9. พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺตวณฺณนา

[501] เอวํ เม สุตนฺติ พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺตํฯ ตตฺถ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตนฺติ ลามกา สสฺสตทิฏฺฐิฯ อิทํ นิจฺจนฺติ อิทํ สห กาเยน พฺรหฺมฏฺฐานํ อนิจฺจํ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วทติฯ ธุวาทีนิ ตสฺเสว เววจนานิฯ ตตฺถ ธุวนฺติ ถิรํฯ สสฺสตนฺติ สทา วิชฺชมานํฯ เกวลนฺติ อขณฺฑํ สกลํฯ อจวนธมฺมนฺติ อจวนสภาวํฯ อิทญฺหิ น ชายตีติอาทีสุ อิมสฺมิํ ฐาเน โกจิ ชายนโก วา ชียนโก วา มียนโก วา จวนโก วา อุปปชฺชนโก วา นตฺถีติ สนฺธาย วทติฯ อิโต จ ปนญฺญนฺติ อิโต สห กายกา พฺรหฺมฏฺฐานา อุตฺตริ อญฺญํ นิสฺสรณํ นาม นตฺถีติ เอวมสฺส ถามคตา สสฺสตทิฏฺฐิ อุปฺปนฺนา โหติฯ เอวํวาที ปน โส อุปริ ติสฺโส ฌานภูมิโย จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ ผลานิ นิพฺพานนฺติ สพฺพํ ปฏิพาหติฯ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย คโต สมนฺนาคโต อญฺญาณี อนฺธีภูโตฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ

[502] อถ โข, ภิกฺขเว, มาโร ปาปิมาติ มาโร กถํ ภควนฺตํ อทฺทส? โส กิร อตฺตโน ภวเน นิสีทิตฺวา กาเลน กาลํ สตฺถารํ อาวชฺเชติ – ‘‘อชฺช สมโณ โคตโม กตรสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา วสตี’’ติฯ อิมสฺมิํ ปน กาเล อาวชฺชนฺโต, ‘‘อุกฺกฏฺฐํ นิสฺสาย สุภควเน วิหรตี’’ติ ญตฺวา, ‘‘กตฺถ นุ โข คโต’’ติ โอโลเกนฺโต พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘สมโณ โคตโม พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ, ยาว ตตฺถ ธมฺมกถํ กเถตฺวา พฺรหฺมคณํ มม วิสยา นาติกฺกเมติ, ตาว คนฺตฺวา ธมฺมเทสนายํ วิฉนฺทํ กริสฺสามี’’ติ สตฺถุ ปทานุปทิโก คนฺตฺวา พฺรหฺมคณสฺส อนฺตเร อทิสฺสมาเนน กาเยน อฏฺฐาสิฯ โส, ‘‘สตฺถารา พกพฺรหฺมา อปสาทิโต’’ติ ญตฺวา พฺรหฺมุโน อุปตฺถมฺโภ หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, มาโร ปาปิมา’’ติฯ

พฺรหฺมปาริสชฺชํ อนฺวาวิสิตฺวาติ เอกสฺส พฺรหฺมปาริสชฺชสฺส สรีรํ ปวิสิตฺวาฯ มหาพฺรหฺมานํ ปน พฺรหฺมปุโรหิตานํ วา อนฺวาวิสิตุํ น สกฺโกติฯ เมตมาสโทติ มา เอตํ อปสาทยิตฺถฯ อภิภูติ อภิภวิตฺวา ฐิโต เชฏฺฐโกฯ อนภิภูโตติ อญฺเญหิ อนภิภูโตฯ

อญฺญทตฺถูติ เอกํสวจเน นิปาโตฯ ทสฺสนวเสน ทโส, สพฺพํ ปสฺสตีติ ทีเปติฯ วสวตฺตีติ สพฺพชนํ วเส วตฺเตติฯ อิสฺสโรติ โลเก อิสฺสโรฯ กตฺตา นิมฺมาตาติ โลกสฺส กตฺตา จ นิมฺมาตา จ, ปถวีหิมวนฺตสิเนรุจกฺกวาฬมหาสมุทฺทจนฺทิมสูริยา จ อิมินา นิมฺมิตาติ ทีเปติฯ

เสฏฺโฐ สชิตาติ อยํ โลกสฺส อุตฺตโม จ สชิตา จฯ ‘‘ตฺวํ ขตฺติโย นาม โหหิ, ตฺวํ พฺราหฺมโณ นาม, เวสฺโส นาม, สุทฺโท นาม, คหฏฺโฐ นาม, ปพฺพชิโต นาม, อนฺตมโส โอฏฺโฐ โหหิ, โคโณ โหหี’’ติ เอวํ สตฺตานํ วิสชฺเชตา อยนฺติ ทสฺเสติฯ วสี ปิตา ภูตภพฺยานนฺติ อยํ จิณฺณวสิตาย วสี, อยํ ปิตา ภูตานญฺจ ภพฺยานญฺจาติ วทติฯ ตตฺถ อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา อนฺโตอณฺฑโกเส เจว อนฺโตวตฺถิมฺหิ จ ภพฺยา นาม, พหิ นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย ภูตาฯ สํเสทชา ปฐมจิตฺตกฺขเณ ภพฺยา, ทุติยโต ปฏฺฐาย ภูตาฯ โอปปาติกา ปฐมอิริยาปเถ ภพฺยา, ทุติยโต ปฏฺฐาย ภูตาติ เวทิตพฺพาฯ เต สพฺเพปิ เอตสฺส ปุตฺตาติ สญฺญาย, ‘‘ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติ อาหฯ

ปถวีครหกาติ ยถา ตฺวํ เอตรหิ, ‘‘อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ ปถวิํ ครหสิ ชิคุจฺฉสิ, เอวํ เตปิ ปถวีครหกา อเหสุํ, น เกวลํ ตฺวํเยวาติ ทีเปติฯ อาปครหกาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ หีเน กาเย ปติฏฺฐิตาติ จตูสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาฯ ปถวีปสํสกาติ ยถา ตฺวํ ครหสิ, เอวํ อครหิตฺวา, ‘‘นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อจฺเฉชฺชา อเภชฺชา อกฺขยา’’ติ เอวํ ปถวีปสํสกา ปถวิยา วณฺณวาทิโน อเหสุนฺติ วทติฯ ปถวาภินนฺทิโนติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปถวิยา อภินนฺทิโนฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ปณีเต กาเย ปติฏฺฐิตาติ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตาฯ ตํ ตาหนฺติ เตน การเณน ตํ อหํฯ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ อุปาติวตฺติตฺโถติ อติกฺกมิตฺถฯ ‘‘อุปาติวตฺติโต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ทณฺเฑน ปฏิปฺปณาเมยฺยาติ จตุหตฺเถน มุคฺครทณฺเฑน โปเถตฺวา ปลาเปยฺยฯ นรกปปาเตติ สตโปริเส มหาโสพฺเภฯ วิราเธยฺยาติ หตฺเถน คหณยุตฺเต วา ปาเทน ปติฏฺฐานยุตฺเต วา ฐาเน คหณปติฏฺฐานานิ กาตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ

นนุ ตฺวํ ภิกฺขุ ปสฺสสีติ ภิกฺขุ นนุ ตฺวํ อิมํ พฺรหฺมปริสํ สนฺนิปติตํ โอภาสมานํ วิโรจมานํ โชตยมานํ ปสฺสสีติ พฺรหฺมุโน โอวาเท ฐิตานํ อิทฺธานุภาวํ ทสฺเสติฯ อิติ โข มํ, ภิกฺขเว, มาโร ปาปิมา พฺรหฺมปริสํ อุปเนสีติ, ภิกฺขเว , มาโร ปาปิมา นนุ ตฺวํ ภิกฺขุ ปสฺสสิ พฺรหฺมปริสํ ยเสน จ สิริยา จ โอภาสมานํ วิโรจมานํ โชตยมานํ, ยทิ ตฺวมฺปิ มหาพฺรหฺมุโน วจนํ อนติกฺกมิตฺวา ยเทว เต พฺรหฺมา วทติ, ตํ กเรยฺยาสิ, ตฺวมฺปิ เอวเมวํ ยเสน จ สิริยา จ วิโรเจยฺยาสีติ เอวํ วทนฺโต มํ พฺรหฺมปริสํ อุปเนสิ อุปสํหริฯ มา ตฺวํ มญฺญิตฺโถติ มา ตฺวํ มญฺญิฯ มาโร ตฺวมสิ ปาปิมาติ ปาปิม ตฺวํ มหาชนสฺส มารณโต มาโร นาม, ปาปกํ ลามกํ มหาชนสฺส อยสํ กรณโต ปาปิมา นามาติ ชานามิฯ

[503] กสิณํ อายุนฺติ สกลํ อายุํฯ เต โข เอวํ ชาเนยฺยุนฺติ เต เอวํ มหนฺเตน ตโปกมฺเมน สมนฺนาคตา, ตฺวํ ปน ปุริมทิวเส ชาโต, กิํ ชานิสฺสสิ, ยสฺส เต อชฺชาปิ มุเข ขีรคนฺโธ วายตีติ ฆฏฺเฏนฺโต วทติฯ ปถวิํ อชฺโฌสิสฺสสีติ ปถวิํ อชฺโฌสาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ คณฺหิสฺสสิฯ โอปสายิโก เม ภวิสฺสสีติ มยฺหํ สมีปสโย ภวิสฺสสิ, มํ คจฺฉนฺตํ อนุคจฺฉิสฺสสิ, ฐิตํ อุปติฏฺฐิสฺสสิ, นิสินฺนํ อุปนิสีทิสฺสสิ, นิปนฺนํ อุปนิปชฺชิสฺสสีติ อตฺโถฯ วตฺถุสายิโกติ มม วตฺถุสฺมิํ สยนโกฯ ยถากามกรณีโย พาหิเตยฺโยติ มยา อตฺตโน รุจิยา ยํ อิจฺฉามิ, ตํ กตฺตพฺโพ, พาหิตฺวา จ ปน ชชฺฌริกาคุมฺพโตปิ นีจตโร ลกุณฺฑฏกตโร กาตพฺโพ ภวิสฺสสีติ อตฺโถฯ

อิมินา เอส ภควนฺตํ อุปลาเปติ วา อปสาเทติ วาฯ อุปลาเปติ นาม สเจ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ตณฺหาทีหิ ปถวิํ อชฺโฌสิสฺสสิ, โอปสายิโก เม ภวิสฺสสิ, มยิ คจฺฉนฺเต คมิสฺสสิ, ติฏฺฐนฺเต ฐสฺสสิ, นิสินฺเน นิสีทิสฺสสิ, นิปนฺเน นิปชฺชิสฺสสิ, อหํ ตํ เสสชนํ ปฏิพาหิตฺวา วิสฺสาสิกํ อพฺภนฺตริกํ กริสฺสามีติ เอวํ ตาว อุปลาเปติ นามฯ เสสปเทหิ ปน อปสาเทติ นามฯ

อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ ตฺวํ ปถวิํ อชฺโฌสิสฺสสิ, วตฺถุสายิโก เม ภวิสฺสสิ, มม คมนาทีนิ อาคเมตฺวา คมิสฺสสิ วา ฐสฺสสิ วา นิสีทิสฺสสิ วา นิปชฺชิสฺสสิ วา, มม วตฺถุสฺมิํ มยฺหํ อารกฺขํ คณฺหิสฺสสิ, อหํ ปน ตํ ยถากามํ กริสฺสามิ พาหิตฺวา จ ชชฺฌริกาคุมฺพโตปิ ลกุณฺฑกตรนฺติ เอวํ อปสาเทติ นามฯ อยํ ปน พฺรหฺมา มานนิสฺสิโต, ตสฺมา อิธ อปสาทนาว อธิปฺเปตาฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อปิจ เต อหํ พฺรหฺเมติ อิทานิ ภควา, ‘‘อยํ พฺรหฺมา มานนิสฺสิโต ‘อหํ ชานามี’ติ มญฺญติ, อตฺตโน ยเสน สมฺมตฺโต สรีรํ ผุสิตุมฺปิ สมตฺถํ กิญฺจิ น ปสฺสติ, โถกํ นิคฺคเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ คติญฺจ ปชานามีติ นิปฺผตฺติญฺจ ปชานามิฯ ชุติญฺจาติ อานุภาวญฺจ ปชานามิฯ เอวํ มเหสกฺโขติ เอวํ มหายโส มหาปริวาโรฯ

ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตีติ ยตฺตเก ฐาเน จนฺทิมสูริยา วิจรนฺติฯ ทิสา ภนฺติ วิโรจนาติ ทิสาสุ วิโรจมานา โอภาสนฺติ, ทิสา วา เตหิ วิโรจมานา โอภาสนฺติฯ ตาว สหสฺสธา โลโกติ ตตฺตเกน ปมาเณน สหสฺสธา โลโก, อิมินา จกฺกวาเฬน สทฺธิํ จกฺกวาฬสหสฺสนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ เต วตฺตเต วโสติ เอตฺถ จกฺกวาฬสหสฺเส ตุยฺหํ วโส วตฺตติฯ ปโรปรญฺจ ชานาสีติ เอตฺถ จกฺกวาฬสหสฺเส ปโรปเร อุจฺจนีเจ หีนปฺปณีเต สตฺเต ชานาสิฯ อโถ ราควิราคินนฺติ น เกวลํ, ‘‘อยํ อิทฺโธ อยํ ปกติมนุสฺโส’’ติ ปโรปรํ, ‘‘อยํ ปน สราโค อยํ วีตราโค’’ติ เอวํ ราควิราคินมฺปิ ชนํ ชานาสิฯ อิตฺถํภาวญฺญถาภาวนฺติ อิตฺถํภาโวติ อิทํ จกฺกวาฬํฯ อญฺญถาภาโวติ อิโต เสสํ เอกูนสหสฺสํฯ สตฺตานํ อาคติํ คตินฺติ เอตฺถ จกฺกวาฬสหสฺเส ปฏิสนฺธิวเสน สตฺตานํ อาคติํ, จุติวเสน คติํ จ ชานาสิฯ ตุยฺหํ ปน อติมหนฺโตหมสฺมีติ สญฺญา โหติ, สหสฺสิพฺรหฺมา นาม ตฺวํ, อญฺเญสํ ปน ตยา อุตฺตริ ทฺวิสหสฺสานํ ติสหสฺสานํ จตุสหสฺสานํ ปญฺจสหสฺสานํ ทสสหสฺสานํ สตสหสฺสานญฺจ พฺรหฺมานํ ปมาณํ นตฺถิ, จตุหตฺถาย ปิโลติกาย ปฏปฺปมาณํ กาตุํ วายมนฺโต วิย มหนฺโตสฺมีติ สญฺญํ กโรสีติ นิคฺคณฺหาติฯ

[504] อิธูปปนฺโนติ อิธ ปฐมชฺฌานภูมิยํ อุปปนฺโนฯ เตน ตํ ตฺวํ น ชานาสีติ เตน การเณน ตํ กายํ ตฺวํ น ชานาสิฯ

เนว เต สมสโมติ ชานิตพฺพฏฺฐานํ ปตฺวาปิ ตยา สมสโม น โหมิฯ อภิญฺญายาติ อญฺญายฯ กุโต นีเจยฺยนฺติ ตยา นีจตรภาโว ปน มยฺหํ กุโตฯ

เหฏฺฐูปปตฺติโก กิเรส พฺรหฺมา อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานภูมิยํ เวหปฺผลพฺรหฺมโลเก ปญฺจกปฺปสติกํ อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา เหฏฺฏูปปตฺติกํ กตฺวา ตติยชฺฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา สุภกิณฺหพฺรหฺมโลเก จตุสฏฺฐิกปฺปํ อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตตฺถ ทุติยชฺฌานํ ภาเวตฺวา อาภสฺสเรสุ อฏฺฐกปฺปํ อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตตฺถ ปฐมชฺฌานํ ภาเวตฺวา ปฐมชฺฌานภูมิยํ กปฺปายุโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส ปฐมกาเล อตฺตนา กตกมฺมญฺจ นิพฺพตฺตฏฺฐานญฺจ อญฺญาสิ, กาเล ปน คจฺฉนฺเต อุภยํ ปมุสฺสิตฺวา สสฺสตทิฏฺฐิํ อุปฺปาเทสิฯ เตน นํ ภควา, ‘‘เตน ตํ ตฺวํ น ชานาสิ…เป.… กุโต นีเจยฺย’’นฺติ อาหฯ

อถ พฺรหฺมา จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม มยฺหํ อายุญฺจ นิพฺพตฺตฏฺฐานญฺจ ปุพฺเพกตกมฺมญฺจ ชานาติ, หนฺท นํ ปุพฺเพ กตกมฺมํ ปุจฺฉามี’’ติ สตฺถารํ อตฺตโน ปุพฺเพกตกมฺมํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา กเถสิฯ

ปุพฺเพ กิเรส กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา, ‘‘ชาติชราพฺยาธิมรณสฺส อนฺตํ กริสฺสามี’’ติ นิกฺขมฺม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิญฺญาปาทกชฺฌานลาภี หุตฺวา คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ฌานรติยา วีตินาเมติฯ ตทา จ กาเลน กาลํ สตฺถวาหา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ มรุกนฺตารํ ปฏิปชฺชนฺติฯ มรุกนฺตาเร ปน ทิวา น สกฺกา คนฺตุํ, รตฺติํ คมนํ โหติฯ อถ ปุริมสกฏสฺส อคฺคยุเค ยุตฺตพลิพทฺทา คจฺฉนฺตา นิวตฺติตฺวา อาคตมคฺคาภิมุขาว อเหสุํฯ อิตรสกฏานิ ตเถว นิวตฺติตฺวา อรุเณ อุคฺคเต นิวตฺติตภาวํ ชานิํสุฯ เตสญฺจ ตทา กนฺตารํ อติกฺกมนทิวโส อโหสิฯ

สพฺพํ ทารุทกํ ปริกฺขีณํ, ตสฺมา, ‘‘นตฺถิ ทานิ อมฺหากํ ชีวิต’’นฺติ จินฺเตตฺวา โคเณ จกฺเกสุ พนฺธิตฺวา มนุสฺสา สกฏปจฺฉายายํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิํสุ ฯ ตาปโสปิ กาลสฺเสว ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร นิสินฺโน คงฺคํ โอโลกยมาโน อทฺทส คงฺคํ มหตา อุทโกเฆน วุยฺหมานํ ปวตฺติตมณิกฺขนฺธํ วิย อาคจฺฉนฺติํฯ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺมิํ โลเก เอวรูปสฺส มธุโรทกสฺส อลาเภน กิลิสฺสมานา สตฺตา’’ติฯ โส เอวํ อาวชฺชนฺโต มรุกนฺตาเร ตํ สตฺถํ ทิสฺวา, ‘‘อิเม สตฺตา มา นสฺสนฺตู’’ติ, ‘‘อิโต มหา อุทกกฺขนฺโธ ฉิชฺชิตฺวา มรุกนฺตาเร สตฺถาภิมุโข คจฺฉตู’’ติ อภิญฺญาจิตฺเตน อธิฏฺฐาสิฯ สหจิตฺตุปฺปาเทน มาติการุฬฺหํ วิย อุทกํ ตตฺถ อคมาสิฯ มนุสฺสา อุทกสทฺเทน วุฏฺฐาย อุทกํ ทิสฺวา หตฺถตุฏฺฐา นฺหายิตฺวา ปิวิตฺวา โคเณปิ ปาเยตฺวา โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺฐานํ อคมํสุฯ สตฺถา ตํ พฺรหฺมุโน ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสนฺโต –

‘‘ยํ ตฺวํ อปาเยสิ พหู มนุสฺเส,

ปิปาสิเต ฆมฺมนิ สมฺปเรเต;

ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ,

สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามี’’ติฯ (ชา. 1.7.71) –

อิมํ คาถมาหฯ

อปรสฺมิํ สมเย ตาปโส คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อารญฺญกํ คามํ นิสฺสาย วสติฯ เตน จ สมเยน โจรา ตํ คามํ ปหริตฺวา หตฺถสารํ คเหตฺวา คาวิโย จ กรมเร จ คเหตฺวา คจฺฉนฺติฯ คาโวปิ สุนขาปิ มนุสฺสาปิ มหาวิรวํ วิรวนฺติฯ ตาปโส ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อาวชฺชนฺโต, ‘‘มนุสฺสานํ ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ญตฺวา, ‘‘มยิ ปสฺสนฺเต อิเม สตฺตา มา นสฺสนฺตู’’ติ อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อภิญฺญาจิตฺเตน โจรานํ ปฏิปเถ จตุรงฺคินิเสนํ มาเปสิ กมฺมสชฺชํ อาคจฺฉนฺติํฯ โจรา ทิสฺวา, ‘‘ราชา’’ติ เต มญฺญมานา วิโลปํ ฉฑฺเฑตฺวา ปกฺกมิํสุฯ ตาปโส ‘‘ยํ ยสฺส สนฺตกํ, ตํ ตสฺเสว โหตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ, ตํ ตเถว อโหสิฯ มหาชโน โสตฺถิภาวํ ปาปุณิฯ สตฺถา อิทมฺปิ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสนฺโต –

‘‘ยํ เอณิกูลสฺมิํ ชนํ คหีตํ,

อโมจยี คยฺหก นียมานํ;

ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ,

สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามี’’ติฯ (ชา. 1.7.72) –

อิมํ คาถมาหฯ เอตฺถ เอณิกูลสฺมินฺติ คงฺคาตีเรฯ

ปุน เอกสฺมิํ สมเย อุปริคงฺคาวาสิกํ กุลํ เหฏฺฐาคงฺคาวาสิเกน กุเลน สทฺธิํ มิตฺตสนฺถวํ กตฺวา นาวาสงฺฆาฏํ พนฺธิตฺวา พหุํ ขาทนียโภชนียญฺเจว คนฺธมาลาทีนิ จ อาโรเปตฺวา คงฺคาโสเตน อาคจฺฉติฯ มนุสฺสา ขาทมานา ภุญฺชมานา นจฺจนฺตา คายนฺตา เทววิมาเนน คจฺฉนฺตา วิย พลวโสมนสฺสา อเหสุํฯ คงฺเคยฺยโก นาโค ทิสฺวา กุปิโต, ‘‘อิเม มยิ สญฺญมฺปิ น กโรนฺติ, อิทานิ เน สมุทฺทเมว ปาเปสฺสามี’’ติ มหนฺตํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา อุทกํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา อุฏฺฐาย ผณํ กตฺวา สุสฺสูการํ กโรนฺโต อฏฺฐาสิฯ มหาชโน ทิสฺวา ภีโต วิสฺสรมกาสิฯ ตาปโส ปณฺณสาลาย นิสินฺโน สุตฺวา, ‘‘อิเม คายนฺตา นจฺจนฺตา โสมนสฺสชาตา อาคจฺฉนฺติ, อิทานิ ปน ภยรวํ รวิํสุ, กิํ นุ โข’’ติ อาวชฺชนฺโต นาคราชํ ทิสฺวา, ‘‘มยิ ปสฺสนฺเต อิเม สตฺตา มา นสฺสนฺตู’’ติ อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุปณฺณวณฺณํ มาเปตฺวา นาคราชสฺส ทสฺเสสิฯ นาคราชา ภีโต ผณํ สํหริตฺวา อุทกํ ปวิฏฺโฐฯ มหาชโน โสตฺถิภาวํ ปาปุณิฯ สตฺถา อิทมฺปิ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสนฺโต –

‘‘คงฺคาย โสตสฺมิํ คหีตนาวํ,

ลุทฺเทน นาเคน มนุสฺสกปฺปา;

อโมจยิตฺถ พลสา ปสยฺห,

ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ;

สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามี’’ติฯ (ชา. 1.7.73) –

อิมํ คาถมาหฯ

อปรสฺมิํ สมเย เอส อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เกสโว นาม ตาปโส อโหสิฯ

เตน สมเยน อมฺหากํ โพธิสตฺโต กปฺโป นาม มาณโว เกสวสฺส พทฺธจโร อนฺเตวาสิโก หุตฺวา อาจริยสฺส กิํการปฏิสฺสาวี มนาปจารี พุทฺธิสมฺปนฺโน อตฺถจโร อโหสิฯ เกสโว ตํ วินา วตฺติตุํ นาสกฺขิ, ตํ นิสฺสาเยว ชีวิกํ กปฺเปสิฯ สตฺถา อิทมฺปิ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสนฺโต –

‘‘กปฺโป จ เต พทฺธจโร อโหสิ,

สมฺพุทฺธิมนฺตํ วตินํ อมญฺญิ;

ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ,

สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามี’’ติฯ (ชา. 1.7.74) –

อิมํ คาถมาหฯ

เอวํ พฺรหฺมุโน นานตฺตภาเวสุ กตกมฺมํ สตฺถา ปกาเสสิฯ สตฺถริ กเถนฺเตเยว พฺรหฺมา สลฺลกฺเขสิ, ทีปสหสฺเส อุชฺชลิเต รูปานิ วิย สพฺพกมฺมานิสฺส ปากฏานิ อเหสุํฯ โส ปสนฺนจิตฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘อทฺธา ปชานาสิ มเมตมายุํ,

อญฺญมฺปิ ชานาสิ ตถา หิ พุทฺโธ;

ตถา หิ ตายํ ชลิตานุภาโว,

โอภาสยํ ติฏฺฐติ พฺรหฺมโลก’’นฺติฯ (ชา. 1.7.75);

อถสฺส ภควา อุตฺตริ อสมสมตํ ปกาเสนฺโต ปถวิํ โข อหํ พฺรหฺเมติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปถวิยา ปถวตฺเตน อนนุภูตนฺติ ปถวิยา ปถวิสภาเวน อนนุภูตํ อปฺปตฺตํฯ กิํ ปน ตนฺติ? นิพฺพานํฯ ตญฺหิ สพฺพสฺมา สงฺขตา นิสฺสฏตฺตา ปถวิสภาเวน อปฺปตฺตํ นามฯ ตทภิญฺญายาติ ตํ นิพฺพานํ ชานิตฺวา สจฺฉิกตฺวาฯ ปถวิํ นาปโหสินฺติ ปถวิํ ตณฺหาทิฏฺฐิมานคาเหหิ น คณฺหิํฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วิตฺถาโร ปน มูลปริยาเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

สเจ โข เต, มาริส, สพฺพสฺส สพฺพตฺเตนาติ อิทเมว พฺรหฺมา อตฺตโน วาทิตาย สพฺพนฺติ อกฺขรํ นิทฺทิสิตฺวา อกฺขเร โทสํ คณฺหนฺโต อาหฯ สตฺถา ปน สกฺกายํ สนฺธาย ‘‘สพฺพ’’นฺติ วทติ, พฺรหฺมา สพฺพสพฺพํ สนฺธายฯ ตฺวํ ‘‘สพฺพ’’นฺติ วทสิ, ‘‘สพฺพสฺส สพฺพตฺเตน อนนุภูต’’นฺติ วทสิ, ยทิ สพฺพํ อนนุภูตํ นตฺถิ, อถสฺส อนนุภูตํ อตฺถิฯ

มา เหว เต ริตฺตกเมว อโหสิ ตุจฺฉกเมว อโหสีติ ตุยฺหํ วจนํ ริตฺตกํ มา โหตุ, ตุจฺฉกํ มา โหตูติ สตฺถารํ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหาติฯ

สตฺถา ปน เอตสฺมา พฺรหฺมุนา สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน วาทีตโร, ตสฺมา อหํ สพฺพญฺจ วกฺขามิ, อนนุภูตญฺจ วกฺขามิ, สุณาหิ เมติ ตสฺส วาทมทฺทนตฺถํ การณํ อาหรนฺโต วิญฺญาณนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิญฺญาณนฺติ วิชานิตพฺพํฯ อนิทสฺสนนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาปาถํ อนุปคมนโต อนิทสฺสนํ นาม, ปททฺวเยนปิ นิพฺพานเมว วุตฺตํฯ อนนฺตนฺติ ตยิทํ อุปฺปาทวยอนฺตรหิตตฺตา อนนฺตํ นามฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘อนฺตวนฺตานิ ภูตานิ, อสมฺภูตํ อนนฺตกํ;

ภูเต อนฺตานิ ทิสฺสนฺติ, ภูเต อนฺตา ปกาสิตา’’ติฯ

สพฺพโตปภนฺติ สพฺพโส ปภาสมฺปนฺนํฯ นิพฺพานโต หิ อญฺโญ ธมฺโม สปภตโร วา โชติวนฺตตโร วา ปริสุทฺธตโร วา ปณฺฑรตโร วา นตฺถิฯ สพฺพโต วา ตถา ปภูตเมว, น กตฺถจิ นตฺถีติ สพฺพโตปภํฯ ปุรตฺถิมทิสาทีสุ หิ อสุกทิสาย นาม นิพฺพานํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํฯ อถ วา ปภนฺติ ติตฺถสฺส นามํ, สพฺพโต ปภมสฺสาติ สพฺพโตปภํฯ นิพฺพานสฺส กิร ยถา มหาสมุทฺทสฺส ยโต ยโต โอตริตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ติตฺถํ, อติตฺถํ นาม นตฺถิฯ เอวเมวํ อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ เยน เยน มุเขน นิพฺพานํ โอตริตุกามา โหนฺติ, ตํ ตเทว ติตฺถํฯ นิพฺพานสฺส อติตฺถํ นาม กมฺมฏฺฐานํ นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ สพฺพโตปภนฺติฯ ตํ ปถวิยา ปถวตฺเตนาติ ตํ นิพฺพานํ ปถวิยา ปถวีสภาเวน ตโต ปเรสํ อาปาทีนํ อาปาทิสภาเวน จ อนนุภูตํฯ อิติ ยํ ตุมฺหาทิสานํ วิสยภูตํ สพฺพเตภูมกธมฺมชาตํ ตสฺส สพฺพตฺเตน ตํ วิญฺญาณํ อนิทสฺสนํ อนนฺตํ สพฺพโตปตํ อนนุภูตนฺติ วาทํ ปติฏฺฐเปสิฯ

ตโต พฺรหฺมา คหิตคหิตํ สตฺถารา วิสฺสชฺชาปิโต กิญฺจิ คเหตพฺพํ อทิสฺวา ลฬิตกํ กาตุกาโม หนฺท จรหิ เต, มาริส, อนฺตรธายามีติ อาหฯ ตตฺถ อนฺตรธายามีติ อทิสฺสมานกปาฏิหาริยํ กโรมีติ อาหฯ

สเจ วิสหสีติ ยทิ สกฺโกสิ มยฺหํ อนฺตรธายิตุํ, อนฺตรธายสิ , ปาฏิหาริยํ กโรหีติฯ เนวสฺสุ เม สกฺโกติ อนฺตรธายิตุนฺติ มยฺหํ อนฺตรธายิตุํ เนว สกฺโกติฯ กิํ ปเนส กาตุกาโม อโหสีติ? มูลปฏิสนฺธิํ คนฺตุกาโม อโหสิฯ พฺรหฺมานญฺหิ มูลปฏิสนฺธิกอตฺตภาโว สุขุโม, อญฺเญสํ อนาปาโถ, อภิสงฺขตกาเยเนว ติฏฺฐนฺติฯ สตฺถา ตสฺส มูลปฏิสนฺธิํ คนฺตุํ น อทาสิฯ มูลปฏิสนฺธิํ วา อคนฺตฺวาปิ เยน ตเมน อตฺตานํ อนฺตรธาเปตฺวา อทิสฺสมานโก ภเวยฺย, สตฺถา ตํ ตมํ วิโนเทสิ, ตสฺมา อนฺตรธายิตุํ นาสกฺขิฯ โส อสกฺโกนฺโต วิมาเน นิลียติ, กปฺปรุกฺเข นิลียติ, อุกฺกุฏิโก นิสีทติฯ พฺรหฺมคโณ เกฬิมกาสิ – ‘‘เอส โข พโก พฺรหฺมา วิมาเน นิลียติ, กปฺปรุกฺเข นิลียติ, อุกฺกุฏิโก นิสีทติ, พฺรหฺเม ตฺวํ อนฺตรหิโตมฺหี’’ติ สญฺญํ อุปฺปาเทสิ นามาติฯ โส พฺรหฺมคเณน อุปฺปณฺฑิโต มงฺกุ อโหสิฯ

เอวํ วุตฺเต อหํ, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, เอเตน พฺรหฺมุนา, ‘‘หนฺท จรหิ เต, มาริส, อนฺตรธายามี’’ติ เอวํ วุตฺเต ตํ อนฺตรธายิตุํ อสกฺโกนฺตํ ทิสฺวา อหํ เอตทโวจํฯ อิมํ คาถมภาสินฺติ กสฺมา ภควา คาถมภาสีติ? สมณสฺส โคตมสฺส อิมสฺมิํ ฐาเน อตฺถิภาโว วา นตฺถิภาโว วา กถํ สกฺกา ชานิตุนฺติ เอวํ พฺรหฺมคณสฺส วจโนกาโส มา โหตูติ อนฺตรหิโตว คาถมภาสิฯ

ตตฺถ ภเววาหํ ภยํ ทิสฺวาติ อหํ ภเว ภยํ ทิสฺวาเยวฯ ภวญฺจ วิภเวสินนฺติ อิมญฺจ กามภวาทิติวิธมฺปิ สตฺตภวํ วิภเวสินํ วิภวํ คเวสมานํ ปริเยสมานมฺปิ ปุนปฺปุนํ ภเวเยว ทิสฺวาฯ ภวํ นาภิวทินฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน กิญฺจิ ภวํ น อภิวทิํ, น คเวสินฺติ อตฺโถฯ นนฺทิญฺจ น อุปาทิยินฺติ ภวตณฺหํ น อุปคญฺฉิํ, น อคฺคเหสินฺติ อตฺโถฯ อิติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสนฺโต สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน เทสนานุสาเรน วิปสฺสนาคพฺภํ คาหาเปตฺวา ทสมตฺตานิ พฺรหฺมสหสฺสานิ มคฺคผลามตปานํ ปิวิํสุฯ

อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตาติ อจฺฉริยชาตา อพฺภุตชาตา ตุฏฺฐิชาตา จ อเหสุํฯ สมูลํ ภวํ อุทพฺพหีติ โพธิมณฺเฑ อตฺตโน ตาย ตาย เทสนาย อญฺเญสมฺปิ พหูนํ เทวมนุสฺสานํ สมูลกํ ภวํ อุทพฺพหิ, อุทฺธริ อุปฺปาเฏสีติ อตฺโถฯ

[505] ตสฺมิํ ปน สมเย มาโร ปาปิมา โกธาภิภูโต หุตฺวา, ‘‘มยิ วิจรนฺเตเยว สมเณน โคตเมน ธมฺมกถํ กเถตฺวา ทสมตฺตานิ พฺรหฺมสหสฺสานิ มม วสํ อติวตฺติตานี’’ติ โกธาภิภูตตาย อญฺญตรสฺส พฺรหฺมปาริสชฺชสฺส สรีเร อธิมุจฺจิ, ตํ ทสฺเสตุํ อถ โข, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ สเจ ตฺวํ เอวํ อนุพุทฺโธติ สเจ ตฺวํ เอวํ อตฺตนาว จตฺตาริ สจฺจานิ อนุพุทฺโธฯ มา สาวเก อุปเนสีติ คิหิสาวเก วา ปพฺพชิตสาวเก วา ตํ ธมฺมํ มา อุปนยสิฯ หีเน กาเย ปติฏฺฐิตาติ จตูสุ อปาเยสุ ปติฏฺฐิตาฯ ปณีเต กาเย ปติฏฺฐิตาติ พฺรหฺมโลเก ปติฏฺฐิตาฯ อิทํ เก สนฺธาย วทติ? พาหิรปพฺพชฺชํ ปพฺพชิเต ตาปสปริพฺพาชเกฯ อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺธุปฺปาเท กุลปุตฺตา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสฺสจิ กิญฺจิ อวิจาเรตฺวา เอกจรา หุตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิํสุ, เต สนฺธาย เอวมาหฯ อนกฺขาตํ กุสลญฺหิ มาริสาติ ปเรสํ อนกฺขาตํ อโนวทนํ ธมฺมกถาย อกถนํ กุสลํ เอตํ เสยฺโยฯ มา ปรํ โอวทาหีติ กาเลน มนุสฺสโลกํ, กาเลน เทวโลกํ, กาเลน พฺรหฺมโลกํ, กาเลน นาคโลกํ อาหิณฺฑนฺโต มา วิจริ, เอกสฺมิํ ฐาเน นิสินฺโน ฌานมคฺคผลสุเขน วีตินาเมหีติฯ อนาลปนตายาติ อนุลฺลปนตายฯ พฺรหฺมุโน จ อภินิมนฺตนตายาติ พกพฺรหฺมุโน จ อิทญฺหิ, มาริส, นิจฺจนฺติอาทินา นเยน สห กายเกน พฺรหฺมฏฺฐาเนน นิมนฺตนวจเนนฯ ตสฺมาติ เตน การเณนฯ อิมสฺส เวยฺยากรณสฺส พฺรหฺมนิมนฺตนิกํตฺเวว อธิวจนํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ ชาตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. มารตชฺชนียสุตฺตวณฺณนา

[506] เอวํ เม สุตนฺติ มารตชฺชนียสุตฺตํฯ ตตฺถ โกฏฺฐมนุปวิฏฺโฐติ กุจฺฉิํ ปวิสิตฺวา อนฺตานํ อนฺโต อนุปวิฏฺโฐ, ปกฺกาสยฏฺฐาเน นิสินฺโนฯ ครุคโร วิยาติ ครุกครุโก วิย ถทฺโธ ปาสาณปุญฺชสทิโสฯ มาสาจิตํ มญฺเญติ มาสภตฺตํ ภุตฺตสฺส กุจฺฉิ วิย มาสปูริตปสิพฺพโก วิย ตินฺตมาโส วิย จาติ อตฺโถฯ วิหารํ ปวิสิตฺวาติ สเจ อาหารโทเสน เอส ครุภาโว, อพฺโภกาเส จงฺกมิตุํ น สปฺปายนฺติ จงฺกมา โอโรหิตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ปกติปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ ปจฺจตฺตํ โยนิโส มนสากาสีติ, ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อาวชฺชมาโน อตฺตโนเยว อุปาเยน มนสิ อกาสิฯ สเจ ปน เถโร อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชตฺวา, ‘‘ยํ หิยฺโย วา ปเร วา ปรสุเว วา ปริภุตฺตํ อวิปกฺกมตฺถิ, อญฺโญ วา โกจิ วิสภาคโทโส, สพฺพํ ชีรตุ ผาสุกํ โหตู’’ติ หตฺเถน กุจฺฉิํ ปรามสิสฺส, มาโร ปาปิมา วิลียิตฺวา อคมิสฺสฯ เถโร ปน ตถา อกตฺวา โยนิโส มนสิ อกาสิฯ มา ตถาคตํ วิเหเสสีติ ยถา หิ ปุตฺเตสุ วิเหสิเตสุ มาตาปิตโร วิเหสิตาว โหนฺติ, สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิเกสุ วิเหสิเตสุ อาจริยุปชฺฌายา วิเหสิตาว, ชนปเท วิเหสิเต ราชา วิเหสิโตว โหติ, เอวํ ตถาคตสาวเก วิเหสิเต ตถาคโต วิเหสิโตว โหติฯ เตนาห – ‘‘มา ตถาคตํ วิเหเสสี’’ติฯ

ปจฺจคฺคเฬ อฏฺฐาสีติ ปติอคฺคเฬว อฏฺฐาสิฯ อคฺคฬํ วุจฺจติ กวาฏํ, มุเขน อุคฺคนฺตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา พหิปณฺณสาลาย กวาฏํ นิสฺสาย อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ

[507] ภูตปุพฺพาหํ ปาปิมาติ กสฺมา อิทํ เทสนํ อารภิ? เถโร กิร จินฺเตสิ – ‘‘อากาสฏฺฐกเทวตานํ ตาว มนุสฺสคนฺโธ โยชนสเต ฐิตานํ อาพาธํ กโรติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘โยชนสตํ โข ราชญฺญ มนุสฺสคนฺโธ เทเว อุพฺพาธตี’ติ (ที. นิ. 2.415)ฯ อยํ ปน มาโร นาคริโก ปริโจกฺโข มเหสกฺโข อานุภาวสมฺปนฺโน เทวราชา สมาโน มม กุจฺฉิยํ ปวิสิตฺวา อนฺตานํ อนฺโต ปกฺกาสโยกาเส นิสินฺโน อติวิย ปทุฏฺโฐ ภวิสฺสติฯ