ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ ตโยปิ อโลภาทโย พลวนฺโต โหนฺติ, โลภาทโย มนฺทา, โส มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโร วิย อลุทฺโธ อทุฏฺโฐ ปญฺญวา จ โหติฯ

เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. มหาธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา

[473] เอวํ เม สุตฺตนฺติ มหาธมฺมสมาทานสุตฺตํฯ ตตฺถ เอวํกามาติ เอวํอิจฺฉาฯ เอวํฉนฺทาติ เอวํอชฺฌาสยาฯ เอวํอธิปฺปายาติ เอวํลทฺธิกาฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ อนิฏฺฐวฑฺฒเน เจว อิฏฺฐปริหาเน จฯ ภควํมูลกาติ ภควา มูลํ เอเตสนฺติ ภควํมูลกาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม, ภนฺเต, อมฺหากํ ธมฺมา ปุพฺเพ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธน อุปฺปาทิตา, ตสฺมิํ ปรินิพฺพุเต เอกํ พุทฺธนฺตรํ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิเม ธมฺเม อุปฺปาเทตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ, ภควตา ปน โน อิเม ธมฺมา อุปฺปาทิตาฯ ภควนฺตญฺหิ นิสฺสาย มยํ อิเม ธมฺเม อาชานาม ปฏิวิชฺฌามาติ เอวํ ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมาติฯ ภควํเนตฺติกาติ ภควา หิ ธมฺมานํ เนตา วิเนตา อนุเนตาติฯ ยถาสภาวโต ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ นามํ คเหตฺวา ทสฺสิตา ธมฺมา ภควํเนตฺติกา นาม โหนฺติฯ ภควํปฏิสรณาติ จตุภูมกา ธมฺมา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อาปาถํ อาคจฺฉมานา ภควติ ปฏิสรนฺติ นามาติ ภควํปฏิสรณาฯ ปฏิสรนฺตีติ โอสรนฺติ สโมสรนฺติฯ อปิจ มหาโพธิมณฺเฑ นิสินฺนสฺส ภควโต ปฏิเวธวเสน ผสฺโส อาคจฺฉติ, อหํ ภควา กินฺนาโมติ? ตฺวํ ผุสนฏฺเฐน ผสฺโส นามฯ เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา, วิญฺญาณํ อาคจฺฉติฯ อหํ ภควา กินฺนามนฺติ? ตฺวํ วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ นามาติ เอวํ จตุภูมกธมฺมานํ ยถาสภาวโต ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ นามํ คณฺหนฺโต ภควา ธมฺเม ปฏิสรตีติปิ ภควํปฏิสรณาฯ ภควนฺตญฺเญว ปฏิภาตูติ ภควโตเยว เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ อุปฏฺฐาตุ, ตุมฺเหเยว โน กเถตฺวา เทถาติ อตฺโถฯ

[474] เสวิตพฺเพติ นิสฺสยิตพฺเพฯ ภชิตพฺเพติ อุปคนฺตพฺเพฯ ยถา ตํ อวิทฺทสุโนติ ยถา อวิทุโน พาลสฺส อนฺธปุถุชฺชนสฺสฯ ยถา ตํ วิทฺทสุโนติ ยถา วิทุโน เมธาวิโน ปณฺฑิตสฺสฯ

[475] อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมสมาทานนฺติ ปุริมสุตฺเต อุปฺปฏิปาฏิอากาเรน มาติกา ฐปิตา , อิธ ปน ยถาธมฺมรเสเนว สตฺถา มาติกํ ฐเปสิฯ ตตฺถ ธมฺมสมาทานนฺติ ปาณาติปาตาทีนํ ธมฺมานํ คหณํฯ

[476] อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย สมนฺนาคโตฯ

[477] วิชฺชาคโตติ วิชฺชาย สมนฺนาคโต ปญฺญวาฯ

[478] สหาปิ ทุกฺเขนาติ เอตฺถ มิจฺฉาจาโร อภิชฺฌา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม ตาว ตโย ปุพฺพเจตนาย จ อปรเจตนาย จาติ ทฺวินฺนํ เจตนานํ วเสน ทุกฺขเวทนา โหนฺติฯ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ปน สุขสมฺปยุตฺตา วา อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา วา โหติฯ เสสา ปาณาติปาตาทโย สตฺต ติสฺสนฺนมฺปิ เจตนานํ วเสน ทุกฺขเวทนา โหนฺติฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘สหาปิ ทุกฺเขน สหาปิ โทมนสฺเสนา’’ติฯ โทมนสฺสเมว เจตฺถ ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปริเยฏฺฐิํ วา อาปชฺชนฺตสฺส ปุพฺพภาคปรภาเคสุ กายิกํ ทุกฺขมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ

[479] สหาปิ สุเขนาติ เอตฺถ ปาณาติปาโต ผรุสวาจา พฺยาปาโทติ อิเม ตาว ตโย ปุพฺพเจตนาย จ อปรเจตนาย จาติ ทฺวินฺนํ เจตนานํ วเสน สุขเวทนา โหนฺติฯ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ปน ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติฯ เสสา สตฺต ติสฺสนฺนมฺปิ เจตนานํ วเสน สุขเวทนา โหนฺติเยวฯ สหาปิ โสมนสฺเสนาติ โสมนสฺสเมว เจตฺถ สุขนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิฏฺฐโผฏฺฐพฺพสมงฺคิโน วา ปุพฺพภาคปรภาเคสุ กายิกํ สุขมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ

[480] ตติยธมฺมสมาทาเน อิเธกจฺโจ มจฺฉพนฺโธ วา โหติ, มาควิโก วา, ปาณุปฆาตํเยว นิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปติฯ ตสฺส ครุฏฺฐานิโย ภิกฺขุ อกามกสฺเสว ปาณาติปาเต อาทีนวํ, ปาณาติปาตวิรติยา จ อานิสํสํ กเถตฺวา สิกฺขาปทํ เทติฯ โส คณฺหนฺโตปิ ทุกฺขิโต โทมนสฺสิโตว หุตฺวา คณฺหาติฯ

อปรภาเค กติปาหํ วีตินาเมตฺวา รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ทุกฺขิโตว โหติ, ตสฺส ปุพฺพาปรเจตนา ทุกฺขสหคตาว โหนฺติฯ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ปน สุขสหคตา วา อุเปกฺขาสหคตา วาติ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ อิติ ปุพฺพภาคปรภาคเจตนาว สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ – ‘‘สหาปิ ทุกฺเขน สหาปิ โทมนสฺเสนา’’ติฯ โทมนสฺสเมว เจตฺถ ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[481] จตุตฺถธมฺมสมาทาเน ทสสุปิ ปเทสุ ติสฺโสปิ ปุพฺพภาคาปรภาคสนฺนิฏฺฐาปกเจตนา สุขสมฺปยุตฺตา โหนฺติเยว, ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ – ‘‘สหาปิ สุเขน สหาปิ โสมนสฺเสนา’’ติฯ โสมนสฺสเมว เจตฺถ สุขนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[482] ติตฺตกาลาพูติ ติตฺตกรสอลาพุฯ วิเสน สํสฏฺโฐติ หลาหลวิเสน สมฺปยุตฺโต มิสฺสิโต ลุฬิโตฯ นจฺฉาเทสฺสตีติ น รุจฺจิสฺสติ น ตุฏฺฐิํ กริสฺสติฯ นิคจฺฉสีติ คมิสฺสสิฯ อปฺปฏิสงฺขาย ปิเวยฺยาติ ตํ อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิเวยฺยฯ

[483] อาปานียกํโสติ อาปานียสฺส มธุรปานกสฺส ภริตกํโสฯ วณฺณสมฺปนฺโนติ ปานกวณฺณาทีหิ สมฺปนฺนวณฺโณ, กํเส ปกฺขิตฺตปานกวเสน ปานกกํโสปิ เอวํ วุตฺโตฯ ฉาเทสฺสตีติ ตญฺหิ หลาหลวิสํ ยตฺถ ยตฺถ ปกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺส ตสฺเสว รสํ เทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฉาเทสฺสตี’’ติฯ

[484] ปูติมุตฺตนฺติ มุตฺตเมวฯ ยถา หิ มนุสฺสภาโว สุวณฺณวณฺโณ ปูติกาโยตฺเวว, ตทหุชาตาปิ คโลจิลตา ปูติลตาตฺเวว วุจฺจติฯ เอวํ ตงฺขณํ คหิตํ ตรุณมฺปิ มุตฺตํ ปูติมุตฺตเมวฯ นานาเภสชฺเชหีติ หรีตกามลกาทีหิ นาโนสเธหิฯ สุขี อสฺสาติ อโรโค สุวณฺณวณฺโณ สุขี ภเวยฺยฯ

[485] ทธิ จ มธุ จาติ สุปริสุทฺธํ ทธิ จ สุมธุรํ มธุ จฯ เอกชฺฌํ สํสฏฺฐนฺติ เอกโต กตฺวา มิสฺสิตํ อาลุฬิตํฯ ตสฺส ตนฺติ ตสฺส ตํ จตุมธุรเภสชฺชํ ปิวโต รุจฺเจยฺยฯ อิทญฺจ ยํ ภคนฺทรสํสฏฺฐํ โลหิตํ ปกฺขนฺทติ, น ตสฺส เภสชฺชํ, อาหารํ ถมฺเภตฺวา มคฺคํ อวลญฺชํ กโรติฯ

ยํ ปน ปิตฺตสํสฏฺฐํ โลหิตํ, ตสฺเสตํ เภสชฺชํ สีตลกิริยาย ปริยตฺตภูตํฯ

[486] วิทฺเธติ อุพฺพิทฺเธฯ เมฆวิคเมน ทูรีภูเตติ อตฺโถฯ วิคตวลาหเกติ อปคตเมเฆ, เทเวติ อากาเสฯ อากาสคตํ ตมคตนฺติ อากาสคตํ ตมํฯ ปุถุสมณพฺราหฺมณปรปฺปวาเทติ ปุถูนํ สมณพฺราหฺมณสงฺขาตานํ ปเรสํ วาเทฯ อภิวิหจฺจาติ อภิหนฺตฺวาฯ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จาติ สรทกาเล มชฺฌนฺหิกสมเย อาทิจฺโจว โอภาสํ มุญฺจติ ตปติ วิชฺโชตตีติฯ

อิทํ ปน สุตฺตํ เทวตานํ อติวิย ปิยํ มนาปํฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – ทกฺขิณทิสายํ กิร หตฺถิโภคชนปเท สงฺครวิหาโร นาม อตฺถิฯ ตสฺส โภชนสาลทฺวาเร สงฺครรุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา รตฺติภาเค เอกสฺส ทหรสฺส สรภญฺญวเสน อิทํ สุตฺตํ โอสาเรนฺตสฺส สุตฺวา สาธุการํ อทาสิฯ ทหโร กิํ เอโสติ อาหฯ อหํ, ภนฺเต, อิมสฺมิํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตาติฯ กสฺมิํ เทวเต ปสนฺนาสิ, กิํ สทฺเท, อุทาหุ สุตฺเตติ? สทฺโท นาม, ภนฺเต, ยสฺส กสฺสจิ โหติเยว, สุตฺเต ปสนฺนามฺหิฯ สตฺถารา เชตวเน นิสีทิตฺวา กถิตทิวเส จ อชฺช จ เอกพฺยญฺชเนปิ นานํ นตฺถีติฯ อสฺโสสิ ตฺวํ เทวเต สตฺถารา กถิตทิวเสติ? อาม, ภนฺเตฯ กตฺถ ฐิตา อสฺโสสีติ? เชตวนํ, ภนฺเต, คตามฺหิ, มเหสกฺขาสุ ปน เทวตาสุ อาคจฺฉนฺตีสุ ตตฺถ โอกาสํ อลภิตฺวา อิเธว ฐตฺวา อสฺโสสินฺติฯ เอตฺถ ฐิตาย สกฺกา สุตฺถุ สทฺโท โสตุนฺติ? ตฺวํ ปน, ภนฺเต, มยฺหํ สทฺทํ สุณสีติ? อาม เทวเตติฯ ทกฺขิณกณฺณปสฺเส นิสีทิตฺวา กถนกาโล วิย, ภนฺเต, โหตีติฯ กิํ ปน เทวเต สตฺถุ รูปํ ปสฺสสีติ? สตฺถา มเมว โอโลเกตีติ มญฺญมานา สณฺฐาตุํ น สกฺโกมิ, ภนฺเตติฯ วิเสสํ ปน นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺขิตฺถ เทวเตติฯ เทวตา ตตฺเถว อนฺตรธายิฯ ตํ ทิวสํ กิเรส เทวปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโตฯ เอวมิทํ สุตฺตํ เทวตานํ ปิยํ มนาปํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วีมํสกสุตฺตวณฺณนา

[487] เอวํ เม สุตนฺติ วีมํสกสุตฺตํฯ ตตฺถ วีมํสเกนาติ ตโย วีมํสกา – อตฺถวีมํสโก สงฺขารวีมํสโก สตฺถุวีมํสโกติฯ เตสุ, ‘‘ปณฺฑิตา หาวุโส, มนุสฺสา วีมํสกา’’ติ (สํ. นิ. 3.2) เอตฺถ อตฺถวีมํสโก อาคโตฯ ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ, อายตนกุสโล จ โหติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ โหติ, ฐานาฏฺฐานกุสโล จ โหติ, เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ วีมํสโกติ อลํ วจนายา’’ติ (ม. นิ. 3.124) เอตฺถ สงฺขารวีมํสโก อาคโตฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต สตฺถุวีมํสโก อธิปฺเปโตฯ เจโตปริยายนฺติ จิตฺตวารํ จิตฺตปริจฺเฉทํฯ สมนฺเนสนาติ เอสนา ปริเยสนา อุปปริกฺขาฯ อิติ วิญฺญาณายาติ เอวํ วิชานนตฺถายฯ

[488] ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต สมนฺเนสิตพฺโพติ อิธ กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยํ ทสฺเสติฯ มหา หิ เอส กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสโย นามฯ ตสฺส มหนฺตภาโว เอวํ เวทิตพฺโพ – เอกสฺมิํ หิ สมเย อายสฺมา อานนฺโท อุปฑฺฒํ อตฺตโน อานุภาเวน โหติ, อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตานุภาเวนาติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ, – ‘‘อุปฑฺฒมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยสฺส, ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตา’’ติฯ ภควา อาห – ‘‘มา เหวํ, อานนฺท, มา เหวํ, อานนฺท, สกลเมวิทํ, อานนฺท, พฺรหฺมจริยํ ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา, กลฺยาณสมฺปวงฺกตาฯ กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ, อานนฺท, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ กลฺยาณสหายสฺส กลฺยาณสมฺปวงฺกสฺส, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกริสฺสติฯ กถญฺจานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต…เป.… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติฯ อิธานนฺท, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ…เป.… สมฺมาสมาธิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ เอวํ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต…เป.… พหุลีกโรติ, ตทมินาเปตํ, อานนฺท, ปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ ยถา สกลเมวิทํ พฺรหฺมจริยํ ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา กลฺยาณสมฺปวงฺกตาฯ มมญฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺติฯ