควโตเยว สนฺตกํฯ ภควตา หิ กถิตตฺตา เยว ชานนฺติ – ‘‘สมฺปตฺติภวํ ปตฺเถนฺโต ทานํ ทตฺวา สีลํ…เป.… สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อนุกฺกเมน ปริยายามิสํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ มนุสฺสสมฺปตฺติํ ปฏิลภตี’’ติฯ ตเทว, ยสฺมา นิปฺปริยายธมฺโมปิ ปริยายธมฺโมปิ นิปฺปริยายามิสมฺปิ ปริยายามิสมฺปิ ภควโตเยว สนฺตกํ, ตสฺมา ตตฺถ อตฺตโน สามิภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ มา อามิสทายาทา’’ติฯ

โย มยฺหํ สนฺตโก ทุวิโธปิ ธมฺโม, ตสฺส ทายาทา ภวถฯ ยญฺจ โข เอตํ มยฺหเมว สนฺตกํ อามิสํ, ตสฺส ทายาทา มา ภวถฯ ธมฺมโกฏฺฐาสสฺเสว สามิโน ภวถ, มา อามิสโกฏฺฐาสสฺสฯ โย หิ ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา ปจฺจยปรโม วิหรติ จตูสุ ตณฺหุปฺปาเทสุ สนฺทิสฺสมาโน นิกฺขิตฺตธุโร ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติยํ, อยํ อามิสทายาโท นามฯ ตาทิสา มา ภวถฯ โย ปน อนุญฺญาตปจฺจเยสุ อปฺปิจฺฉตาทีนิ นิสฺสาย ปฏิสงฺขา เสวมาโน ปฏิปตฺติปรโม วิหรติ จตูสุ อริยวํเสสุ สนฺทิสฺสมาโน, อยํ ธมฺมทายาโท นามฯ ตาทิสา ภวถาติ วุตฺตํ โหติฯ

อิทานิ เยสํ ตตฺถ เอตทโหสิ, ภวิสฺสติ วา อนาคตมทฺธานํ ‘‘กิํ นุ โข ภควา สาวกานํ อลาภตฺถิโก เอวมาหา’’ติ, เตสํ อติปณีตลาภตฺถิโก อหํ เอวํ วทามีติ ทสฺเสตุมาห อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ…เป.… โน อามิสทายาทาติฯ

ตสฺสายมตฺโถ – อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา อนุทฺทยา หิเตสิตา, เกน นุ โข การเณน เกน อุปาเยน สาวกา ธมฺมทายาทา อสฺสุ ธมฺมโกฏฺฐาสสามิโน, โน อามิสทายาทาติฯ อยํ ปน อธิปฺปาโย, ปสฺสติ กิร ภควา อามิสครุกานํ อามิเส อุปกฺขลิตานํ อตีตกาเล ตาว กปิลสฺส ภิกฺขุโน, ‘‘สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา โหตี’’ติอาทินา (ปารา. 230; สํ. นิ. 2.218) นเยน อาคตปาปภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานาทีนญฺจ อเนกสตานํ อปายปริปูรณตฺตํ อตฺตโน สาสเน ปพฺพชิตานญฺจ เทวทตฺตาทีนํฯ ธมฺมครุกานํ ปน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานมหากสฺสปาทีนํ อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิคุณปฺปฏิลาภํฯ ตสฺมา เตสํ อปายา ปริมุตฺติํ สพฺพคุณสมฺปตฺติญฺจ อิจฺฉนฺโต อาห – ‘‘อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’ติฯ ปจฺจยครุโก จ จตุปริสนฺตเร กูฏกหาปโณ วิย นิพฺพุตงฺคาโร วิย จ นิตฺเตโช นิปฺปโภ โหติฯ ตโต วิวตฺติตจิตฺโต ธมฺมครุโก เตชวา สีโหว อภิภุยฺยจารี, ตสฺมาปิ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ เม…เป.… โน อามิสทายาทา’’ติฯ

เอวํ ‘‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติ อิทํ อนุกมฺปาย ปณีตตรํ ลาภํ อิจฺฉนฺเตน วุตฺตํ, โน อลาภตฺถิเกนาติ สาเวตฺวา อิทานิ อิมสฺส โอวาทสฺส อกรเณ อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตุมฺเห จ เม, ภิกฺขเว…เป.… โน ธมฺมทายาทา’’ติฯ ตตฺถ ตุมฺเหปิ เตน อาทิยา ภเวยฺยาถาติ ตุมฺเหปิ เตน อามิสทายาทภาเวน โน ธมฺมทายาทภาเวน อาทิยา ภเวยฺยาถฯ อปทิสิตพฺพา วิสุํ กาตพฺพา ววตฺถเปตพฺพา, วิญฺญูหิ คารยฺหา ภเวยฺยาถาติ วุตฺตํ โหติฯ กินฺติ? อามิสทายาทา สตฺถุสาวกา วิหรนฺติ, โน ธมฺมทายาทาติฯ

อหมฺปิ เตน อาทิโย ภเวยฺยนฺติ อหมฺปิ เตน ตุมฺหากํ อามิสทายาทภาเวน โน ธมฺมทายาทภาเวน คารยฺโห ภเวยฺยํฯ กินฺติ? อามิส…เป.… ทายาทาติฯ อิทํ ภควา เตสํ อตีว มุทุกรณตฺถมาหฯ

อยญฺหิ เอตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ, ภิกฺขเว, ตุมฺเห อามิสโลลา จริสฺสถ, ตตฺถ วิญฺญู มํ ครหิสฺสนฺติ ‘‘กถญฺหิ นาม สพฺพญฺญู สมาโน อตฺตโน สาวเก ธมฺมทายาเท โน อามิสทายาเท กาตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ เสยฺยถาปิ นาม อนากปฺปสมฺปนฺเน ภิกฺขู ทิสฺวา อาจริยุปชฺฌาเย ครหนฺติ ‘‘กสฺสิเม สทฺธิวิหาริกา, กสฺสนฺเตวาสิกา’’ติ; เสยฺยถา วา ปน กุลกุมารเก วา กุลกุมาริกาโย วา ทุสฺสีเล ปาปธมฺเม ทิสฺวา มาตาปิตโร ครหนฺติ ‘‘กสฺสิเม ปุตฺตา, กสฺส ธีตโร’’ติ; เอวเมว มํ วิญฺญู ครหิสฺสนฺติ ‘‘กถญฺหิ นาม สพฺพญฺญู สมาโน อตฺตโน สาวเก ธมฺมทายาเท โน อามิสทายาเท กาตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ

เอวํ อิมสฺส โอวาทสฺส อกรเณ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา กรเณ อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต ตุมฺเห จ เมติอาทิมาหฯ ตตฺถ อหมฺปิ เตน น อาทิโย ภเวยฺยนฺติ เสยฺยถาปิ นาม วตฺตปริปูรเก ทหรภิกฺขู อุทฺเทสปริปุจฺฉาสมฺปนฺเน วสฺสสติกตฺเถเร วิย อากปฺปสมฺปนฺเน ทิสฺวา, กสฺส สทฺธิวิหาริกา, กสฺสนฺเตวาสิกาติ, อสุกสฺสาติ, ‘‘ปติรูปํ เถรสฺส, ปฏิพโล วต โอวทิตุํ อนุสาสิตุ’’นฺติ อาจริยุปชฺฌายา น อาทิยา น คารยฺหา ภวนฺติ, เอวเมว อหมฺปิ เตน ตุมฺหากํ ธมฺมทายาทภาเวน โน อามิสทายาทภาเวน กสฺส สาวกา นาลกปฏิปทํ ตุวฏฺฏกปฏิปทํ จนฺทูปมปฏิปทํ รถวินีตปฏิปทํ มหาโคสิงฺคสาลปฏิปทํ มหาสุญฺญตปฏิปทํ ปฏิปนฺนา จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามอริยวํเสสุ สกฺขิภูตา ปจฺจยเคธโต วิวตฺตมานสา อพฺภา มุตฺตจนฺทสมา วิหรนฺตีติ; ‘‘สมณสฺส โคตมสฺสา’’ติ วุตฺเต ‘‘สพฺพญฺญู วต ภควา, อสกฺขิ วต สาวเก อามิสทายาทปฏิปทํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ธมฺมทายาทปฏิปตฺติปูรเก กาตุ’’นฺติ วิญฺญูนํ น อาทิโย น คารยฺโห ภเวยฺยนฺติฯ เอวมิมสฺมิํ ปเท อธิปฺปายํ ญตฺวา เสสํ กณฺหปกฺเข วุตฺตนยปจฺจนีเกน เวทิตพฺพํฯ เอวํ อิมสฺส โอวาทสฺส กรเณ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ โอวาทํ นิยฺยาเตนฺโต อาห – ‘‘ตสฺมา ติห เม, ภิกฺขเว…เป.… โน อามิสทายาทา’’ติฯ

[30] เอวมิมํ โอวาทํ นิยฺยาเตตฺวา อิทานิ ตสฺสา ธมฺมทายาทปฏิปตฺติยา ปริปูรการิํ โถเมตุํ อิธาหํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ภควโต หิ โถมนํ สุตฺวาปิ โหนฺติเยว ตทตฺถาย ปฏิปชฺชิตาโรฯ

ตตฺถ อิธาติ นิปาตปทเมตํฯ ภุตฺตาวีติ ภุตฺตวา, กตภตฺตกิจฺโจติ วุตฺตํ โหติฯ ปวาริโตติ ยาวทตฺถปวารณาย ปวาริโต, ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา ปฏิกฺขิตฺตโภชโน ติตฺโตวาติ วุตฺตํ โหติฯ จตุพฺพิธา หิ ปวารณา วสฺสํวุฏฺฐปวารณา ปจฺจยปวารณา อนติริตฺตปวารณา ยาวทตฺถปวารณาติฯ ตตฺถ, ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, วสฺสํวุฏฺฐานํ ภิกฺขูนํ ตีหิ ฐาเนหิ ปวาเรตุ’’นฺติ (มหาว. 209) อยํ วสฺสํวุฏฺฐปวารณาฯ ‘‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ จตุมาสํ เภสชฺเชน ปวาเรตุ’’นฺติ (ปาจิ. 303) จ ‘‘อญฺญตฺร ปุนปวารณาย อญฺญตฺร นิจฺจปวารณายา’’ติ (ปาจิ. 307) จ อยํ ปจฺจยปวารณาฯ ‘‘ปวาริโต นาม อสนํ ปญฺญายติ, โภชนํ ปญฺญายติ, หตฺถปาเส ฐิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป ปญฺญายติ, เอโส ปวาริโต นามา’’ติ (ปาจิ. 239) อยํ อนติริตฺตปวารณาฯ ‘‘ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสี’’ติ (ที. นิ. 1.297, 358) อยํ ยาวทตฺถปวารณาฯ อยมิธ อธิปฺเปตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปวาริโตติ ยาวทตฺถปวารณาย ปวาริโต’’ติฯ

ปริปุณฺโณติ โภชเนน ปริปุณฺโณฯ ปริโยสิโตติ ปริโยสิตโภชโน, อุตฺตรปทโลโป ทฏฺฐพฺโพ ฯ ยาวตกํ ภุญฺชิตพฺพํ, ตาวตกํ ภุตฺตํ โหติ, อวสิตา เม โภชนกิริยาติ อตฺโถฯ สุหิโตติ ธาโต, ชิฆจฺฉาทุกฺขาภาเวน วา สุขิโตติ วุตฺตํ โหติฯ ยาวทตฺโถติ ยาวตโก เม โภชเนน อตฺโถ, โส สพฺโพ ปตฺโตติฯ เอตฺถ จ ปุริมานํ ติณฺณํ ปจฺฉิมานิ สาธกานิฯ โย หิ ปริโยสิโต, โส ภุตฺตาวี โหติฯ โย จ สุหิโต, โส ยาวทตฺถปวารณาย ปวาริโตฯ โย ยาวทตฺโถ, โส ปริปุณฺโณติฯ ปุริมานิ วา ปจฺฉิมานํฯ ยสฺมา หิ ภุตฺตาวี, ตสฺมา ปริโยสิโตฯ ยสฺมา ปวาริโต, ตสฺมา สุหิโตฯ ยสฺมา ปริปุณฺโณ, ตสฺมา ยาวทตฺโถติฯ สพฺพญฺเจตํ ปริกปฺเปตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สิยาติ เอกํเส จ วิกปฺปเน จฯ ‘‘ปถวีธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา, สิยา พาหิรา’’ติ (ม. นิ. 3.349) เอกํเสฯ ‘‘สิยา อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติ วีติกฺกโม’’ติ (ม. นิ. 3.39) วิกปฺปเนฯ อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติฯ อติเรโกว อติเรกธมฺโมฯ ตถา ฉฑฺฑนีย ธมฺโมฯ

อธิโก จ ฉฑฺเฑตพฺโพ จ, น อญฺญํ กิญฺจิ กาตพฺโพติ อตฺโถฯ อถาติ ตมฺหิ กาเลฯ ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรตาติ ชิฆจฺฉาย จ ทุพฺพลฺเยน จ ปเรตา ผุฏฺฐา อนุคตา จ อฏฺฐปิ ทสปิ ทิวสานิฯ ตตฺถ เกจิ ชิฆจฺฉิตาปิ น ทุพฺพลา โหนฺติ, สกฺโกนฺติ ชิฆจฺฉํ สหิตุํฯ อิเม ปน น ตาทิสาติ ทสฺเสตุํ อุภยมาหฯ ตฺยาหนฺติ เต อหํฯ สเจ อากงฺขถาติ ยทิ อิจฺฉถฯ

อปฺปหริเตติ อปฺปรุฬฺหหริเต, ยสฺมิํ ฐาเน ปิณฺฑปาตชฺโฌตฺถรเณน วินสฺสนธมฺมานิ ติณานิ นตฺถิ, ตสฺมินฺติ อตฺโถฯ เตน นิตฺติณญฺจ มหาติณคหนํ จ, ยตฺถ สกเฏนปิ ฉฑฺฑิเต ปิณฺฑปาเต ติณานิ น วินสฺสนฺติ, ตญฺจ ฐานํ ปริคฺคหิตํ โหติฯ ภูตคามสิกฺขาปทสฺส หิ อวิโกปนตฺถเมตํ วุตฺตํฯ

อปฺปาณเกติ นิปฺปาณเก ปิณฺฑปาตชฺโฌตฺถรเณน มริตพฺพปาณกรหิเต วา มหาอุทกกฺขนฺเธฯ ปริตฺโตทเก เอว หิ ภตฺตปกฺเขเปน อาฬุลิเต สุขุมปาณกา มรนฺติ, น มหาตฬากาทีสูติฯ ปาณกานุรกฺขณตฺถญฺหิ เอตํ วุตฺตํฯ โอปิลาเปสฺสามีติ นิมุชฺชาเปสฺสามิฯ

ตตฺเรกสฺสาติ เตสุ ทฺวีสุ เอกสฺสฯ โย อิมํ ธมฺมเทสนํ สุฏฺฐุ สุตวา ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชติ จ , ตํ สนฺธายาห วุตฺตํ โข ปเนตนฺติฯ อยํ วุตฺต-สทฺโท เกโสหารเณปิ ทิสฺสติ ‘‘กาปฏิโก มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.426)ฯ โรปิเตปิ ‘‘ยถา สารทิกํ พีชํ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหตี’’ติอาทีสุ (ชา. 1.3.31)ฯ กถิเตปิ ‘‘วุตฺตมิทํ ภควตา, วุตฺตมิทํ อรหตา’’ติอาทีสุฯ อิธ ปน กถิเต ทฏฺฐพฺโพฯ กถิตํ โข ปเนตนฺติ อยญฺหิสฺส อตฺโถฯ อามิสญฺญตรนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยามิสานํ อญฺญตรํ, เอกนฺติ อตฺโถฯ ยทิทนฺติ นิปาโต, สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ ตาทิโสว ตตฺถ ตตฺถ อตฺถโต ปริณาเมตพฺโพฯ อิธ ปนาสฺส โย เอโสติ อตฺโถฯ โย เอโส ปิณฺฑปาโต นามฯ อิทํ อามิสญฺญตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยํนูนาหนฺติ สาธุ วตาหํฯ เอวนฺติ ยถา อิทานิ อิมํ ขณํ วีตินาเมมิ, เอวเมว รตฺตินฺทิวํฯ วีตินาเมยฺยนฺติ เขเปยฺยํ อติวตฺตาเปยฺยํฯ

โส ตํ ปิณฺฑปาตนฺติ โส ตํ สเทวเกน โลเกน สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพรูปํ สุคตาติริตฺตมฺปิ ปิณฺฑปาตํ อภุญฺชิตฺวา ธมฺมทายาทภาวํ อากงฺขมาโน อาทิตฺตสีสูปมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตเนว ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺเยน เอวํ ตํ รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมยฺยฯ

อถ ทุติยสฺสาติ อิมสฺมิํ ปน วาเร เอส สงฺเขโป, สเจ โส ภิกฺขุ, ยํนูนาหํ…เป.… วีตินาเมยฺยนฺติ จินฺเตนฺโต เอวมฺปิ จินฺเตยฺย, ปพฺพชิเตน โข วาฬมิคากุเล อรญฺเญ เภสชฺชํ วิย ปญฺจกามคุณวาฬากุเล คาเม ปิณฺฑปาโตปิ ทุกฺขํ ปริเยสิตุํฯ อยํ ปน ปิณฺฑปาโต อิติ ปริเยสนาทีนววิมุตฺโต จ สุคตาติริตฺโต จาติ อุภโต สุชาตขตฺติยกุมาโร วิย โหติ, เยหิ จ ปญฺจหิ การเณหิ ปิณฺฑปาโต น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติฯ เสยฺยถิทํ, ปุคฺคลํ ครหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ ‘‘อลชฺชิปุคฺคลสฺส สนฺตโก’’ติฯ อปริสุทฺธอุปฺปตฺติตาย น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ ‘‘ภิกฺขุนิปริปาจนอสนฺตสมฺภาวนุปฺปนฺโน’’ติฯ สามิกานุกมฺปาย น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ ‘‘ปิณฺฑปาตสามิโก ภิกฺขุ ชิฆจฺฉิโต’’ติฯ โส ธาโต ตสฺเสว อนฺเตวาสิกาทีสุ อนุกมฺปาย น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ ‘‘อนฺเตวาสิกา อญฺเญ วา ตปฺปฏิพทฺธา ชิฆจฺฉิตา’’ติ, เตปิ ธาตา สุหิตา, อปิจ โข อสฺสทฺธตาย น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ ‘‘ปิณฺฑปาตสามิโก ภิกฺขุ อสฺสทฺโธ’’ติฯ เตหิ จ การเณหิ อยํ วิมุตฺโตฯ ภควา หิ ลชฺชีนํ อคฺโค, ปริสุทฺธุปฺปตฺติโก ปิณฺฑปาโต, ภควา จ ธาโต สุหิโต, ปจฺจาสีสโกปิ อญฺโญ ปุคฺคโล นตฺถิ, เย โลเก สทฺธา, ภควา เตสํ อคฺโคติ เอวํ จินฺเตตฺวา จ โส ตํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา…เป.… วีตินาเมยฺยฯ เอตฺตาวตา โยปิ อภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ, โสปิ ภุญฺชิตพฺพกเมว ปิณฺฑปาตํ น ภุตฺโต โหติฯ โยปิ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ, โสปิ ภุญฺชิตพฺพกเมว ภุตฺโต โหติฯ นตฺถิ ปิณฺฑปาเต วิเสโสฯ ปุคฺคเล ปน อตฺถิ วิเสโสฯ ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺโต กิญฺจาปิ โสติอาทิมาหฯ

ตตฺถ กิญฺจาปีติ อนุชานนปฺปสํสนตฺเถ นิปาโตฯ กิํ อนุชานาติ? ตสฺส ภิกฺขุโน ตํ อนวชฺชปริโภคํฯ กิํ ปสํสติ? ภุตฺวา สมณธมฺมกรณํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ยทิปิ โส ภิกฺขุ เอวํ ภุญฺชิตพฺพเมว ภุญฺชิตฺวา กาตพฺพเมว กเรยฺยฯ

อถ โข อสุเยว เม ปุริโม ภิกฺขูติ โย ปุริโม ภิกฺขุ ตมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ, โสเยว มม ทฺวีสุ สูเรสุ สูรตโร วิย ทฺวีสุ ปณฺฑิเตสุ ปณฺฑิตตโร วิย จ ปุชฺชตโร จ ปาสํสตโร จ, ทุติยภิกฺขุโต อติเรเกน ปูชนีโย จ ปสํสนีโย จาติ วุตฺตํ โหติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ การเณน สาเธนฺโต ตํ กิสฺส เหตูติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ, ตตฺถ สิยา ตุมฺหากํ, กสฺมา โส ภิกฺขุ ภควโต ปุชฺชตโร จ ปาสํสตโร จาติ? ตญฺหิ ตสฺสาติ ยสฺมา ตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺขิปนํ ตสฺส ภิกฺขุโน ทีฆรตฺตํ อปฺปิจฺฉตาย…เป.… วีริยารมฺภาย สํวตฺติสฺสติฯ กถํ? ตสฺส หิ สเจ อปเรน สมเยน ปจฺจเยสุ อตฺริจฺฉตา วา ปาปิจฺฉตา วา มหิจฺฉตา วา อุปฺปชฺชิสฺสติฯ ตโต นํ อิมินา ปิณฺฑปาตปฏิกฺเขปงฺกุเสน นิวาเรสฺสติ ‘‘อเร ตฺวํ สุคตาติริตฺตมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อีทิสํ อิจฺฉํ อุปฺปาเทสี’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมาโนฯ เอส นโย อสนฺตุฏฺฐิยา อสํเลขสฺส จุปฺปนฺนสฺส นิวารเณฯ เอวํ ตาวสฺส อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺฐิยา สํเลขาย สํวตฺติสฺสติฯ

สุภรตายาติ เอตฺถ อยํ สํวณฺณนา – อิเธกจฺโจ อตฺตโนปิ อุปฏฺฐากานมฺปิ ทุพฺภโร โหติ ทุปฺโปโสฯ เอกจฺโจ อตฺตโนปิ อุปฏฺฐากานมฺปิ สุภโร โหติ สุโปโสฯ กถํ? โย หิ อมฺพิลาทีนิ ลทฺธา อนมฺพิลาทีนิ ปริเยสติ, อญฺญสฺส ฆเร ลทฺธํ อญฺญสฺส ฆเร ฉฑฺเฑนฺโต สพฺพํ คามํ วิจริตฺวา ริตฺตปตฺโตว วิหารํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชติ, อยํ อตฺตโน ทุพฺภโรฯ โย ปน สาลิมํโสทนาทีนํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ทินฺเนปิ ทุมฺมุขภาวํ อนตฺตมนภาวเมว จ ทสฺเสติ, เตสํ วา สมฺมุขาว ตํ ปิณฺฑปาตํ ‘‘กิํ ตุมฺเหหิ ทินฺน’’นฺติ อปสาเทนฺโต สามเณรคหฏฺฐาทีนมฺปิ เทติ , อยํ อุปฏฺฐากานํ ทุพฺภโรฯ เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ทูรโต ปริวชฺชนฺติ ทุพฺภโร ภิกฺขุ น สกฺกา โปสิตุนฺติฯ โย ปน ยํกิญฺจิ ลูขํ วา ปณีตํ วา ลทฺธา ตุฏฺฐจิตฺโตว ภุญฺชิตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กโรติ, อยํ อตฺตโน สุภโรฯ โย จ ปเรสมฺปิ อปฺปํ วา พหุํ วา ลูขํ วา ปณีตํ วา ทานํ อหีเฬตฺวา อตฺตมโน วิปฺปสนฺนมุโข หุตฺวา เตสํ สมฺมุขาว ปริภุญฺชิตฺวา ยาติ, อยํ อุปฏฺฐากานํ สุภโรฯ เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา อติวิย วิสฺสตฺถา โหนฺติ – ‘‘อมฺหากํ ภทนฺโต สุภโร โถเกนปิ ตุสฺสติ, มยเมว นํ โปสิสฺสามา’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา โปเสนฺติฯ

ตตฺถ สเจ อปเรน สมเยน อสฺส อตฺตโน วา อุปฏฺฐากานํ วา ทุพฺภรตานเยน จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติฯ

ตโต นํ อิมินา ปิณฺฑปาตปฏิกฺเขปงฺกุเสน นิวาเรสฺสติ – ‘‘อเร ตฺวํ สุคตาติริตฺตมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อีทิสํ จิตฺตํ อุปฺปาเทสี’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมาโน, เอวมสฺส สุภรตาย สํวตฺติสฺสติฯ สเจ ปนสฺส โกสชฺชํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตมฺปิ เอเตเนวงฺกุเสน นิวาเรสฺสติ – ‘‘อเร ตฺวํ นาม ตทา สุคตาติริตฺตมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตถา ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโตปิ สมณธมฺมํ กตฺวา อชฺช โกสชฺชมนุยุญฺชสี’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมาโน, เอวมสฺส วีริยารมฺภาย สํวตฺติสฺสติฯ เอวมสฺส อิทํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺขิปนํ ทีฆรตฺตํ อปฺปิจฺฉตาย…เป.… วีริยารมฺภาย สํวตฺติสฺสติฯ เอวมสฺสิเม ปญฺจ คุณา ปริปูรา ทส กถาวตฺถูนิ ปริปูเรสฺสนฺติฯ

กถํ? อตฺร หิ ปาฬิยํเยว อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิตาวีริยารมฺภวเสน ตีณิ อาคตานิ, เสสานิ สลฺเลเขน สงฺคหิตานิฯ อิทญฺหิ สพฺพกถาวตฺถูนํ นามเมว, ยทิทํ สลฺเลโขฯ ยถาห – ‘‘ยา จ โข อยํ, อานนฺท, กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวินีวรณสปฺปายา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ เสยฺยถิทํ, อปฺปิจฺฉกถา’’ติ (ม. นิ. 3.189, 192) วิตฺถาโรฯ เอวํ อิเม ปญฺจ คุณา ปริปูรา ทส กถาวตฺถูนิ ปริปูเรสฺสนฺติฯ ทส กถาวตฺถูนิ ปริปูรานิ ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรสฺสนฺติฯ

กถํ? เอเตสุ หิ อปฺปิจฺฉกถา สนฺโตสกถา อสํสคฺคกถา สีลกถาติ อิมา จตสฺโส กถา อธิสีลสิกฺขาสงฺคหิตาเยว ฯ ปวิเวกกถา วีริยารมฺภกถา สมาธิกถาติ อิมา ติสฺโส อธิจิตฺตสิกฺขสงฺคหิตา ฯ ปญฺญากถา วิมุตฺติกถา วิมุตฺติญาณทสฺสนกถาติ อิมา ติสฺโส อธิปญฺญาสิกฺขาสงฺคหิตาติฯ เอวํ ทส กถาวตฺถูนิ ปริปูรานิ ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรสฺสนฺติฯ ติสฺโส สิกฺขา ปริปูรา ปญฺจ อเสกฺขธมฺมกฺขนฺเธ ปริปูเรสฺสนฺติฯ

กถํ? ปริปูรา หิ อธิสีลสิกฺขา อเสกฺโข สีลกฺขนฺโธเยว โหติ, อธิจิตฺตสิกฺขา อเสกฺโข สมาธิกฺขนฺโธ, อธิปญฺญาสิกฺขา อเสกฺขา ปญฺญา-วิมุตฺติ-วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธา เอวาติ เอวํ ติสฺโส สิกฺขา ปริปูรา ปญฺจ อเสกฺขธมฺมกฺขนฺเธ ปริปูเรสฺสนฺติฯ ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา ปริปูรา อมตํ นิพฺพานํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ

เสยฺยถาปิ อุปริปพฺพเต ปาวุสฺสโก มหาเมโฆ อภิวุฏฺโฐ ปพฺพตกนฺทรสรสาขา ปริปูเรติฯ ตา ปริปูรา กุโสพฺเภ, กุโสพฺภา มหาโสพฺเภ, มหาโสพฺภา กุนฺนทิโย, กุนฺนทิโย มหานทิโย, มหานทิโย มหาสมุทฺทสาครํ ปริปูเรนฺติ; เอวเมว ตสฺส ภิกฺขุโน อิเม ปญฺจ คุณา ปริปูรา ทส กถาวตฺถุนิ อาทิํ กตฺวา ยาว อมตํ นิพฺพานํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ เอวมยํ ภิกฺขุ ธมฺมทายาทปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปรมธมฺมทายาทํ ลภตีติ เอตมตฺถํ สมฺปสฺสมาโน ภควา ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ ตญฺหิ ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน’’ติอาทิมาหฯ

เอวํ ตสฺส ภิกฺขุโน ปุชฺชตรปาสํสตรภาวํ การเณน สาเธตฺวา อิทานิ เต ภิกฺขู ตถตฺตาย สนฺนิโยเชนฺโต ตสฺมา ติห เม ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ กิํ วุตฺตํ โหติ, ยสฺมา โย ตํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺย, โส อิเมหิ ปญฺจหิ มูลคุเณหิ ปริพาหิโรฯ โย ปน อภุญฺชิตฺวา กเรยฺย, โส อิเมสํ ภาคี โหติ – ‘‘ตสฺมา ติห เม, ภิกฺขเว…เป.… โน อามิสทายาทา’’ติฯ

อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานปริโยสานโต ปภุติ ยาว โน อามิสทายาทาติ สุตฺตปฺปเทสํ ภควา อโวจฯ อิทํ วตฺวาน สุคโตติ อิทญฺจ สุตฺตปฺปเทสํ วตฺวาว โสภนาย ปฏิปทาย คตตฺตา สุคโตติ สงฺขํ ปตฺโตเยว ภควาฯ อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสี ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสนโต อุฏฺฐหิตฺวา วิหารํ อตฺตโน มหาคนฺธกุฏิํ ปาวิสิ อสมฺภินฺนาย เอว ปริสายฯ กสฺมา ธมฺมโถมนตฺถํฯ

พุทฺธา กิร อปรินิฏฺฐิตาย เทสนาย วิหารํ ปวิสนฺตา ทฺวีหิ การเณหิ ปวิสนฺติ ปุคฺคลโถมนตฺถํ วา ธมฺมโถมนตฺถํ วาฯ

ปุคฺคลโถมนตฺถํ ปวิสนฺโต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ มยา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิฏฺฐํ, วิตฺถาเรน อวิภตฺตํ, ธมฺมปฏิคฺคาหกา ภิกฺขู อุคฺคเหตฺวา อานนฺทํ วา กจฺจานํ วา อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสนฺติ, เต มยฺหํ ญาเณน สํสนฺเทตฺวา กเถสฺสนฺติ, ตโต ธมฺมปฏิคฺคาหกา ปุน มํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ, เตสํ อหํ สุกถิตํ, ภิกฺขเว, อานนฺเทน สุกถิตํ กจฺจาเนน, มํ เจปิ ตุมฺเห เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ นํ เอวเมว พฺยากเรยฺยนฺติ เอวํ เต ปุคฺคเล โถเมสฺสามิ, ตโต เตสุ คารวํ ชเนตฺวา ภิกฺขู อุปสงฺกมิสฺสนฺติ, เตปิ ภิกฺขู อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิโยเชสฺสนฺติ, เต เตหิ นิโยชิตา ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรนฺตา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ

ธมฺมโถมนตฺถํ ปวิสนฺโต เอวํ จินฺเตสิ, ยถา อิเธว จินฺเตสิ – ‘‘มยิ วิหารํ ปวิฏฺเฐ ตเมว อามิสทายาทํ ครหนฺโต ธมฺมทายาทญฺจ โถเมนฺโต อิมิสฺสํเยว ปริสติ นิสินฺโน สาริปุตฺโต ธมฺมํ เทเสสฺสติ, เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ อมฺหากํ เอกชฺฌาสยาย มติยา เทสิตา อยํ เทสนา อคฺคา จ ครุกา จ ภวิสฺสติ ปาสาณจฺฉตฺตสทิสาฯ จตุโรฆนิตฺถรณฏฺเฐน ติตฺเถ ฐปิตา นาวา วิย มคฺคคมนฏฺเฐน จตุยุตฺตอาชญฺญรโถ วิย จ ภวิสฺสติฯ ยถา จ ‘เอวํ กโรนฺตสฺส อยํ ทณฺโฑ’ติ ปริสติ อาณํ ฐเปตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปาสาทํ อารุฬฺเห ราชินิ ตตฺเถว นิสินฺโน เสนาปติ ตํ รญฺญา ฐปิตํ อาณํ ปวตฺเตติ; เอวมฺปิ มยา ฐปิตํ เทสนํ อิมิสฺสํเยว ปริสติ นิสินฺโน สาริปุตฺโต โถเมตฺวา เทเสสฺสติ, เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ อมฺหากํ มติยา เทสิตา อยํ เทสนา พลวตรา มชฺฌนฺหิกสูริโย วิย ปชฺชลิสฺสตี’’ติฯ เอวมิธ ธมฺมโถมนตฺถํ อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ

อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ ภควา นิสินฺนาสเนเยว อนฺตรหิโต จิตฺตคติยา วิหารํ ปวิสตีติ เวทิตพฺโพฯ ยทิ หิ กายคติยา คจฺเฉยฺย, สพฺพา ปริสา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา คจฺเฉยฺย, สา เอกวารํ ภินฺนา ปุน ทุสฺสนฺนิปาตา ภเวยฺยาติ ภควา จิตฺตคติยา เอว ปาวิสิฯ

[31] เอวํ ปวิฏฺเฐ ปน ภควติ ภควโต อธิปฺปายานุรูปํ ตํ ธมฺมํ โถเมตุกาโม ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป.…เอตทโวจฯ ตตฺถ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํฯ สาริปุตฺโตติ ตสฺส เถรสฺส นามํ, ตญฺจ โข มาติโต, น ปิติโตฯ รูปสาริยา หิ พฺราหฺมณิยา โส ปุตฺโต, ตสฺมา สาริปุตฺโตติ วุจฺจติฯ อจิรปกฺกนฺตสฺสาติ ปกฺกนฺตสฺส สโต นจิเรนฯ อาวุโส, ภิกฺขเวติ เอตฺถ ปน พุทฺธา ภควนฺโต สาวเก อาลปนฺตา ภิกฺขเวติ อาลปนฺติฯ สาวกา ปน พุทฺเธหิ สทิสา มา โหมาติ อาวุโสติ ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา ภิกฺขเวติ ภณนฺติฯ พุทฺเธหิ จ อาลปิโต ภิกฺขุสงฺโฆ ภทนฺเตติ ปฏิวจนํ เทติ, สาวเกหิ อาวุโสติฯ

กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโสติ เอตฺถ กิตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทวจนํ, กิตฺตเกนาติ วุตฺตํ โหติฯ นุกาโร ปุจฺฉายํฯ โขกาโร นิปาตมตฺตํฯ สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโตติ, ตีหิ วิเวเกหิ กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ สตฺถุโน วิหรนฺตสฺสฯ วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตีติ ติณฺณํ วิเวกานํ อญฺญตรมฺปิ นานุสิกฺขนฺติ, อามิสทายาทาว โหนฺตีติ อิมมตฺถํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู ปุจฺฉิฯ เอส นโย สุกฺกปกฺเขปิฯ

เอวํ วุตฺเต ตมตฺถํ โสตุกามา ภิกฺขู ทูรโตปิ โขติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ ทูรโตปีติ ติโรรฏฺฐโตปิ ติโรชนปทโตปิ อเนกโยชนคณนโตปีติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺติเกติ สมีเปฯ อญฺญาตุนฺติ ชานิตุํ พุชฺฌิตุํฯ อายสฺมนฺตํเยว สาริปุตฺตํ ปฏิภาตูติ อายสฺมโตเยว สาริปุตฺตสฺส ภาโค โหตุ, อายสฺมา ปน สาริปุตฺโต อตฺตโน ภาคํ กตฺวา วิภชตูติ วุตฺตํ โหติฯ อายสฺมโต หิ ภาโค ยทิทํ อตฺถกฺขานํ, อมฺหากํ ปน สวนํ ภาโคติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย, เอวํ สทฺทลกฺขเณน สเมติฯ เกจิ ปน ภณนฺติ ‘‘ปฏิภาตูติ ทิสฺสตู’’ติฯ อปเร ‘‘อุปฏฺฐาตู’’ติฯ ธาเรสฺสนฺตีติ อุคฺคเหสฺสนฺติ ปริยาปุณิสฺสนฺติฯ ตโต เนสํ กเถตุกาโม เถโร เตน หีติอาทิมาหฯ ตตฺถ เตนาติ การณวจนํฯ หิกาโร นิปาโตฯ ยสฺมา โสตุกามาตฺถ, ยสฺมา จ มยฺหํ ภารํ อาโรปยิตฺถ, ตสฺมา สุณาถาติ วุตฺตํ โหติฯ เตปิ ภิกฺขู เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิํสุ, เตนาห ‘‘เอวมาวุโสติ…เป.…ปจฺจสฺโสสุ’’นฺติฯ

อถ เนสํ, อามิสทายาทํ ครหนฺเตน ภควตา ‘‘ตุมฺเหปิ เตน อาทิยา ภเวยฺยาถา’’ติ เอเกเนวากาเรน วุตฺตมตฺถํ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺเสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ – ‘‘อิธาวุโส , สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต…เป.… เอตฺตาวตา โข, อาวุโส, สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี’’ติฯ

เอตฺตาวตา ยญฺจ ภควา อามิสทายาทปฏิปทํ ครหนฺโต ‘‘ตุมฺเหปิ เตน อาทิยา ภเวยฺยาถา’’ติ อาห, ยญฺจ อตฺตนา ปุจฺฉํ ปุจฺฉิ ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข…เป.… นานุสิกฺขนฺตี’’ติ, ตสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ สุวิภตฺโต โหติฯ โส จ โข ภควโต อาทิยภาวํ อนามสิตฺวาวฯ

ภควโตเยว หิ ยุตฺตํ สาวเก อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ‘‘อหมฺปิ เตน อาทิโย ภวิสฺสามี’’ติ วตฺตุํ, น สาวกานํฯ เอส นโย สุกฺกปกฺเขปิ, อยํ ตาเวตฺถ อนุสนฺธิกฺกมโยชนาฯ

อยํ ปนตฺถวณฺณนา อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเน, สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺสาติ สตฺถุโน ตีหิ วิเวเกหิ อจฺจนฺตปวิวิตฺตสฺสฯ วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตีติ กายวิเวกํ นานุสิกฺขนฺติ, น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ ปน ติวิธํ วิเวกํ สนฺธาย วเทยฺย, ปุจฺฉาย อวิเสโส สิยาฯ พฺยากรณปกฺโข หิ อยํฯ ตสฺมา อิมินา ปเทน กายวิเวกํ, ‘‘เยสญฺจ ธมฺมาน’’นฺติอาทินา จิตฺตวิเวกํ, ‘‘พาหุลิกา’’ติอาทินา อุปธิวิเวกญฺจ ทสฺเสตีติ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เยสญฺจ ธมฺมานนฺติ โลภาทโย สนฺธายาห, เย ปรโต ‘‘ตตฺราวุโส โลโภ จ ปาปโก’’ติอาทินา นเยน วกฺขติฯ นปฺปชหนฺตีติ น ปริจฺจชนฺติ, จิตฺตวิเวกํ น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ พาหุลิกาติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนาฯ สาสนํ สิถิลํ คณฺหนฺตีติ สาถลิกาฯ โอกฺกมเน ปุพฺพงฺคมาติ เอตฺถ โอกฺกมนํ วุจฺจนฺติ อวคมนฏฺเฐน ปญฺจ นีวรณานิ, เตน ปญฺจนีวรณปุพฺพงฺคมาติ วุตฺตํ โหติฯ ปวิเวเกติ อุปธิวิเวเก นิพฺพาเนฯ นิกฺขิตฺตธุราติ โอโรปิตธุรา, ตทธิคมาย อารมฺภมฺปิ อกุรุมานาติ, เอตฺตาวตา อุปธิวิเวกํ น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺตาวตา อนิยเมเนว วตฺวา อิทานิ เทสนํ นิยเมนฺโต ‘‘ตตฺราวุโส’’ติอาทิมาหฯ กสฺมา? สาวกา ‘‘ตีหิ ฐาเนหี’’ติ เอวญฺหิ อนิยเมตฺวาว วุจฺจมาเน ‘‘กมฺปิ มญฺเญ ภณติ , น อมฺเห’’ติ อุทาสินาปิ โหนฺติฯ ‘‘เถรา นวา มชฺฌิมา’’ติ เอวํ ปน นิยเมตฺวา วุจฺจมาเน อมฺเห ภณตีติ อาทรํ กโรนฺติ ฯ ยถา รญฺญา ‘‘อมจฺเจหิ นครวีถิโย โสเธตพฺพา’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘เกน นุ โข โสเธตพฺพา’’ติ มญฺญมานา น โสเธนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวารํ โสเธตพฺพนฺติ ปน เภริยา นิกฺขนฺตาย สพฺเพ มุหุตฺเตน โสเธนฺติ จ อลงฺกโรนฺติ จ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ สาวเกสุฯ เถราติ ทสวสฺเส อุปาทาย วุจฺจนฺติฯ ตีหิ ฐาเนหีติ ตีหิ การเณหิฯ อยญฺหิ ฐานสทฺโท อิสฺสริยฏฺฐิติขณการเณสุ ทิสฺสติฯ

‘‘กิํ ปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ ฐานํ ปตฺโต’’ติอาทีสุ หิ อิสฺสริเย ทิสฺสติฯ ‘‘ฐานกุสโล โหติ อกฺขณเวธี’’ติอาทีสุ ฐิติยํฯ ‘‘ฐานโสเวตํ ตถาคตํ ปฏิภาตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.87) ขเณฯ ‘‘ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต’’ติอาทีสุ (วิภ. 809; ม. นิ. 1.148) การเณฯ อิธ ปน การเณเยวฯ การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติภาเวน, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติฯ

อิมินา ปฐเมน ฐาเนน เถรา ภิกฺขู คารยฺหาติ เอตฺถ คารยฺหาติ ครหิตพฺพาฯ เถรา นาม สมานา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ น อุเปนฺติ, คามนฺตเสนาสนํ น มุญฺจนฺติ, สงฺคณิการามตํ วฑฺเฒนฺตา วิหรนฺติ, กายวิเวกมฺปิ น ปริปูเรนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ อาวุโส ลภนฺตีติ ทสฺเสติฯ ทุติเยน ฐาเนนาติ เอตฺถาปิ อิเม นาม อาวุโส เถราปิ สมานา เยสํ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาห, เต โลภาทิธมฺเม น ชหนฺติ, อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา จิตฺเตกคฺคตํ น ลภนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ อาวุโส ลภนฺตีติ ทสฺเสตีติ เอวํ โยชนา กาตพฺพาฯ ตติเยน ฐาเนนาติ เอตฺถาปิ อิเม นามาวุโส, เถราปิ สมานา อิตรีตเรน น ยาเปนฺติ, จีวรปตฺตเสนาสนปูติกายมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ อุปธิวิเวกํ อปูรยมานา, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ, อาวุโส, ลภนฺตีติ ทสฺเสตีติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เอส นโย มชฺฌิมนววาเรสุฯ

อยํ ปน วิเสโสฯ มชฺฌิมาติ ปญฺจวสฺเส อุปาทาย ยาว นว วสฺสา วุจฺจนฺติฯ นวาติ อูนปญฺจวสฺสา วุจฺจนฺติฯ ยถา จ ตตฺถ นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ นวกาเล กีทิสา อเหสุํ, เถรกาเล กีทิสา ภวิสฺสนฺติ, มชฺฌิมเถรกาเล กีทิสา ภวิสฺสนฺตีติ วตฺวา โยเชตพฺพํฯ

[32] อิมสฺมิญฺจ กณฺหปกฺเข วุตฺตปจฺจนีกนเยน สุกฺกปกฺเข อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโปฯ

อิเม วต เถราปิ สมานา โยชนปรมฺปราย อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ เสวนฺติ, คามนฺตเสนาสนํ อุปคนฺตุํ ยุตฺตกาเลปิ น อุปคจฺฉนฺติ, เอวํ ชิณฺณสรีราปิ อารทฺธวีริยา ปจฺจยทายกานํ ปสาทํ ชเนนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ อิมินา ปฐเมน ฐาเนน เถรา ปาสํสา ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺติฯ โลภาทโย ปหาย จิตฺตวิเวกํ ปูเรนฺติ, อยมฺปิ มหาเถโร สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกปริวาริโต หุตฺวา นิสีทิตุํ ยุตฺตกาเลปิ อีทิเสปิ วเย วตฺตมาเน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปวิฏฺโฐ สายํ นิกฺขมติ, สายํ ปวิฏฺโฐ ปาโต นิกฺขมติ, กสิณปริกมฺมํ กโรติ, สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, มคฺคผลานิ อธิคจฺฉติ, สพฺพถาปิ จิตฺตวิเวกํ ปูเรตีติ อิมินา ทุติเยน ฐาเนน เถรา ภิกฺขู ปาสํสา ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺติฯ ยสฺมิํ กาเล เถรสฺส ปฏฺฏทุกูลโกเสยฺยาทีนิ สุขสมฺผสฺสานิ ลหุจีวราทีนิ ยุตฺตานิ, ตสฺมิมฺปิ นาม กาเล อยํ มหาเถโร ปํสุกูลานิ ธาเรติ, อสิถิลํ สาสนํ คเหตฺวา วิคตนีวรโณ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา อุปธิวิเวกํ ปริปูรยมาโน วิหรติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิโส อโหสีติ อิมินา ตติเยน ฐาเนน เถรา ปาสํสา ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺตีติฯ เอส นโย มชฺฌิมนววาเรสุฯ

[33] ตตฺราวุโสติ โก อนุสนฺธิ, เอวํ นวหากาเรหิ อามิสทายาทปฏิปทํ ครหนฺโต, นวหิ ธมฺมทายาทปฏิปทํ โถเมนฺโต, อฏฺฐารสหากาเรหิ เทสนํ นิฏฺฐาเปตฺวา, เย เต ‘‘เยสญฺจ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาห, เต จ ธมฺเม น ปชหนฺตี’’ติ เอวํ ปหาตพฺพธมฺมา วุตฺตาฯ เต สรูปโต ‘‘อิเม เต’’ติ ทสฺเสตุมิทํ ‘‘ตตฺราวุโส, โลโภ จา’’ติอาทิมาห, อยํ อนุสนฺธิฯ

อปิจ เหฏฺฐา ปริยาเยเนว ธมฺโม กถิโตฯ อามิสํ ปน ปริยาเยนปิ นิปฺปริยาเยนปิ กถิตํฯ อิทานิ นิปฺปริยายธมฺมํ โลกุตฺตรมคฺคํ กเถตุมิทมาหฯ อยํ เปตฺถ อนุสนฺธิฯ

ตตฺถ ตตฺราติ อตีตเทสนานิทสฺสนํ, ‘‘สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตเทสนายนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โลโภ จ ปาปโก, โทโส จ ปาปโกติ อิเม ทฺเว ธมฺมา ปาปกา ลามกา, อิเม ปหาตพฺพาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ลุพฺภนลกฺขโณ โลโภฯ ทุสฺสนลกฺขโณ โทโสฯ เตสุ โลโภ อามิสทายาทสฺส ปจฺจยานํ ลาเภ โหติ, โทโส อลาเภฯ

โลเภน อลทฺธํ ปตฺเถติ, โทเสน อลภนฺโต วิฆาตวา โหติฯ โลโภ จ เทยฺยธมฺเม โหติ, โทโส อทายเก วา อมนุญฺญทายเก วาฯ โลเภน นวตณฺหามูลเก ธมฺเม ปริปูเรติ, โทเสน ปญฺจ มจฺฉริยานิฯ

อิทานิ เตสํ ปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต โลภสฺส จ ปหานายาติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ, ตสฺส ปน ปาปกสฺส โลภสฺส จ โทสสฺส จ ปหานายฯ อตฺถิ มชฺฌิมา ปฏิปทาติ มคฺคํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํฯ มคฺโค หิ โลโภ เอโก อนฺโต, โทโส เอโก อนฺโตติ เอเต ทฺเว อนฺเต น อุเปติ, น อุปคจฺฉติ, วิมุตฺโต เอเตหิ อนฺเตหิ, ตสฺมา ‘‘มชฺฌิมา ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ เอเตสํ มชฺเฌ ภวตฺตา ‘‘มชฺฌิมา, ปฏิปชฺชิตพฺพโต จ ปฏิปทาติฯ ตถา กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก อนฺโต, อตฺตกิลมถานุโยโค เอโก อนฺโต, สสฺสตํ เอโก อนฺโต, อุจฺเฉโท เอโก อนฺโตติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ

จกฺขุกรณีติอาทีหิ ปน ตเมว ปฏิปทํ โถเมติฯ สา หิ สจฺจานํ ทสฺสนาย สํวตฺตติ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐนาติ จกฺขุกรณีฯ สจฺจานํ ญาณาย สํวตฺตติ วิทิตกรณฏฺเฐนาติ ญาณกรณีฯ ราคาทีนญฺจ วูปสมนโต อุปสมาย สํวตฺตติฯ จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ อภิญฺเญยฺยภาวทสฺสนโต อภิญฺญาย สํวตฺตติฯ สมฺโพโธติ มคฺโค, ตสฺสตฺถาย สํวตฺตนโต สมฺโพธาย สํวตฺตติฯ มคฺโคเยว หิ มคฺคตฺถาย สํวตฺตติ มคฺเคน กาตพฺพกิจฺจกรณโตฯ นิพฺพานํ นาม อปฺปจฺจยํ ตสฺส ปน สจฺฉิกิริยาย ปจฺจกฺขกมฺมาย สํวตฺตนโต นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ วุจฺจติฯ อยเมตฺถ สาโรฯ อิโต อญฺญถา วณฺณนา ปปญฺจาฯ

อิทานิ ตํ มชฺฌิมํ ปฏิปทํ สรูปโต ทสฺเสตุกาโม ‘‘กตมา จ สา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อยเมวา’’ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺเชติฯ

ตตฺถ อยเมวาติ อวธารณวจนํ, อญฺญมคฺคปฺปฏิเสธนตฺถํ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ สาธารณภาวทสฺสนตฺถญฺจฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา’’ติ (ธ. ป. 274)ฯ สฺวายํ กิเลสานํ อารกตฺตาปิ อริโยฯ อริปหานาย สํวตฺตตีติปิ อริเยน เทสิโตติปิ อริยภาวปฺปฏิลาภาย สํวตฺตตีติปิ อริโยฯ

อฏฺฐหิ องฺเคหิ อุเปตตฺตา อฏฺฐงฺคิโก, น จ องฺควินิมุตฺโต ปญฺจงฺคิกตูริยาทีนิ วิยฯ กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, มคฺคติ วา นิพฺพานํ, มคฺคียติ วา นิพฺพานตฺถิเกหิ, คมฺมติ วา เตหิ ปฏิปชฺชียตีติ มคฺโคฯ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส กตโม โส อิติ เจติ อตฺโถ, กตมานิ วา ตานิ อฏฺฐงฺคานีติฯ เอกเมกญฺหิ องฺคํ มคฺโคเยวฯ ยถาห ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺโค เจว เหตุ จา’’ติ (ธ. ส. 1039)ฯ โปราณาปิ ภณนฺติ – ‘‘ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป…เป.… อวิกฺเขปมคฺโค สมฺมาสมาธี’’ติฯ

สมฺมาทิฏฺฐาทีสุ เจเตสุ สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิฯ สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ สมฺมา ปริคฺคหลกฺขณา สมฺมาวาจาฯ สมฺมา สมุฏฺฐานลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโตฯ สมฺมา โวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโวฯ สมฺมา ปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโมฯ สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติฯ สมฺมา สมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิฯ นิพฺพจนมฺปิ เนสํ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐีติ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชมานา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ตปฺปจฺจนียกิเลเส จ อวิชฺชญฺจ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ, เต จ โข อสมฺโมหโต, โน อารมฺมณโต, ตสฺมา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ วุจฺจติฯ

สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ตปฺปจฺจนียกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา อภินิโรเปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติ วุจฺจติฯ

สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจํ ตปฺปจฺจนียกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาวาจา’’ติ วุจฺจติฯ

สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตํ ตปฺปจฺจนียกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา สมุฏฺฐาเปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’ติ วุจฺจติฯ

สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวํ ตปฺปจฺจนียกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา โวทาเปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาอาชีโว’’ติ วุจฺจติฯ

สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามํ ตปฺปจฺจนียกิเลเส จ โกสชฺชญฺจ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา ปคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาวายาโม’’ติ วุจฺจติฯ

สมฺมาสติ มิจฺฉาสติํ ตปฺปจฺจนียกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา อุปฏฺฐาเปติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาสตี’’ติ วุจฺจติฯ

สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิํ ตปฺปจฺจนียกิเลเส จ อุทฺธจฺจญฺจ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา สมาธิยติ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาสมาธี’’ติ วุจฺจติฯ

อิทานิ อยํ โข สา, อาวุโสติ ตเมว ปฏิปทํ นิคเมนฺโต อาหฯ ตสฺสตฺโถ, ยฺวายํ จตฺตาโรปิ โลกุตฺตรมคฺเค เอกโต กตฺวา กถิโต ‘‘อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’, อยํ โข สา, อาวุโส…เป.… นิพฺพานาย สํวตฺตตีติฯ

เอวํ ปหาตพฺพธมฺเมสุ โลภโทเส ตปฺปหานุปายญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเญปิ ปหาตพฺพธมฺเม เตสํ ปหานุปายญฺจ ทสฺเสนฺโต ตตฺราวุโส, โกโธ จาติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ, จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโห, เวร อปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส, โกธานุปพนฺธภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ วุตฺตญฺเจตํ – ‘‘ปุพฺพกาเล โกโธ, อปรกาเล อุปนาโห’’ติอาทิ (วิภ. 891)ฯ

ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, เตสํ วินาสนรโส, ตทวจฺฉาทนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส, ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมีกรณรโส, ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อุปฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, ตสฺสา อกฺขมนลกฺขณา วา, ตตฺถ อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ

อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺเฉรํ, อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวอสุขายนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํฯ

กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหนรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺฐานาฯ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ, สรีรากาเรหิปิ เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺฐานํฯ

จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, อปฺปติสฺสยวุตฺติรโส, อมทฺทวตาปจฺจุปฏฺฐาโนฯ กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส, อคารวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อุณฺณติลกฺขโณ มาโน, อหํการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อพฺภุณฺณติลกฺขโณ อติมาโน, อติวิย อหงฺการรโสฯ อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, มทคฺคาหณรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทานรโส, สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐาโนติ เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘ตตฺถ กตโม โกโธ’’ติอาทินา วิภงฺเค (วิภ. 891) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

วิเสสโต เจตฺถ อามิสทายาโท อตฺตนา อลภนฺโต อญฺญสฺส ลาภิโน กุชฺฌติ, ตสฺส สกิํ อุปฺปนฺโน โกโธ โกโธเยว, ตตุตฺตริ อุปนาโหฯ โส เอวํ กุทฺโธ อุปนยฺหนฺโต จ สนฺเตปิ อญฺญสฺส ลาภิโน คุเณ มกฺเขติ, อหมฺปิ ตาทิโสติ จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ, อยมสฺส มกฺโข จ ปฬาโส จ, เอวํ มกฺขี ปฬาสี ตสฺส ลาภสกฺการาทีสุ กิํ อิมสฺส อิมินาติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยมสฺส อิสฺสาฯ สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส มจฺเฉรํฯ ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส มายาฯ อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติฯ อิทมสฺส สาเฐยฺยํฯ โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต, นยิทํ เอวํ กาตพฺพนฺติ โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภฯ

สเจ ปน นํ โกจิ กิญฺจิ วทติ ‘‘นยิทํ เอวํ กาตพฺพ’’นฺติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ ภากุฏิกมุโข ‘‘โก เม ตฺว’’นฺติ ปสยฺห ภาณี, อยมสฺส สารมฺโภฯ ตโต ถมฺเภน ‘‘อหเมว เสยฺโย’’ติ อตฺตานํ มญฺญนฺโต มานี โหติฯ สารมฺเภน ‘‘เก อิเม’’ติ ปเร อติมญฺญนฺโต อติมานี, อยมสฺส มาโน จ อติมาโน จฯ โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ มทํ ชเนติฯ มตฺโต สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท จ ปมาโท จาติฯ

เอวํ อามิสทายาโท อปริมุตฺโต โหติ อิเมหิ ปาปเกหิ ธมฺเมหิ อญฺเญหิ จ เอวรูเปหิฯ เอวํ ตาเวตฺถ ปหาตพฺพธมฺมา เวทิตพฺพาฯ ปหานุปาโย ปาฐโต จ อตฺถโต จ สพฺพตฺถ นิพฺพิเสโสเยวฯ

ญาณปริจยปาฏวตฺถํ ปเนตฺถ อยํ เภโท จ กโม จ ภาวนานโย จ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ เภโท ตาว, อยญฺหิ มชฺฌิมา ปฏิปทา กทาจิ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ, กทาจิ สตฺตงฺคิโกฯ อยญฺหิ โลกุตฺตรปฐมชฺฌานวเสน อุปฺปชฺชมาโน อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ, อวเสสชฺฌานวเสน สตฺตงฺคิโกฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโต ปนิธ อฏฺฐงฺคิโกติ วุตฺโตฯ อิโต ปรญฺหิ มคฺคงฺคํ นตฺถิฯ เอวํ ตาเวตฺถ เภโท เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน สพฺพกุสลานํ สมฺมาทิฏฺฐิ เสฏฺฐา, ยถาห ‘‘ปญฺญา หิ เสฏฺฐา กุสลา วทนฺตี’’ติ (ชา. 2.17.81)ฯ กุสลวาเร จ ปุพฺพงฺคมา, ยถาห ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิํ สมฺมาทิฏฺฐีติ ปชานาติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิํ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ปชานาตี’’ติ (ม. นิ. 3.136) วิตฺถาโรฯ ยถา จาห ‘‘วิชฺชา จ โข, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา’’ติฯ ตปฺปภวาภินิพฺพตฺตานิ เสสงฺคานิ, ยถาห ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ…เป.… สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหตี’’ติ (ม. นิ. 3.141)ฯ ตสฺมา อิมินา กเมน เอตานิ องฺคานิ วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ กโม เวทิตพฺโพฯ

ภาวนานโยติ โกจิ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ, โกจิ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํฯ กถํ? อิเธกจฺโจ ปฐมํ อุปจารสมาธิํ วา อปฺปนาสมาธิํ วา อุปฺปาเทติ, อยํ สมโถ; โส ตญฺจ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนาฯ อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติฯ

ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ, เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติฯ

อิธ ปเนกจฺโจ วุตฺตปฺปการํ สมถํ อนุปฺปาเทตฺวาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนาฯ ตสฺส วิปสฺสนาปาริปูริยา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ โวสฺสคฺคารมฺมณโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา, อยํ สมโถฯ อิติ ปฐมํ วิปสฺสนา ปจฺฉา สมโถฯ เตน วุจฺจติ ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติฯ ตสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ…เป.… พหุลีกโรติ, ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต…เป.… อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ (อ. นิ. 4.170; ปฏิ. ม. 2.1), เอวํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติฯ

สมถปุพฺพงฺคมํ ปน วิปสฺสนํ ภาวยโตปิ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโตปิ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธาว โหนฺติฯ เอวเมตฺถ ภาวนานโย เวทิตพฺโพติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ภยเภรวสุตฺตวณฺณนา

[34] เอวํ เม สุตนฺติ ภยเภรวสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – อถาติ อวิจฺเฉทนตฺเถ นิปาโตฯ โขติ อวธารณตฺเถ, ภควโต สาวตฺถิยํ วิหาเร อวิจฺฉินฺเนเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ ชาณุสฺโสณีติ เนตํ ตสฺส มาตาปิตูหิ กตนามํ, อปิจ โข ฐานนฺตรปฏิลาภลทฺธํฯ ชาณุสฺโสณิฏฺฐานํ กิร นาเมตํ ปุโรหิตฏฺฐานํ, ตํ ตสฺส รญฺญา ทินฺนํ, ตสฺมา ‘‘ชานุสฺโสณี’’ติ วุจฺจติฯ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถฯ อิทเมว หิ ชาติพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติวจนํฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติฯ