เมนู

7. วีมํสกสุตฺตวณฺณนา

[487] เอวํ เม สุตนฺติ วีมํสกสุตฺตํฯ ตตฺถ วีมํสเกนาติ ตโย วีมํสกา – อตฺถวีมํสโก สงฺขารวีมํสโก สตฺถุวีมํสโกติฯ เตสุ, ‘‘ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา’’ติ (สํ. นิ. 3.2) เอตฺถ อตฺถวีมํสโก อาคโตฯ ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ, อายตนกุสโล จ โหติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ โหติ, ฐานาฏฺฐานกุสโล จ โหติ, เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ วีมํสโกติ อลํ วจนายา’’ติ (ม. นิ. 3.124) เอตฺถ สงฺขารวีมํสโก อาคโตฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต สตฺถุวีมํสโก อธิปฺเปโตฯ เจโตปริยายนฺติ จิตฺตวารํ จิตฺตปริจฺเฉทํฯ สมนฺเนสนาติ เอสนา ปริเยสนา อุปปริกฺขาฯ อิติ วิญฺญาณายาติ เอวํ วิชานนตฺถายฯ

[488] ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต สมนฺเนสิตพฺโพติ อิธ กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยํ ทสฺเสติฯ มหา หิ เอส กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสโย นามฯ ตสฺส มหนฺตภาโว เอวํ เวทิตพฺโพ – เอกสฺมิํ หิ สมเย อายสฺมา อานนฺโท อุปฑฺฒํ อตฺตโน อานุภาเวน โหติ, อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตานุภาเวนาติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ, – ‘‘อุปฑฺฒมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยสฺส, ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติฯ ภควา อาห – ‘‘มา เหวํ, อานนฺท, มา เหวํ, อานนฺท, สกลเมวิทํ, อานนฺท, พฺรหฺมจริยํ ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา, กลฺยาณสมฺปวงฺกตาฯ กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติฯ กถญฺจานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต…เป.… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติฯ อิธานนฺท, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ…เป.… สมฺมาสมาธิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต…เป.… พหุลีกโรติ, ตทมินาเปตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตาฯ มมญฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺติฯ

ชราธมฺมา…เป.… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา สตฺตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.2)ฯ

ภิกฺขูนํ พาหิรงฺคสมฺปตฺติํ กเถนฺโตปิ อาห – ‘‘พาหิรํ, ภิกฺขเว, องฺคนฺติ กริตฺวา นาญฺญํ เอกงฺคมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, กลฺยาณมิตฺตตาฯ กลฺยาณมิตฺตตา, ภิกฺขเว, มหโต อตฺถาย สํวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 1.113)ฯ มหาจุนฺทสฺส กิเลสสลฺเลขปฏิปทํ กเถนฺโตปิ, ‘‘ปเร ปาปมิตฺตา ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ กลฺยาณมิตฺตา ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโย’’ติ (ม. นิ. 1.83) อาหฯ เมฆิยตฺเถรสฺส วิมุตฺติปริปาจนิยธมฺเม กเถนฺโตปิ, ‘‘อปริปกฺกาย, เมฆิย, เจโตวิมุตฺติยา ปญฺจ ธมฺมา ปริปากาย สํวตฺตนฺติฯ กตเม ปญฺจ? อิธ, เมฆิย, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต โหติ’’ติ (อุทา. 31) กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยเมว วิเสเสสิฯ ปิยปุตฺตสฺส ราหุลตฺเถรสฺส อภิณฺโหวาทํ เทนฺโตปิ –

‘‘มิตฺเต ภชสฺสุ กลฺยาเณ, ปนฺตญฺจ สยนาสนํ;

วิวิตฺตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, มตฺตญฺญู โหหิ โภชเนฯ

จีวเร ปิณฺฑปาเต จ, ปจฺจเย สยนาสเน;

เอเตสุ ตณฺหํ มากาสิ, มา โลกํ ปุนราคมี’’ติฯ (สุ. นิ. 340, 341) –

กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยเมว สพฺพปฐมํ กเถสิฯ เอวํ มหา เอส กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสโย นามฯ อิธาปิ ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต สมนฺเนสิตพฺโพติ เทสนํ อารภิฯ ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ตถาคตํ เอสตุ คเวสตูติ อตฺโถฯ เอเตน ภควา อยํ มหาชจฺโจติ วา, ลกฺขณสมฺปนฺโนติ วา, อภิรูโป ทสฺสนีโยติ วา, อภิญฺญาโต อภิลกฺขิโตติ วา, อิมํ นิสฺสายาหํ จีวราทโย ปจฺจเย ลภิสฺสามีติ วา, เอวํ จินฺเตตฺวา มํ นิสฺสาย วสนกิจฺจํ นตฺถิฯ โย ปน เอวํ สลฺลกฺเขติ, ‘‘ปโหติ เม เอส สตฺถา หุตฺวา สตฺถุกิจฺจํ สาเธตุ’’นฺติ, โส มํ ภชตูติ สีหนาทํ นทติฯ พุทฺธสีหนาโท กิร นาเมส สุตฺตนฺโตติฯ

อิทานิ เต ทฺเว ธมฺเม ทสฺเสนฺโต จกฺขุโสตวิญฺเญยฺเยสูติ อาหฯ ตตฺถ สตฺถุ กายิโก สมาจาโร วีมํสกสฺส จกฺขุวิญฺเญยฺโย ธมฺโม นามฯ วาจสิโก สมาจาโร โสตวิญฺเญยฺโย ธมฺโม นามฯ อิทานิ เตสุ สมนฺเนสิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต เย สํกิลิฏฺฐาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สํกิลิฏฺฐาติ กิเลสสมฺปยุตฺตาฯ เต จ น จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยาฯ ยถา ปน อุทเก จลนฺเต วา ปุปฺผุฬเก วา มุญฺจนฺเต อนฺโต มจฺโฉ อตฺถีติ วิญฺญายติ, เอวํ ปาณาติปาตาทีนิ วา กโรนฺตสฺส, มุสาวาทาทีนิ วา ภณนฺตสฺส กายวจีสมาจาเร ทิสฺวา จ สุตฺวา จ ตํสมุฏฺฐาปกจิตฺตํ สํกิลิฏฺฐนฺติ วิญฺญายติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส หิ กายวจีสมาจาราปิ สํกิลิฏฺฐาเยว นามฯ น เต ตถาคตสฺส สํวิชฺชนฺตีติ น เต ตถาคตสฺส อตฺถิฯ น อุปลพฺภนฺตีติ เอวํ ชานาตีติ อตฺโถฯ นตฺถิตาเยว หิ เต น อุปลพฺภนฺติ น ปฏิจฺฉนฺนตายฯ ตถา หิ ภควา เอกทิวสํ อิเมสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรนฺโต อาห – ‘‘หนฺท ทานิ, ภิกฺขเว, ปวาเรมิ โว, น จ เม กิญฺจิ ครหถ กายิกํ วา วาจสิกํ วา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘น โข มยํ, ภนฺเต, ภควโต กิญฺจิ ครหาม กายิกํ วา วาจสิกํ วาฯ ภควา หิ, ภนฺเต, อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชาเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโทฯ มคฺคานุคา จ, ภนฺเต, เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉาสมนฺนาคตา’’ติ (สํ. นิ. 1.215)ฯ เอวํ ปริสุทฺธา ตถาคตสฺส กายวจีสมาจาราฯ อุตฺตโรปิ สุทํ มาณโว ตถาคตสฺส กายวจีทฺวาเร อนาราธนียํ กิญฺจิ ปสฺสิสฺสามีติ สตฺต มาเส อนุพนฺธิตฺวา ลิกฺขามตฺตมฺปิ น อทฺทสฯ มนุสฺสภูโต วา เอส พุทฺธภูตสฺส กายวจีทฺวาเร กิํ อนาราธนียํ ปสฺสิสฺสติ? มาโรปิ เทวปุตฺโต โพธิสตฺตสฺส สโต มหาภินิกฺขมนโต ปฏฺฐาย ฉพฺพสฺสานิ คเวสมาโน กิญฺจิ อนาราธนียํ นาทฺทส, อนฺตมโส เจโตปริวิตกฺกมตฺตมฺปิฯ มาโร กิร จินฺเตสิ – ‘‘สจสฺส วิตกฺกิตมตฺตมฺปิ อกุสลํ ปสฺสิสฺสามิ, ตตฺเถว นํ มุทฺธนิ ปหริตฺวา ปกฺกมิสฺสามี’’ติฯ โส ฉพฺพสฺสานิ อทิสฺวา พุทฺธภูตมฺปิ เอกํ วสฺสํ อนุพนฺธิตฺวา กิญฺจิ วชฺชํ อปสฺสนฺโต คมนสมเย วนฺทิตฺวา –

‘‘มหาวีร มหาปุญฺญํ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

สพฺพเวรภยาตีตํ, ปาเท วนฺทามิ โคตม’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.159) –

คาถํ วตฺวา คโตฯ

วีติมิสฺสาติ กาเล กณฺหา, กาเล สุกฺกาติ เอวํ โวมิสฺสกาฯ โวทาตาติ ปริสุทฺธา นิกฺกิเลสาฯ สํวิชฺชนฺตีติ โวทาตา ธมฺมา อตฺถิ อุปลพฺภนฺติฯ ตถาคตสฺส หิ ปริสุทฺธา กายสมาจาราทโยฯ เตนาห – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรกฺเขยฺยานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ปริสุทฺธกายสมาจาโร, ภิกฺขเว, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย, ‘มา เม อิทํ ปโร อญฺญาสี’ติฯ ปริสุทฺธวจีสมาจาโร… ปริสุทฺธมโนสมาจาโร… ปริสุทฺธาชีโว, ภิกฺขเว, ตถาคโต , นตฺถิ ตถาคตสฺส มิจฺฉาชีโว, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย, มา เม อิทํ ปโร อญฺญาสี’’ติ (อ. นิ. 7.58)ฯ

อิมํ กุสลํ ธมฺมนฺติ อิมํ อนวชฺชํ อาชีวฏฺฐมกสีลํฯ ‘‘อยมายสฺมา สตฺถา กิํ นุ โข ทีฆรตฺตํ สมาปนฺโน อติจิรกาลโต ปฏฺฐาย อิมินา สมนฺนาคโต, อุทาหุ อิตฺตรสมาปนฺโน หิยฺโย วา ปเร วา ปรสุเว วา ทิวเส สมาปนฺโน’’ติ เอวํ คเวสตูติ อตฺโถฯ เอกจฺเจน หิ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺเตน พหุ มิจฺฉาชีวกมฺมํ กตํ, ตํ ตตฺถ กาลาติกฺกเม ปญฺญายติ, ปากฏํ โหติฯ โส อญฺญตรํ ปจฺจนฺตคามํ วา สมุทฺทตีรํ วา คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา อารญฺญโก วิย หุตฺวา วิหรติฯ มนุสฺสา สมฺภาวนํ อุปฺปาเทตฺวา ตสฺส ปณีเต ปจฺจเย เทนฺติฯ ชนปทวาสิโน ภิกฺขู ตสฺส ปริหารํ ทิสฺวา, ‘‘อติทปฺปิโต วตายํ อายสฺมา, โก นุ โข เอโส’’ติ ปริคฺคณฺหนฺตา, ‘‘อสุกฏฺฐาเน อสุกํ นาม มิจฺฉาชีวํ กตฺวา ปกฺกนฺตภิกฺขู’’ติ ญตฺวา น สกฺกา อิมินา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา กาตุนฺติ สนฺนิปติตฺวา ธมฺเมน สเมน อุกฺเขปนียาทีสุ อญฺญตรํ กมฺมํ กโรนฺติฯ เอวรูปาย ปฏิจฺฉนฺนปฏิปตฺติยา อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา วีมํสาเปตุํ เอวมาหฯ

เอวํ ชานาตีติ ทีฆรตฺตํ สมาปนฺโน, น อิตฺตรสมาปนฺโนติ ชานาติฯ อนจฺฉริยํ เจตํฯ

ยํ ตถาคตสฺส เอตรหิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปริสุทฺธํ ภเวยฺยฯ ยสฺส โพธิสตฺตกาเลปิ เอวํ อโหสิฯ

อตีเต กิร คนฺธารราชา จ เวเทหราชา จ ทฺเวปิ สหายกา หุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา รชฺชานิ ปุตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญคามเก ปิณฺฑาย จรนฺติฯ ปจฺจนฺโต นาม ทุลฺลภโลโณ โหติฯ ตโต อโลณํ ยาคุํ ลภิตฺวา เอกิสฺสาย สาลาย นิสีทิตฺวา ปิวนฺติฯ อนฺตรนฺตเร มนุสฺสา โลณจุณฺณํ อาหริตฺวา เทนฺติฯ เอกทิวสํ เอโก เวเทหิสิสฺส ปณฺเณ ปกฺขิปิตฺวา โลณจุณฺณํ อทาสิ ฯ เวเทหิสิ คเหตฺวา อุปฑฺฒํ คนฺธาริสิสฺส-สนฺติเก ฐเปตฺวา อุปฑฺฒํ อตฺตโน สนฺติเก ฐเปสิฯ ตโต โถกํ ปริภุตฺตาวเสสํ ทิสฺวา, ‘‘มา อิทํ นสฺสี’’ติ ปณฺเณน เวเฐตฺวา ติณคหเน ฐเปสิฯ ปุน เอกสฺมิํ ทิวเส ยาคุปานกาเล สติํ กตฺวา โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา คนฺธาริสิํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อิโต โถกํ คณฺหถ อาจริยา’’ติ อาหฯ กุโต เต ลทฺธํ เวเทหิสีติ? ตสฺมิํ ทิวเส ปริภุตฺตาวเสสํ ‘‘มา นสฺสี’’ติ มยา ฐปิตนฺติฯ คนฺธาริสิ คเหตุํ น อิจฺฉติ, อโลณกํเยว ยาคุํ ปิวิตฺวา เวเทหํ อิสิํ อโวจ –

‘‘หิตฺวา คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ โสฬส;

โกฏฺฐาคารานิ ผีตานิ, สนฺนิธิํ ทานิ กุพฺพสี’’ติฯ (ชา. 1.7.76);

เวเทหิสิ อโวจ – ‘‘ตุมฺเห รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตา, อิทานิ กสฺมา โลณจุณฺณมตฺตสนฺนิธิการณา ปพฺพชฺชาย อนุจฺฉวิกํ น กโรถา’’ติ? กิํ มยา กตํ เวเทหิสีติ? อถ นํ อาห –

‘‘หิตฺวา คนฺธารวิสยํ, ปหูตธนธาริยํ;

ปสาสนโต นิกฺขนฺโต, อิธ ทานิ ปสาสสี’’ติฯ (ชา. 1.7.77);

คนฺธาโร อาห –

‘‘ธมฺมํ ภณามิ เวเทห, อธมฺโม เม น รุจฺจติ;

ธมฺมํ เม ภณมานสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติฯ (ชา. 1.7.78);

เวเทโห อาห –

‘‘เยน เกนจิ วณฺเณน, ปโร ลภติ รุปฺปนํ;

มหตฺถิยมฺปิ เจ วาจํ, น ตํ ภาเสยฺย ปณฺฑิโต’’ติฯ (ชา. 1.7.79);

คนฺธาโร อาห –

‘‘กามํ รุปฺปตุ วา มา วา, ภุสํว วิกิรียตุ;

ธมฺมํ เม ภณมานสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติฯ (ชา. 1.7.80);

ตโต เวเทหิสิ ยสฺส สกาปิ พุทฺธิ นตฺถิ, อาจริยสนฺติเก วินยํ น สิกฺขติ, โส อนฺธมหิํโส วิย วเน จรตีติ จินฺเตตฺวา อาห –

‘‘โน เจ อสฺส สกา พุทฺธิ, วินโย วา สุสิกฺขิโต;

วเน อนฺธมหิํโสว, จเรยฺย พหุโก ชโนฯ

ยสฺมา จ ปนิเธกจฺเจ, อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา;

ตสฺมา วินีตวินยา, จรนฺติ สุสมาหิตา’’ติฯ (ชา. 1.7.81-82);

เอวญฺจ ปน วตฺวา เวเทหิสิ อชานิตฺวา มยา กตนฺติ คนฺธาริสิํ ขมาเปสิฯ เต อุโภปิ ตปํ จริตฺวา พฺรหฺมโลกํ อคมํสุฯ เอวํ ตถาคตสฺส โพธิสตฺตกาเลปิ ทีฆรตฺตํ อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปริสุทฺธํ อโหสิฯ

อุตฺตชฺฌาปนฺโน อยมายสฺมา ภิกฺขุ ยสปตฺโตติ อยมายสฺมา อมฺหากํ สตฺถา ภิกฺขุ ญตฺตํ ปญฺญาตภาวํ ปากฏภาวํ อชฺฌาปนฺโน นุ โข, สยญฺจ ปริวารสมฺปตฺติํ ปตฺโต นุ โข โนติฯ เตน จสฺส ปญฺญาตชฺฌาปนฺนภาเวน ยสสนฺนิสฺสิตภาเวน จ กิํ เอกจฺเจ อาทีนวา สนฺทิสฺสนฺติ อุทาหุ โนติ เอวํ สมนฺเนสนฺตูติ ทสฺเสติฯ น ตาว, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, ยาว ภิกฺขุ น ราชราชมหามตฺตาทีสุ อภิญฺญาตภาวํ วา ปริวารสมฺปตฺติํ วา อาปนฺโน โหติ, ตาว เอกจฺเจ มานาติมานาทโย อาทีนวา น สํวิชฺชนฺติ อุปสนฺตูปสนฺโต วิย โสตาปนฺโน วิย สกทาคามี วิย จ วิหรติฯ อริโย นุ โข ปุถุชฺชโน นุ โขติปิ ญาตุํ น สกฺกา โหติฯ

ยโต จ โข, ภิกฺขเวติ ยทา ปน อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ญาโต โหติ ปริวารสมฺปนฺโน วา, ตทา ติณฺเหน สิงฺเคน โคคณํ วิชฺฌนฺโต ทุฏฺฐโคโณ วิย, มิคสงฺฆํ อภิมทฺทมาโน ทีปิ วิย จ อญฺเญ ภิกฺขู ตตฺถ ตตฺถ วิชฺฌนฺโต อคารโว อสภาควุตฺติ อคฺคปาเทน ภูมิํ ผุสนฺโต วิย จรติฯ เอกจฺโจ ปน กุลปุตฺโต ยถา ยถา ญาโต โหติ ยสสฺสี, ตถา ตถา ผลภารภริโต วิย สาลิ สุฏฺฐุตรํ โอนมติ, ราชราชมหามตฺตาทีสุ อุปสงฺกมนฺเตสุ อกิญฺจนภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สมณสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฉินฺนวิสาณอุสโภ วิย, จณฺฑาลทารโก วิย จ โสรโต นิวาโต นีจจิตฺโต หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส เจว สเทวกสฺส จ โลกสฺส, หิตาย สุขาย ปฏิปชฺชติฯ เอวรูปํ ปฏิปตฺติํ สนฺธาย ‘‘นาสฺส อิเธกจฺเจ อาทีนวา’’ติ อาหฯ

ตถาคโต ปน อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ ตาที, โส หิ ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที, นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาที, ตสฺมา สพฺพากาเรน นาสฺส อิเธกจฺเจ อาทีนวา สํวิชฺชนฺติฯ อภยูปรโตติ อภโย หุตฺวา อุปรโต, อจฺจนฺตูปรโต สตตูปรโตติ อตฺโถฯ น วา ภเยน อุปรโตติปิ อภยูปรโตฯ จตฺตาริ หิ ภยานิ กิเลสภยํ วฏฺฏภยํ ทุคฺคติภยํ อุปวาทภยนฺติฯ ปุถุชฺชโน จตูหิปิ ภเยหิ ภายติฯ เสกฺขา ตีหิ, เตสญฺหิ ทุคฺคติภยํ ปหีนํ, อิติ สตฺต เสกฺขา ภยูปรตา, ขีณาสโว อภยูปรโต นาม, ตสฺส หิ เอกมฺปิ ภยํ นตฺถิฯ กิํ ปรวาทภยํ นตฺถีติ? นตฺถิฯ ปรานุทฺทยํ ปน ปฏิจฺจ, ‘‘มาทิสํ ขีณาสวํ ปฏิจฺจ สตฺตา มา นสฺสนฺตู’’ติ อุปวาทํ รกฺขติฯ มูลุปฺปลวาปิวิหารวาสี ยสตฺเถโร วิยฯ

เถโร กิร มูลุปฺปลวาปิคามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อถสฺส อุปฏฺฐากกุลทฺวารํ ปตฺตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ถณฺฑิลปีฐกํ นิสฺสาย อาสนํ ปญฺญเปสุํฯ อมจฺจธีตาปิ ตํเยว ปีฐกํ นิสฺสาย ปรโตภาเค นีจตรํ อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา นิสีทิฯ

เอโก เนวาสิโก ภิกฺขุ ปจฺฉา ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ ทฺวาเร ฐตฺวาว โอโลเกนฺโต เถโร อมจฺจธีตรา สทฺธิํ เอกมญฺเจ นิสินฺโนติ สลฺลกฺเขตฺวา, ‘‘อยํ ปํสุกูลิโก วิหาเรว อุปสนฺตูปสนฺโต วิย วิหรติ, อนฺโตคาเม ปน อุปฏฺฐายิกาหิ สทฺธิํ เอกมญฺเจ นิสีทตี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘กิํ นุ โข มยา ทุทฺทิฏฺฐ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ โอโลเกตฺวา ตถาสญฺญีว หุตฺวา ปกฺกามิฯ เถโรปิ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย นิสีทิฯ เนวาสิโกปิ กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ คนฺตฺวา, ‘‘ตํ ปํสุกูลิกํ นิคฺคณฺหิตฺวา วิหารา นิกฺกฑฺฒิสฺสามี’’ติ อสญฺญตนีหาเรน เถรสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปริโภคฆฏโต อุลุงฺเกน อุทกํ คเหตฺวา มหาสทฺทํ กโรนฺโต ปาเท โธวิฯ เถโร, ‘‘โก นุ โข อยํ อสญฺญตจาริโก’’ติ อาวชฺชนฺโต สพฺพํ ญตฺวา, ‘‘อยํ มยิ มนํ ปโทเสตฺวา อปายูปโค มา อโหสี’’ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา กณฺณิกามณฺฑลสมีเป ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ เนวาสิโก ทุฏฺฐากาเรน ฆฏิกํ อุกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิฏฺโฐ เถรํ อปสฺสนฺโต, ‘‘เหฏฺฐามญฺจํ ปวิฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกตฺวา ตตฺถาปิ อปสฺสนฺโต นิกฺขมิตุํ อารภิฯ เถโร อุกฺกาสิฯ อิตโร อุทฺธํ โอโลเกนฺโต ทิสฺวา อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต เอวมาห – ‘‘ปติรูปํ เต, อาวุโส, ปํสุกูลิก เอวํ อานุภาวสมฺปนฺนสฺส อุปฏฺฐายิกาย สทฺธิํ เอกมญฺเจ นิสีทิตุ’’นฺติฯ ปพฺพชิตา นาม, ภนฺเต, มาตุคาเมน สทฺธิํ น เอกมญฺเจ นิสีทนฺติ, ตุมฺเหหิ ปน ทุทฺทิฏฺฐเมตนฺติฯ เอวํ ขีณาสวา ปรานุทฺทยาย อุปวาทํ รกฺขนฺติฯ

ขยา ราคสฺสาติ ราคสฺส ขเยเนวฯ วีตราคตฺตา กาเม น ปฏิเสวติ, น ปฏิสงฺขาย วาเรตฺวาติฯ ตญฺเจติ เอวํ ตถาคตสฺส กิเลสปฺปหานํ ญตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ฐิตนิสินฺนกาลาทีสุปิ จตุปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวาปิ อิติปิ สตฺถา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห วนฺตกิเลโส ปหีนมโล อพฺภา มุตฺตปุณฺณจนฺโท วิย สุปริสุทฺโธติ เอวํ ตถาคตสฺส กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ กถยมานํ ตํ วีมํสกํ ภิกฺขุํ ปเร เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ เจติ อตฺโถฯ

อาการาติ การณานิฯ อนฺวยาติ อนุพุทฺธิโยฯ สงฺเฆ วา วิหรนฺโตติ อปฺเปกทา อปริจฺฉินฺนคณนสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ วิหรนฺโตฯ เอโก วา วิหรนฺโตติ อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว , อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ, เตมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ เอวํ ปฏิสลฺลาเน เจว ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ จ เอกโก วิหรนฺโตฯ สุคตาติ สุฏฺฐุคตา สุปฺปฏิปนฺนา การกา ยุตฺตปยุตฺตาฯ เอวรูปาปิ หิ เอกจฺเจ ภิกฺขู อตฺถิฯ

ทุคฺคตาติ ทุฏฺฐุคตา ทุปฺปฏิปนฺนา กายทฬฺหิพหุลา วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานาฯ เอวรูปาปิ เอกจฺเจ อตฺถิฯ คณมนุสาสนฺตีติ คณพนฺธเนน พทฺธา คณารามา คณพหุลิกา หุตฺวา คณํ ปริหรนฺติฯ เอวรูปาปิ เอกจฺเจ อตฺถิฯ เตสํ ปฏิปกฺขภูตา คณโต นิสฺสฏา วิสํสฏฺฐา วิปฺปมุตฺตวิหาริโนปิ อตฺถิฯ

อามิเสสุ สนฺทิสฺสนฺตีติ อามิสคิทฺธา อามิสจกฺขุกา จตุปจฺจยอามิสตฺถเมว อาหิณฺฑมานา อามิเสสุ สนฺทิสฺสมานกภิกฺขูปิ อตฺถิฯ อามิเสน อนุปลิตฺตา จตูหิ ปจฺจเยหิ วินิวตฺตมานสา อพฺภา มุตฺตจนฺทสทิสา หุตฺวา วิหรมานาปิ อตฺถิฯ นายมายสฺมา ตํ เตน อวชานาตีติ อยํ อายสฺมา สตฺถา ตาย ตาย ปฏิปตฺติยา ตํ ตํ ปุคฺคลํ นาวชานาติ, อยํ ปฏิปนฺโน การโก, อยํ คณโต นิสฺสโฏ วิสํสฏฺโฐฯ อยํ อามิเสน อนุปลิตฺโต ปจฺจเยหิ วินิวตฺตมานโส อพฺภา มุตฺโต จนฺทิมา วิยาติ เอวมสฺส เคหสิตวเสน อุสฺสาทนาปิ นตฺถิฯ อยํ ทุปฺปฏิปนฺโน อการโก กายทฬฺหิพหุโล วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน, อยํ คณพนฺธนพทฺโธ, อยํ อามิสคิทฺโธ โลโล อามิสจกฺขุโกติ เอวมสฺส เคหสิตวเสน อปสาทนาปิ นตฺถีติ อตฺโถฯ อิมินา กิํ กถิตํ โหติ? ตถาคตสฺส สตฺเตสุ ตาทิภาโว กถิโต โหติฯ อยญฺหิ –

‘‘วธกสฺส เทวทตฺตสฺส, โจรสฺสงฺคุลิมาลิโน;

ธนปาเล ราหุเล จ, สพฺเพสํ สมโก มุนี’’ติฯ (มิ. ป. 6.6.5);

[489] ตตฺร, ภิกฺขเวติ เตสุ ทฺวีสุ วีมํสเกสุฯ โย, ‘‘เก ปนายสฺมโต อาการา’’ติ ปุจฺฉายํ อาคโต คณฺฐิวีมํสโก จ, โย ‘‘อภยูปรโต อยมายสฺมา’’ติ อาคโต มูลวีมํสโก จฯ เตสุ มูลวีมํสเกน ตถาคโตว อุตฺตริ ปฏิปุจฺฉิตพฺโพฯ โส หิ ปุพฺเพ ปรสฺเสว กถาย นิฏฺฐงฺคโตฯ ปโร จ นาม ชานิตฺวาปิ กเถยฺย อชานิตฺวาปิฯ เอวมสฺส กถา ภูตาปิ โหติ อภูตาปิ, ตสฺมา ปรสฺเสว กถาย นิฏฺฐํ อคนฺตฺวา ตโต อุตฺตริ ตถาคโตว ปฏิปุจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถฯ

พฺยากรมาโนติ เอตฺถ ยสฺมา ตถาคตสฺส มิจฺฉาพฺยากรณํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา สมฺมา มิจฺฉาติ อวตฺวา พฺยากรมาโนตฺเวว วุตฺตํฯ

เอตํ ปโถหมสฺมิ เอตํ โคจโรติ เอส มยฺหํ ปโถ เอส โคจโรติ อตฺโถฯ ‘‘เอตาปาโถ’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ มยฺหํ อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปริสุทฺธํ, สฺวาหํ ตสฺส ปริสุทฺธภาเวน วีมํสกสฺส ภิกฺขุโน ญาณมุเข เอตาปาโถ, เอวํ อาปาถํ คจฺฉามีติ วุตฺตํ โหติฯ โน จ เตน ตมฺมโยติ เตนปิ จาหํ ปริสุทฺเธน สีเลน น ตมฺมโย, น สตณฺโห, ปริสุทฺธสีลตฺตาว นิตฺตณฺโหหมสฺมีติ ทีเปติฯ

อุตฺตรุตฺตริํ ปณีตปณีตนฺติ อุตฺตรุตฺตริํ เจว ปณีตตรญฺจ กตฺวา เทเสติฯ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคนฺติ กณฺหํ เจว สุกฺกญฺจ, ตญฺจ โข สปฺปฏิภาคํ สวิปกฺขํ กตฺวา, กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกนฺติ สุกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหนฺติ เอวํ สปฺปฏิภาคํ กตฺวา กณฺหสุกฺกํ เทเสติฯ กณฺหํ เทเสนฺโตปิ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสติ, สุกฺกํ เทเสนฺโตปิ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสติฯ อภิญฺญาย อิเธกจฺจํ ธมฺมํ ธมฺเมสุ นิฏฺฐํ คจฺฉตีติ ตสฺมิํ เทสิเต ธมฺเม เอกจฺจํ ปฏิเวธธมฺมํ อภิญฺญาย เตน ปฏิเวธธมฺเมน เทสนาธมฺเม นิฏฺฐํ คจฺฉติฯ สตฺถริ ปสีทตีติ เอวํ ธมฺเม นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ โส ภควาติ สตฺถริ ปสีทติฯ เตน ปน ภควตา โย ธมฺโม อกฺขาโต, โสปิ สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม นิยฺยานิกตฺตาฯ ยฺวาสฺส ตํ ธมฺมํ ปฏิปนฺโน สงฺโฆ, โสปิ สุปฺปฏิปนฺโน วงฺกาทิโทสรหิตํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตาติ เอวํ ธมฺเม สงฺเฆปิ ปสีทติฯ ตญฺเจติ ตํ เอวํ ปสนฺนํ ตตฺถ ตตฺถ ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ กเถนฺตํ ภิกฺขุํฯ

[490] อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ สตฺถุวีมํสนการเณหิฯ อิเมหิ ปเทหีติ อิเมหิ อกฺขรสมฺปิณฺฑนปเทหิฯ อิเมหิ พฺยญฺชเนหีติ อิเมหิ อิธ วุตฺเตหิ อกฺขเรหิฯ สทฺธา นิวิฏฺฐาติ โอกปฺปนา ปติฏฺฐิตาฯ มูลชาตาติ โสตาปตฺติมคฺควเสน สญฺชาตมูลาฯ โสตาปตฺติมคฺโค หิ สทฺธาย มูลํ นามฯ อาการวตีติ การณํ ปริเยสิตฺวา คหิตตฺตา สการณาฯ ทสฺสนมูลิกาติ โสตาปตฺติมคฺคมูลิกาฯ โส หิ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ ทฬฺหาติ ถิราฯ อสํหาริยาติ หริตุํ น สกฺกาฯ สมเณน วาติ สมิตปาปสมเณน วาฯ พฺราหฺมเณน วาติ พาหิตปาปพฺราหฺมเณน วาฯ เทเวน วาติ อุปปตฺติเทเวน วาฯ

มาเรน วาติ วสวตฺติมาเรน วา, โสตาปนฺนสฺส หิ วสวตฺติมาเรนาปิ สทฺธา อสํหาริยา โหติ สูรมฺพฏฺฐสฺส วิยฯ

โส กิร สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา เคหํ อาคโตฯ อถ มาโร ทฺวตฺติํสวรลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธรูปํ มาเปตฺวา ตสฺส ฆรทฺวาเร ฐตฺวา – ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สาสนํ ปหิณิฯ สูโร จินฺเตสิ, ‘‘อหํ อิทาเนว สตฺถุ สนฺติกา ธมฺมํ สุตฺวา อาคโต, กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุสญฺญาย วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ มาโร อาห – ‘‘ยํ เต มยา, สูรมฺพฏฺฐ, รูปํ อนิจฺจํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ กถิตํ, ตํ อนุปธาเรตฺวาว สหสา มยา เอวํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตฺวํ รูปํ นิจฺจํ…เป.… วิญฺญาณํ นิจฺจนฺติ คณฺหาหี’’ติฯ สูโร จินฺเตสิ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ยํ พุทฺธา อนุปธาเรตฺวา อปจฺจกฺขํ กตฺวา กิญฺจิ กเถยฺยุํ, อทฺธา อยํ มยฺหํ วิพาธนตฺถํ มาโร อาคโต’’ติฯ ตโต นํ ตฺวํ มาโรติ อาหฯ โส มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขิ, อาม มาโรสฺมีติ ปฏิชานิฯ กสฺมา อาคโตสีติ วุตฺเต ตว สทฺธาจาลนตฺถนฺติ อาหฯ กณฺห ปาปิม, ตฺวํ ตาว เอกโก ติฏฺฐ, ตาทิสานํ มารานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ มม สทฺธํ จาเลตุํ อสมตฺถํ, มคฺเคน อาคตา สทฺธา นาม สิลาปถวิยํ ปติฏฺฐิตสิเนรุ วิย อจลา โหติ, กิํ ตฺวํ เอตฺถาติ อจฺฉรํ ปหริฯ โส ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถวนฺตรธายิฯ พฺรหฺมุนา วาติ พฺรหฺมกายิกาทีสุ อญฺญตรพฺรหฺมุนา วาฯ เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ เอเต สมณาทโย ฐเปตฺวา อญฺเญนปิ เกนจิ วา โลกสฺมิํ หริตุํ น สกฺกาฯ ธมฺมสมนฺเนสนาติ สภาวสมนฺเนสนาฯ ธมฺมตาสุสมนฺนิฏฺโฐติ ธมฺมตาย สุสมนฺนิฏฺโฐ, สภาเวเนว สุฏฺฐุ สมนฺเนสิโต โหตีติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

วีมํสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. โกสมฺพิยสุตฺตวณฺณนา

[491] เอวํ เม สุตนฺติ โกสมฺพิยสุตฺตํฯ ตตฺถ โกสมฺพิยนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตสฺส กิร นครสฺส อารามโปกฺขรณีอาทีสุ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ โกสมฺพรุกฺขาว อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา โกสมฺพีติ สงฺขํ อคมาสิฯ กุสมฺพสฺส นาม อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติปิ เอเกฯ โฆสิตาราเมติ โฆสิตเสฏฺฐินา การิเต อาราเมฯ

ปุพฺเพ กิร อทฺทิลรฏฺฐํ นาม อโหสิฯ ตโต โกตูหลโก นาม ทลิทฺโท ฉาตกภเยน สปุตฺตทาโร เกทารปริจฺฉินฺนํ สุภิกฺขํ รฏฺฐํ คจฺฉนฺโต ปุตฺตํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโต ฉฑฺเฑตฺวา อคมาสิฯ มาตา นิวตฺติตฺวา ตํ คเหตฺวา คตาฯ เต เอกํ โคปาลกคามกํ ปวิสิํสุ, โคปาลกานญฺจ ตทา ปหตปายโส ปฏิยตฺโต โหติ, ตโต ปายสํ ลภิตฺวา ภุญฺชิํสุฯ อถ โส ปุริโส ปหูตปายสํ ภุญฺชิตฺวา ชิราเปตุํ อสกฺโกนฺโต รตฺติภาเค กาลํ กตฺวา ตตฺเถว สุนขิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา กุกฺกุโร ชาโตฯ โส โคปาลกสฺส ปิโย อโหสิ มนาโป, โคปาลโก จ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺฐาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิ ภตฺตกิจฺจาวสาเน กุกฺกุรสฺส เอกํ ปิณฺฑํ เทติฯ โส ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา โคปาลเกน สทฺธิํ ปณฺณสาลมฺปิ คจฺฉติฯ

โส โคปาลเก อสนฺนิหิเต ภตฺตเวลาย สยเมว คนฺตฺวา กาลาโรจนตฺถํ ปณฺณสาลทฺวาเร ภุสฺสติ, อนฺตรามคฺเคปิ จณฺฑมิเค ทิสฺวา ภุสฺสิตฺวา ปลาเปติฯ โส ปจฺเจกพุทฺเธ มุทุเกน จิตฺเตน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ตตฺรสฺส โฆสกเทวปุตฺโตตฺเวว นามํ อโหสิฯ โส เทวโลกโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ เอกสฺมิํ กุลฆเร นิพฺพตฺติฯ ตํ อปุตฺตโก เสฏฺฐิ ตสฺส มาตาปิตูนํ ธนํ ทตฺวา ปุตฺตํ กตฺวา อคฺคเหสิฯ อถ โส อตฺตโน ปุตฺเต ชาเต สตฺตกฺขตฺตุํ มาราเปตุํ อุปกฺกมิฯ โส ปุญฺญวนฺตตาย สตฺตสุปิ ฐาเนสุ มรณํ อปฺปตฺวา อวสาเน เอกาย เสฏฺฐิธีตาย เวยฺยตฺติเยน ลทฺธชีวิโก อปรภาเค ปิตุอจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปตฺวา โฆสิตเสฏฺฐิ นาม ชาโตฯ อญฺเญปิ โกสมฺพิยํ กุกฺกุฏเสฏฺฐิ ปาวาริกเสฏฺฐีติ ทฺเว เสฏฺฐิโน สนฺติฯ อิเมหิ สทฺธิํ ตโย อเหสุํฯ

เตน จ สมเยน เตสํ สหายกานํ เสฏฺฐีนํ กุลูปกา ปญฺจสตา อิสโย ปพฺพตปาเท วสิํสุฯ เต กาเลน กาลํ โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ อาคจฺฉนฺติฯ