เมนู

3. มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา

[449] เอวํ เม สุตนฺติ มหาเวทลฺลสุตฺตํฯ ตตฺถ อายสฺมาติ สคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํฯ มหาโกฏฺฐิโกติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตฯ ทุปฺปญฺโญ ทุปฺปญฺโญติ เอตฺถ ปญฺญาย ทุฏฺฐํ นาม นตฺถิ, อปฺปญฺโญ นิปฺปญฺโญติ อตฺโถฯ กิตฺตาวตา นุ โขติ การณปริจฺเฉทปุจฺฉา, กิตฺตเกน นุ โข เอวํ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ ปุจฺฉา จ นาเมสา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา, อนุมติปุจฺฉา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ ปญฺจวิธา โหติฯ ตาสมิทํ นานากรณํ –

กตมา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉาฯ

กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉาฯ

กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท, ทฺเวฬฺหกชาโต, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ, โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา (มหานิ. 150; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 12)ฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ? อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ติ (มหาว. 21) เอวรูปา อนุมติํ คเหตฺวา ธมฺมเทสนากาเล ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา นามฯ

‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานา, กตเม จตฺตาโร’’ติ (สํ. นิ. 5.390) เอวรูปา ภิกฺขุสงฺฆํ สยเมว ปุจฺฉิตฺวา สยเมว วิสฺสชฺเชตุกามสฺส ปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา นามฯ ตาสุ อิธ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา อธิปฺเปตาฯ

เถโร หิ อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สยเมว ปญฺหํ สมุฏฺฐเปตฺวา สยํ วินิจฺฉินนฺโต อิทํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย มตฺถกํ ปาเปสิฯ เอกจฺโจ หิ ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตุํเยว สกฺโกติ น นิจฺเฉตุํ; เอกจฺโจ นิจฺเฉตุํ สกฺโกติ น สมุฏฺฐาเปตุํ; เอกจฺโจ อุภยมฺปิ น สกฺโกติ; เอกจฺโจ อุภยมฺปิ สกฺโกติฯ เตสุ เถโร อุภยมฺปิ สกฺโกติเยวฯ กสฺมา? มหาปญฺญตายฯ มหาปญฺญํ นิสฺสาย หิ อิมสฺมิํ สาสเน สาริปุตฺตตฺเถโร, มหากจฺจานตฺเถโร, ปุณฺณตฺเถโร, กุมารกสฺสปตฺเถโร, อานนฺทตฺเถโร, อยเมว อายสฺมาติ สมฺพหุลา เถรา วิเสสฏฺฐานํ อธิคตาฯ

น หิ สกฺกา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิตุํ, มหาปญฺเญน ปน สกฺกาติ มหาปญฺญตาย สาริปุตฺตตฺเถโร ตํ ฐานํ อธิคโตฯ ปญฺญาย หิ เถเรน สทิโส นตฺถิฯ เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.189)ฯ

ตถา น สกฺกา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา สมาเนตฺวา วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภเชตุํ, มหาปญฺเญน ปน สกฺกาติ มหาปญฺญตาย มหากจฺจานตฺเถโร ตตฺถ ปฏิพโล ชาโต, เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจาโน’’ติ (อ. นิ. 1.197)ฯ

ตถา น สกฺกา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ธมฺมกถํ กเถนฺเตน ทส กถาวตฺถูนิ อาหริตฺวา สตฺต วิสุทฺธิโย วิภชนฺเตน ธมฺมกถํ กเถตุํ, มหาปญฺเญน ปน สกฺกาติ มหาปญฺญตาย ปุณฺณตฺเถโร จตุปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน จิตฺตพีชนิํ คเหตฺวา นิสินฺโน ลีฬายนฺโต ปุณฺณจนฺโท วิย ธมฺมํ กเถสิฯ เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมกถิกานํ ยทิทํ ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.196)ฯ

ตถา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ธมฺมํ กเถนฺโต อิโต วา เอตฺโต วา อนุกฺกมิตฺวา ยฏฺฐิโกฏิํ คเหตฺวา อนฺโธ วิย, เอกปทิกํ ทณฺฑกเสตุํ อารุฬฺโห วิย จ คจฺฉติฯ มหาปญฺโญ ปน จตุปฺปทิกํ คาถํ นิกฺขิปิตฺวา อุปมา จ การณานิ จ อาหริตฺวา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ คเหตฺวา เหฏฺฐุปริยํ กโรนฺโต กเถสิฯ

มหาปญฺญตาย ปน กุมารกสฺสปตฺเถโร จตุปฺปทิกํ คาถํ นิกฺขิปิตฺวา อุปมา จ การณานิ จ อาหริตฺวา เตหิ สทฺธิํ โยเชนฺโต ชาตสฺสเร ปญฺจวณฺณานิ กุสุมานิ ผุลฺลาเปนฺโต วิย สิเนรุมตฺถเก วฏฺฏิสหสฺสํ เตลปทีปํ ชาเลนฺโต วิย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ เหฏฺฐุปริยํ กโรนฺโต กเถสิฯ เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ จิตฺตกถิกานํ ยทิทํ กุมารกสฺสโป’’ติ (อ. นิ. 1.217)ฯ

ตถา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ จตูหิ มาเสหิ จตุปฺปทิกมฺปิ คาถํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ มหาปญฺโญ ปน เอกปเท ฐตฺวา ปทสตมฺปิ ปทสหสฺสมฺปิ คณฺหาติฯ อานนฺทตฺเถโร ปน มหาปญฺญตาย เอกปทุทฺธาเร ฐตฺวา สกิํเยว สุตฺวา ปุน อปุจฺฉนฺโต สฏฺฐิ ปทสหสฺสานิ ปนฺนรส คาถาสหสฺสานิ วลฺลิยา ปุปฺผานิ อากฑฺฒิตฺวา คณฺหนฺโต วิย เอกปฺปหาเรเนว คณฺหาติฯ คหิตคหิตํ ปาสาเณ ขตเลขา วิย, สุวณฺณฆเฏ ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย จ คหิตากาเรเนว ติฏฺฐติฯ เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ คติมนฺตานํ ยทิทํ อานนฺโท , สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ, พหุสฺสุตานํ, อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ อานนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.219-223)ฯ

น หิ สกฺกา ยาย วา ตาย วา อปฺปมตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา จตุปฏิสมฺภิทาปเภทสฺส มตฺถกํ ปาปุณิตุํฯ มหาปญฺเญน ปน สกฺกาติ มหาปญฺญตาย มหาโกฏฺฐิตตฺเถโร อธิคมปริปุจฺฉาสวนปุพฺพโยคานํ วเสน อนนฺตนยุสฺสทํ ปฏิสมฺภิทาปเภทํ ปตฺโตฯ เตเนว นํ ภควา เอตทคฺเค ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ ยทิทํ มหาโกฏฺฐิโต’’ติ (อ. นิ. 1.218)ฯ

อิติ เถโร มหาปญฺญตาย ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตุมฺปิ นิจฺเฉตุมฺปีติ อุภยมฺปิ สกฺโกติฯ โส ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สยเมว สพฺพปญฺเห สมุฏฺฐเปตฺวา สยํ วินิจฺฉินนฺโต อิทํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย มตฺถกํ ปาเปตฺวา, ‘‘โสภนา วต อยํ ธมฺมเทสนา, เชฏฺฐภาติเกน นํ ธมฺมเสนาปตินา สทฺธิํ สํสนฺทิสฺสามิ, ตโต อยํ ทฺวินฺนมฺปิ อมฺหากํ เอกมติยา เอกชฺฌาสเยน จ ฐปิตา อติครุกา ภวิสฺสติ ปาสาณจฺฉตฺตสทิสา, จตุโรฆนิตฺถรณตฺถิกานํ ติตฺเถ ฐปิตนาวา วิย, มคฺคคมนตฺถิกานํ สหสฺสยุตฺตอาชญฺญรโถ วิย พหุปการา ภวิสฺสตี’’ติ ทิฏฺฐสํสนฺทนตฺถํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตาสุ อิธ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา อธิปฺเปตา’’ติฯ

นปฺปชานาตีติ เอตฺถ ยสฺมา นปฺปชานาติ, ตสฺมา ทุปฺปญฺโญติ วุจฺจตีติ อยมตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ นปฺปชานาตีติ อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, อิโต อุทฺธํ นตฺถีติ ทุกฺขสจฺจํ ยาถาวสรสลกฺขณโต น ปชานาติฯ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อิโต ทุกฺขํ สมุเทตีติ ปวตฺติทุกฺขปภาวิกา ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ ยาถาวสรสลกฺขณโต น ปชานาติฯ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ อิทํ ทุกฺขํ อยํ ทุกฺขสมุทโย จ อิทํ นาม ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌตีติ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจนฺติ ยาถาวสรสลกฺขณโต น ปชานาติฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ อยํ ปฏิปทา ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉตีติ มคฺคสจฺจํ ยาถาวสรสลกฺขณโต น ปชานาตีติฯ อนนฺตรวาเรปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สงฺเขปโต ปเนตฺถ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานิโก ปุคฺคโล กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อยญฺหิ อาจริยสนฺติเก จตฺตาริ สจฺจานิ สวนโต อุคฺคณฺหาติฯ ฐเปตฺวา ตณฺหํ เตภูมกา ธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขสจฺจํ ปริชานนฺโต สมุทยสจฺจํ ปชหนฺโต นิโรธปาปโน มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ อุคฺคเหตฺวา อภินิวิสติฯ ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ปจฺฉิมานิ วิวฏฺฏํ, วฏฺเฏ อภินิเวโส โหติ, โน วิวฏฺเฏ, ตสฺมา อยํ อภินิวิสมาโน ทุกฺขสจฺเจ อภินิวิสติฯ

ทุกฺขสจฺจํ นาม รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธาติ ววตฺถเปตฺวา ธาตุกมฺมฏฺฐานวเสน โอตริตฺวา, ‘‘จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ รูป’’นฺติ ววตฺถเปติฯ ตทารมฺมณา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ นามนฺติ เอวํ ยมกตาลกฺขนฺธํ ภินฺทนฺโต วิย ‘‘ทฺเวว อิเม ธมฺมา นามรูป’’นฺติ ววตฺถเปติฯ ตํ ปเนตํ น อเหตุกํ สเหตุกํ สปฺปจฺจยํ, โก จสฺส ปจฺจโย อวิชฺชาทโย ธมฺมาติ เอวํ ปจฺจเย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม จ ววตฺถเปตฺวา ‘‘สพฺเพปิ ธมฺมา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา’’ติ อนิจฺจลกฺขณํ อาโรเปติ, ตโต อุทยวยปฺปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขา, อวสวตฺตนากาเรน อนตฺตาติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สมฺมสนฺโต โลกุตฺตรมคฺคํ ปาปุณาติฯ

มคฺคกฺขเณ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน อภิสเมติฯ ทุกฺขํ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติฯ สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน, มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติฯ โส ตีณิ สจฺจานิ กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ, นิโรธํ อารมฺมณโตฯ ตสฺมิญฺจสฺส ขเณ อหํ ทุกฺขํ ปริชานามิ, สมุทยํ ปชหามิ, นิโรธํ สจฺฉิกโรมิ, มคฺคํ ภาเวมีติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา นตฺถิฯ เอตสฺส ปน ปริคฺคณฺหนฺตสฺเสว มคฺโค ตีสุ สจฺเจสุ ปริญฺญาทิกิจฺจํ สาเธนฺโตว นิโรธํ อารมฺมณโต ปฏิวิชฺฌตีติฯ

ตสฺมา ปญฺญวาติ วุจฺจตีติ เอตฺถ เหฏฺฐิมโกฏิยา โสตาปนฺโน, อุปริมโกฏิยา ขีณาสโว ปญฺญวาติ นิทฺทิฏฺโฐฯ โย ปน เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนุสนฺธิโต จ ปุพฺพาปรโต จ อุคฺคเหตฺวา เหฏฺฐุปริยํ กโรนฺโต วิจรติ, อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสน ปริคฺคหมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อยํ ปญฺญวา นาม, ทุปฺปญฺโญ นามาติ? วิญฺญาณจริโต นาเมส, ปญฺญวาติ น วตฺตพฺโพฯ อถ โย ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สมฺมสนฺโต อชฺช อชฺเชว อรหตฺตนฺติ จรติ, อยํ ปญฺญวา นาม, ทุปฺปญฺโญ นามาติ? ภชาปิยมาโน ปญฺญวาปกฺขํ ภชติฯ สุตฺเต ปน ปฏิเวโธว กถิโตฯ

วิญฺญาณํ วิญฺญาณนฺติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? เยน วิญฺญาเณน สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา เอส ปญฺญวา นาม ชาโต, ตสฺส อาคมนวิปสฺสนา วิญฺญาณํ กมฺมการกจิตฺตํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติฯ สุขนฺติปิ วิชานาตีติ สุขเวทนมฺปิ วิชานาติฯ อุปริปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิมินา เถโร ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยมาโน สุขํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.113; ที. นิ. 2.380) นเยน อาคตเวทนาวเสน อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ ตสฺสตฺโถ สติปฏฺฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

สํสฏฺฐาติ เอกุปฺปาทาทิลกฺขเณน สํโยคฏฺเฐน สํสฏฺฐา, อุทาหุ วิสํสฏฺฐาติ ปุจฺฉติฯ เอตฺถ จ เถโร มคฺคปญฺญญฺจ วิปสฺสนาวิญฺญาณญฺจาติ อิเม ทฺเว โลกิยโลกุตฺตรธมฺเม มิสฺเสตฺวา ภูมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา สมยํ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉตีติ น เวทิตพฺโพฯ มคฺคปญฺญาย ปน มคฺควิญฺญาเณน, วิปสฺสนาปญฺญาย จ วิปสฺสนาวิญฺญาเณเนว สทฺธิํ สํสฏฺฐภาวํ ปุจฺฉตีติ เวทิตพฺโพฯ เถโรปิสฺส ตเมวตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺโต อิเม ธมฺมา สํสฏฺฐาติอาทิมาหฯ ตตฺถ น จ ลพฺภา อิเมสํ ธมฺมานนฺติ อิเมสํ โลกิยมคฺคกฺขเณปิ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณปิ เอกโต อุปฺปนฺนานํ ทฺวินฺนํ ธมฺมานํฯ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวาติ วิสุํ วิสุํ กตฺวา วินิวฏฺเฏตฺวา, อารมฺมณโต วา วตฺถุโต วา อุปฺปาทโต วา นิโรธโต วา นานากรณํ ทสฺเสตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ เตสํ เตสํ ปน ธมฺมานํ วิสโย นาม อตฺถิฯ โลกิยธมฺมํ ปตฺวา หิ จิตฺตํ เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, โลกุตฺตรํ ปตฺวา ปญฺญาฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ หิ โลกิยธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต, ‘‘ภิกฺขุ, ตฺวํ กตมํ ปญฺญํ อธิคโต, กิํ ปฐมมคฺคปญฺญํ, อุทาหุ ทุติย ตติย จตุตฺถ มคฺคปญฺญ’’นฺติ น เอวํ ปุจฺฉติฯ กิํ ผสฺโส ตฺวํ, ภิกฺขุ, กิํ เวทโน, กิํ สญฺโญ, กิํ เจตโนติ น จ ปุจฺฉติ, จิตฺตวเสน ปน, ‘‘กิญฺจิตฺโต ตฺวํ, ภิกฺขู’’ติ (ปารา. 135) ปุจฺฉติฯ กุสลากุสลํ ปญฺญเปนฺโตปิ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา’’ติ (ธ. ป. 1, 2) จ, ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. 1) จ เอวํ จิตฺตวเสเนว ปญฺญาเปติฯ โลกุตฺตรํ ปุจฺฉนฺโต ปน กิํ ผสฺโส ตฺวํ ภิกฺขุ, กิํ เวทโน, กิํ สญฺโญ, กิํ เจตโนติ น ปุจฺฉติฯ กตมา เต, ภิกฺขุ, ปญฺญา อธิคตา, กิํ ปฐมมคฺคปญฺญา, อุทาหุ ทุติยตติยจตุตฺถมคฺคปญฺญาติ เอวํ ปญฺญาวเสเนว ปุจฺฉติฯ

อินฺทฺริยสํยุตฺเตปิ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิฯ กตมานิ ปญฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ เอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุ เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ

กตฺถ จ, ภิกฺขเว, ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอตฺถ ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.478)ฯ เอวํ สวิสยสฺมิํเยว โลกิยโลกุตฺตรา ธมฺมา กถิตาฯ

ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา ราชาติ ราชปญฺจเมสุ สหาเยสุ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามาติ วีถิํ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว, ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติฯ ทุติยสฺส ตติยสฺส จตุตฺถสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว, ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติฯ อถ สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ คตกาเล กิญฺจาปิ ราชา สพฺพตฺถ อิสฺสโรว, อิมสฺมิํ ปน กาเล อตฺตโน เคเหเยว, ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ วิจาเรติฯ เอวเมวํ โข สทฺธาปญฺจมเกสุ อินฺทฺริเยสุ เตสุ สหาเยสุ เอกโต วีถิํ โอตรนฺเตสุ วิย เอการมฺมเณ อุปฺปชฺชมาเนสุปิ ยถา ปฐมสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ โสตาปตฺติยงฺคานิ ปตฺวา อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา ทุติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สมฺมปฺปธานานิ ปตฺวา ปคฺคหณลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา ตติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สติปฏฺฐานานิ ปตฺวา อุปฏฺฐานลกฺขณํ สตินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา จตุตฺถสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ ฌานวิโมกฺเข ปตฺวา อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ คตกาเล ปน ยถา อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, ราชาว เคเห วิจาเรติ, เอวเมว อริยสจฺจานิ ปตฺวา ปชานนลกฺขณํ ปญฺญินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ

อิติ ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺเค ฐปิโต มหาโกฏฺฐิตตฺเถโร โลกิยธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต จิตฺตํ เชฏฺฐกํ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปุจฺฉิ; โลกุตฺตรธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ปญฺญํ เชฏฺฐกํ ปญฺญํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปุจฺฉิฯ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตเถว วิสฺสชฺเชสีติฯ

ยํ หาวุโส, ปชานาตีติ ยํ จตุสจฺจธมฺมมิทํ ทุกฺขนฺติอาทินา นเยน มคฺคปญฺญา ปชานาติฯ ตํ วิชานาตีติ มคฺควิญฺญาณมฺปิ ตเถว ตํ วิชานาติฯ ยํ วิชานาตีติ ยํ สงฺขารคตํ อนิจฺจนฺติอาทินา นเยน วิปสฺสนาวิญฺญาณํ วิชานาติฯ ตํ ปชานาตีติ วิปสฺสนาปญฺญาปิ ตเถว ตํ ปชานาติฯ ตสฺมา อิเม ธมฺมาติ เตน การเณน อิเม ธมฺมาฯ สํสฏฺฐาติ เอกุปฺปาทเอกนิโรธเอกวตฺถุกเอการมฺมณตาย สํสฏฺฐาฯ

ปญฺญา ภาเวตพฺพาติ อิทํ มคฺคปญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตํสมฺปยุตฺตํ ปน วิญฺญาณํ ตาย สทฺธิํ ภาเวตพฺพเมว โหติฯ วิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยนฺติ อิทํ วิปสฺสนาวิญฺญาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตํสมฺปยุตฺตา ปน ปญฺญา เตน สทฺธิํ ปริชานิตพฺพาว โหติฯ

[450] เวทนา เวทนาติ อิทํ กสฺมา ปุจฺฉติ? เวทนาลกฺขณํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติฯ เอวํ สนฺเตปิ เตภูมิกสมฺมสนจารเวทนาว อธิปฺเปตาติ สลฺลกฺเขตพฺพาฯ สุขมฺปิ เวเทตีติ สุขํ อารมฺมณํ เวเทติ อนุภวติฯ ปรโต ปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ‘‘รูปญฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส, ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ สุเขน, นยิทํ สตฺตา รูปสฺมิํ สารชฺเชยฺยุํฯ ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตํ อนวกฺกนฺตํ ทุกฺเขน, ตสฺมา สตฺตา รูปสฺมิํ สารชฺชนฺติ, สาราคา สํยุชฺชนฺติ, สํโยคา สํกิลิสฺสนฺติฯ เวทนา จ หิทํ… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณญฺจ หิทํ, มหาลิ, เอกนฺตทุกฺขํ อภวิสฺส…เป.… สํกิลิสฺสนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 3.70) อิมินา หิ มหาลิสุตฺตปริยาเยน อิธ อารมฺมณํ สุขํ ทุกฺขํ อทุกฺขมสุขนฺติ กถิตํฯ อปิจ ปุริมํ สุขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา สุขา เวทนา เวเทติ; ปุริมํ ทุกฺขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา ทุกฺขา เวทนา เวเทติ; ปุริมํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา อปรา อทุกฺขมสุขา เวทนา เวเทตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เวทนาเยว หิ เวเทติ, น อญฺโญ โกจิ เวทิตา นาม อตฺถีติ วุตฺตเมตํฯ

สญฺญา สญฺญาติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? สพฺพสญฺญาย ลกฺขณํฯ กิํ สพฺพตฺถกสญฺญายาติ? สพฺพสญฺญาย ลกฺขณนฺติปิ สพฺพตฺถกสญฺญาย ลกฺขณนฺติปิ เอกเมเวตํ, เอวํ สนฺเตปิ เตภูมิกสมฺมสนจารสญฺญาว อธิปฺเปตาติ สลฺลกฺเขตพฺพาฯ นีลกมฺปิ สญฺชานาตีติ นีลปุปฺเผ วา วตฺเถ วา ปริกมฺมํ กตฺวา อุปจารํ วา อปฺปนํ วา ปาเปนฺโต สญฺชานาติฯ อิมสฺมิญฺหิ อตฺเถ ปริกมฺมสญฺญาปิ อุปจารสญฺญาปิ อปฺปนาสญฺญาปิ วฏฺฏติฯ นีเล นีลนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺญาปิ วฏฺฏติเยวฯ ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ยา จาวุโส, เวทนาติ เอตฺถ เวทนา, สญฺญา, วิญฺญาณนฺติ อิมานิ ตีณิ คเหตฺวา ปญฺญา กสฺมา น คหิตาติ? อสพฺพสงฺคาหิกตฺตาฯ ปญฺญาย หิ คหิตาย ปญฺญาย สมฺปยุตฺตาว เวทนาทโย ลพฺภนฺติ, โน วิปฺปยุตฺตาฯ ตํ ปน อคฺคเหตฺวา อิเมสุ คหิเตสุ ปญฺญาย สมฺปยุตฺตา จ วิปฺปยุตฺตา จ อนฺตมโส ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณธมฺมาปิ ลพฺภนฺติฯ ยถา หิ ตโย ปุริสา สุตฺตํ สุตฺตนฺติ วเทยฺยุํ, จตุตฺโถ รตนาวุตสุตฺตนฺติฯ เตสุ ปุริมา ตโย ตกฺกคตมฺปิ ปฏฺฏิวฏฺฏกาทิคตมฺปิ ยํกิญฺจิ พหุํ สุตฺตํ ลภนฺติ อนฺตมโส มกฺกฏกสุตฺตมฺปิฯ รตนาวุตสุตฺตํ ปริเยสนฺโต มนฺทํ ลภติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ เหฏฺฐโต วา ปญฺญา วิญฺญาเณน สทฺธิํ สมฺปโยคํ ลภาปิตา วิสฺสฏฺฐตฺตาว อิธ น คหิตาติ วทนฺติฯ ยํ หาวุโส, เวเทตีติ ยํ อารมฺมณํ เวทนา เวเทติ, สญฺญาปิ ตเทว สญฺชานาติฯ ยํ สญฺชานาตีติ ยํ อารมฺมณํ สญฺญา สญฺชานาติ, วิญฺญาณมฺปิ ตเทว วิชานาตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ สญฺชานาติ วิชานาติ ปชานาตีติ เอตฺถ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อุปสคฺคมตฺตเมว วิเสโสฯ ชานาตีติ ปทํ ปน อวิเสโสฯ ตสฺสาปิ ชานนตฺเถ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ สญฺญา หิ นีลาทิวเสน อารมฺมณํ สญฺชานนมตฺตเมว, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ วิญฺญาณํ นีลาทิวเสน อารมฺมณญฺเจว สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติฯ

ปญฺญา นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุมฺปิ สกฺโกติฯ

ยถา หิ เหรญฺญิกผลเก กหาปณราสิมฺหิ กเต อชาตพุทฺธิ ทารโก คามิกปุริโส มหาเหรญฺญิโกติ ตีสุ ชเนสุ โอโลเกตฺวา ฐิเตสุ อชาตพุทฺธิ ทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตจตุรสฺสมณฺฑลภาวเมว ชานาติ, อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมตนฺติ น ชานาติฯ คามิกปุริโส จิตฺตาทิภาวญฺเจว ชานาติ, มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภครตนสมฺมตภาวญฺจฯ ‘‘อยํ กูโฏ อยํ เฉโก อยํ กรโต อยํ สณฺโห’’ติ ปน น ชานาติฯ มหาเหรญฺญิโก จิตฺตาทิภาวมฺปิ รตนสมฺมตภาวมฺปิ กูฏาทิภาวมฺปิ ชานาติ, ชานนฺโต จ ปน นํ รูปํ ทิสฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสฺส สทฺทํ สุตฺวาปิ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ, รสํ สายิตฺวาปิ, หตฺเถน ครุกลหุกภาวํ อุปธาเรตฺวาปิ อสุกคาเม กโตติปิ ชานาติ, อสุกนิคเม อสุกนคเร อสุกปพฺพตจฺฉายาย อสุกนทีตีเร กโตติปิ, อสุกาจริเยน กโตติปิ ชานาติฯ เอวเมวํ สญฺญา อชาตพุทฺธิทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมตฺตเมว สญฺชานาติฯ วิญฺญาณํ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติฯ ปญฺญา มหาเหรญฺญิกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ สญฺชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติฯ โส ปน เนสํ วิเสโส ทุปฺปฏิวิชฺโฌฯ

เตนาห อายสฺมา นาคเสโน – ‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตนฺติฯ กิํ, ภนฺเต, นาคเสน ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ, อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ, อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’นฺติ (มิ. ป. 2.7.16)ฯ

ยถา หิ ติลเตลํ, สาสปเตลํ, มธุกเตลํ, เอรณฺฑกเตลํ, วสาเตลนฺติ อิมานิ ปญฺจ เตลานิ เอกจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ ยมกมนฺเถหิ มนฺเถตฺวา ตโต อิทํ ติลเตลํ, อิทํ สาสปเตลนฺติ เอเกกสฺส ปาฏิเยกฺกํ อุทฺธรณํ นาม ทุกฺกรํ, อิทํ ตโต ทุกฺกรตรํฯ ภควา ปน สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา อิเมสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาสิฯ ปญฺจนฺนํ มหานทีนํ สมุทฺทํ ปวิฏฺฐฏฺฐาเน, ‘‘อิทํ คงฺคาย อุทกํ, อิทํ ยมุนายา’’ติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ อุทกอุทฺธรเณนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[451] นิสฺสฏฺเฐนาติ นิสฺสเฏน ปริจฺจตฺเตน วาฯ ตตฺถ นิสฺสเฏนาติ อตฺเถ สติ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหีติ นิสฺสกฺกวจนํฯ ปริจฺจตฺเตนาติ อตฺเถ สติ กรณวจนํ เวทิตพฺพํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ นิสฺสริตฺวา มโนทฺวาเร ปวตฺเตน ปญฺจหิ วา อินฺทฺริเยหิ ตสฺส วตฺถุภาวํ อนุปคมนตาย ปริจฺจตฺเตนาติฯ ปริสุทฺเธนาติ นิรุปกฺกิเลเสนฯ มโนวิญฺญาเณนาติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตนฯ กิํ เนยฺยนฺติ กิํ ชานิตพฺพํฯ ‘‘ยํกิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ธมฺม’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. 69) หิ ชานิตพฺพํ เนยฺยนฺติ วุตฺตํฯ อากาสานญฺจายตนํ เนยฺยนฺติ กถํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตน อรูปาวจรสมาปตฺติ เนยฺยาติ? รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน ฐิเตน อรูปาวจรสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺกา โหติฯ เอตฺถ ฐิตสฺส หิ สา อิชฺฌติฯ ตสฺมา ‘‘อากาสานญฺจายตนํ เนยฺย’’นฺติอาทิมาหฯ อถ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? ปาฏิเยกฺกํ อภินิเวสาภาวโตฯ ตตฺถ หิ กลาปโต นยโต สมฺมสนํ ลพฺภติ, ธมฺมเสนาปติสทิสสฺสาปิ หิ ภิกฺขุโน ปาฏิเยกฺกํ อภินิเวโส น ชายติฯ ตสฺมา เถโรปิ, ‘‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.94) กลาปโต นยโต สมฺมสิตฺวา วิสฺสชฺเชสีติฯ ภควา ปน สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส หตฺถคตตฺตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยมฺปิ ปโรปญฺญาส ธมฺเม ปาฏิเยกฺกํ อํคุทฺธาเรเนว อุทฺธริตฺวา, ‘‘ยาวตา สญฺญาสมาปตฺติโย, ตาวตา อญฺญาปฏิเวโธ’’ติ อาหฯ

ปญฺญาจกฺขุนา ปชานาตีติ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูตาย ปญฺญาย ปชานาติฯ ตตฺถ ทฺเว ปญฺญา สมาธิปญฺญา วิปสฺสนาปญฺญา จฯ สมาธิปญฺญาย กิจฺจโต อสมฺโมหโต จ ปชานาติฯ วิปสฺสนาปญฺญาย ลกฺขณปฏิเวเธน อารมฺมณโต ชานนํ กถิตํฯ กิมตฺถิยาติ โก เอติสฺสา อตฺโถฯ

อภิญฺญตฺถาติอาทีสุ อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม อภิชานาตีติ อภิญฺญตฺถาฯ ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริชานาตีติ ปริญฺญตฺถาฯ ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปชหตีติ ปหานตฺถาฯ สา ปเนสา โลกิยาปิ อภิญฺญตฺถา จ ปริญฺญตฺถา จ วิกฺขมฺภนโต ปหานตฺถาฯ โลกุตฺตราปิ อภิญฺญตฺถา จ ปริญฺญตฺถา จ สมุจฺเฉทโต ปหานตฺถาฯ ตตฺถ โลกิยา กิจฺจโต อสมฺโมหโต จ ปชานาติ, โลกุตฺตรา อสมฺโมหโตฯ

[452] สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทายาติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิยา จ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา จฯ ปรโต จ โฆโสติ สปฺปายธมฺมสฺสวนํฯ โยนิโส จ มนสิกาโรติ อตฺตโน อุปายมนสิกาโรฯ ตตฺถ สาวเกสุ อปิ ธมฺมเสนาปติโน ทฺเว ปจฺจยา ลทฺธุํ วฏฺฏนฺติเยวฯ เถโร หิ กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ อตฺตโน ธมฺมตาย อณุมตฺตมฺปิ กิเลสํ ปชหิตุํ นาสกฺขิฯ ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ (มหาว. 60) อสฺสชิตฺเถรโต อิมํ คาถํ สุตฺวาวสฺส ปฏิเวโธ ชาโตฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปน สพฺพญฺญุพุทฺธานญฺจ ปรโตโฆสกมฺมํ นตฺถิ, โยนิโสมนสิการสฺมิํเยว ฐตฺวา ปจฺเจกโพธิญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ นิพฺพตฺเตนฺติฯ

อนุคฺคหิตาติ ลทฺธูปการาฯ สมฺมาทิฏฺฐีติ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิฯ ผลกฺขเณ นิพฺพตฺตา เจโตวิมุตฺติ ผลํ อสฺสาติ เจโตวิมุตฺติผลาฯ ตเทว เจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ ผลํ อานิสํโส อสฺสาติ เจโตวิมุตฺติผลานิสํสาฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ จตุตฺถผลปญฺญา ปญฺญาวิมุตฺติ นาม, อวเสสา ธมฺมา เจโตวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ สีลานุคฺคหิตาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สุตนฺติ สปฺปายธมฺมสฺสวนํฯ สากจฺฉาติ กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทนกถาฯ สมโถติ วิปสฺสนาปาทิกา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ วิปสฺสนาติ สตฺตวิธา อนุปสฺสนาฯ จตุปาริสุทฺธิสีลญฺหิ ปูเรนฺตสฺส, สปฺปายธมฺมสฺสวนํ สุณนฺตสฺส, กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนํ ฉินฺทนฺตสฺส, วิปสฺสนาปาทิกาสุ อฏฺฐสมาปตฺตีสุ กมฺมํ กโรนฺตสฺส, สตฺตวิธํ อนุปสฺสนํ ภาเวนฺตสฺส อรหตฺตมคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวา ผลํ เทติฯ

ยถา หิ มธุรํ อมฺพปกฺกํ ปริภุญฺชิตุกาโม อมฺพโปตกสฺส สมนฺตา อุทกโกฏฺฐกํ ถิรํ กตฺวา พนฺธติฯ ฆฏํ คเหตฺวา กาเลน กาลํ อุทกํ อาสิญฺจติฯ อุทกสฺส อนิกฺขมนตฺถํ มริยาทํ ถิรํ กโรติฯ

ยา โหติ สมีเป วลฺลิ วา สุกฺขทณฺฑโก วา กิปิลฺลิกปุโฏ วา มกฺกฏกชาลํ วา, ตํ อปเนติฯ ขณิตฺติํ คเหตฺวา กาเลน กาลํ มูลานิ ปริขณติฯ เอวมสฺส อปฺปมตฺตสฺส อิมานิ ปญฺจ การณานิ กโรโต โส อมฺโพ วฑฺฒิตฺวา ผลํ เทติฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ รุกฺขสฺส สมนฺตโต โกฏฺฐกพนฺธนํ วิย หิ สีลํ ทฏฺฐพฺพํ, กาเลน กาลํ อุทกสิญฺจนํ วิย ธมฺมสฺสวนํ, มริยาทาย ถิรภาวกรณํ วิย สมโถ, สมีเป วลฺลิอาทีนํ หรณํ วิย กมฺมฏฺฐาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทนํ, กาเลน กาลํ ขณิตฺติํ คเหตฺวา มูลขณนํ วิย สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ ภาวนาฯ เตหิ ปญฺจหิ การเณหิ อนุคฺคหิตสฺส อมฺพรุกฺขสฺส มธุรผลทานกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อิเมหิ ปญฺจหิ ธมฺเมหิ อนุคฺคหิตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา อรหตฺตผลทานํ เวทิตพฺพํฯ

[453] กติ ปนาวุโส, ภวาติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? มูลเมว คโต อนุสนฺธิ, ทุปฺปญฺโญ เยหิ ภเวหิ น อุฏฺฐาติ, เต ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ กามภโวติ กามภวูปคํ กมฺมํ กมฺมาภินิพฺพตฺตา อุปาทินฺนกฺขนฺธาปีติ อุภยเมกโต กตฺวา กามภโวติ อาหฯ รูปารูปภเวสุปิ เอเสว นโยฯ อายตินฺติ อนาคเตฯ ปุนพฺภวสฺส อภินิพฺพตฺตีติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ อิธ วฏฺฏํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติฯ ตตฺราตตฺราภินนฺทนาติ รูปาภินนฺทนา สทฺทาภินนฺทนาติ เอวํ ตหิํ ตหิํ อภินนฺทนา, กรณวจเน เจตํ ปจฺจตฺตํฯ ตตฺรตตฺราภินนฺทนาย ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา หิ คมนํ โหติ, อาคมนํ โหติ, คมนาคมนํ โหติ, วฏฺฏํ วตฺตตีติ วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิฯ อิทานิ วิวฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ ปนาวุโส’’ติอาทิมาหฯ ตสฺส วิสฺสชฺชเน อวิชฺชาวิราคาติ อวิชฺชาย ขยนิโรเธนฯ วิชฺชุปฺปาทาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชาย อุปฺปาเทนฯ กิํ อวิชฺชา ปุพฺเพ นิรุทฺธา, อถ วิชฺชา ปุพฺเพ อุปฺปนฺนาติ? อุภยเมตํ น วตฺตพฺพํฯ ปทีปุชฺชลเนน อนฺธการวิคโม วิย วิชฺชุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุทฺธาว โหติฯ ตณฺหานิโรธาติ ตณฺหาย ขยนิโรเธนฯ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหตีติ เอวํ อายติํ ปุนพฺภวสฺส อภินิพฺพตฺติ น โหติ, คมนํ อาคมนํ คมนาคมนํ อุปจฺฉิชฺชติ, วฏฺฏํ น วตฺตตีติ วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิฯ

[454] กตมํ ปนาวุโสติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? อุภโตภาควิมุตฺโต ภิกฺขุ กาเลน กาลํ นิโรธํ สมาปชฺชติฯ ตสฺส นิโรธปาทกํ ปฐมชฺฌานํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติฯ

ปฐมํ ฌานนฺติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? นิโรธํ สมาปชฺชนเกน ภิกฺขุนา องฺคววตฺถานํ โกฏฺฐาสปริจฺเฉโท นาม ชานิตพฺโพ, อิทํ ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกนฺติ องฺคววตฺถานํ โกฏฺฐาสปริจฺเฉทํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติฯ วิตกฺโกติอาทีสุ ปน อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก, อนุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร, ผรณลกฺขณา ปีติ, สาตลกฺขณํ สุขํ, อวิกฺเขปลกฺขณา จิตฺเตกคฺคตาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา วตฺตนฺติฯ กตงฺควิปฺปหีนนฺติ อิธ ปน กิํ ปุจฺฉติ? นิโรธํ สมาปชฺชนเกน ภิกฺขุนา อุปการานุปการานิ องฺคานิ ชานิตพฺพานิ, ตานิ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ, วิสฺสชฺชนํ ปเนตฺถ ปากฏเมวฯ อิติ เหฏฺฐา นิโรธปาทกํ ปฐมชฺฌานํ คหิตํ, อุปริ ตสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปุจฺฉิสฺสติฯ อนฺตรา ปน ฉ สมาปตฺติโย สํขิตฺตา, นยํ วา ทสฺเสตฺวา วิสฺสฏฺฐาติ เวทิตพฺพาฯ

[455] อิทานิ วิญฺญาณนิสฺสเย ปญฺจ ปสาเท ปุจฺฉนฺโต ปญฺจิมานิ, อาวุโสติอาทิมาหฯ ตตฺถ โคจรวิสยนฺติ โคจรภูตํ วิสยํฯ อญฺญมญฺญสฺสาติ จกฺขุ โสตสฺส โสตํ วา จกฺขุสฺสาติ เอวํ เอเกกสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภติฯ สเจ หิ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ สโมธาเนตฺวา โสตินฺทฺริยสฺส อุปเนยฺย, ‘‘อิงฺฆ ตาว นํ ววตฺถเปหิ วิภาเวหิ, กิํ นาเมตํ อารมฺมณ’’นฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ วินาปิ มุเขน อตฺตโน ธมฺมตาย เอวํ วเทยฺย – ‘‘อเร อนฺธพาล , วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริธาวมาโน อญฺญตฺร มยา กุหิํ เอตสฺส ชานนกํ ลภิสฺสสิ, อาหร นํ จกฺขุปสาเท อุปเนหิ, อหเมตํ อารมฺมณํ ชานิสฺสามิ, ยทิ วา นีลํ ยทิ วา ปีตกํ, น หิ เอโส อญฺญสฺส วิสโย, มยฺเหเวโส วิสโย’’ติฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ เอวเมตานิ อญฺญมญฺญสฺส โคจรํ วิสยํ น ปจฺจนุโภนฺติ นามฯ กิํ ปฏิสรณนฺติ เอเตสํ กิํ ปฏิสรณํ, กิํ เอตานิ ปฏิสรนฺตีติ ปุจฺฉติฯ มโน ปฏิสรณนฺติ ชวนมโน ปฏิสรณํฯ มโน จ เนสนฺติ มโนทฺวาริกชวนมโน วา ปญฺจทฺวาริกชวนมโน วา เอเตสํ โคจรวิสยํ รชฺชนาทิวเสน อนุโภติฯ จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ รูปทสฺสนมตฺตเมว, เอตฺถ รชฺชนํ วา ทุสฺสนํ วา มุยฺหนํ วา นตฺถิฯ เอตสฺมิํ ปน ทฺวาเร ชวนํ รชฺชติ วา ทุสฺสติ วา มุยฺหติ วาฯ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺรายํ อุปมา – ปญฺจ กิร ทุพฺพลโภชกา ราชานํ เสวิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน เอกสฺมิํ ปญฺจกุลิเก คาเม ปริตฺตกํ อายํ ลภิํสุฯ

เตสํ ตตฺถ มจฺฉภาโค มํสภาโค ยุตฺติกหาปโณ วา, พนฺธกหาปโณ วา, มาปหารกหาปโณ วา, อฏฺฐกหาปโณ วา, โสฬสกหาปโณ วา, พาตฺติํสกหาปโณ วา, จตุสฏฺฐิกหาปโณ วา, ทณฺโฑติ เอตฺตกมตฺตเมว ปาปุณาติฯ สตวตฺถุกํ ปญฺจสตวตฺถุกํ สหสฺสวตฺถุกํ มหาพลิํ ราชาว คณฺหาติฯ ตตฺถ ปญฺจกุลิกคาโม วิย ปญฺจ ปสาทา ทฏฺฐพฺพา; ปญฺจ ทุพฺพลโภชกา วิย ปญฺจ วิญฺญาณานิ; ราชา วิย ชวนํ; ทุพฺพลโภชกานํ ปริตฺตกํ อายปาปุณนํ วิย จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ รูปทสฺสนาทิมตฺตํฯ รชฺชนาทีนิ ปน เอเตสุ นตฺถิฯ รญฺโญ มหาพลิคฺคหณํ วิย เตสุ ทฺวาเรสุ ชวนสฺส รชฺชนาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ

[456] ปญฺจิมานิ, อาวุโสติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? อนฺโตนิโรธสฺมิํ ปญฺจ ปสาเทฯ กิริยมยปวตฺตสฺมิญฺหิ วตฺตมาเน อรูปธมฺมา ปสาทานํ พลวปจฺจยา โหนฺติฯ โย ปน ตํ ปวตฺตํ นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺโน, ตสฺส อนฺโตนิโรเธ ปญฺจ ปสาทา กิํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐนฺตีติ อิทํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติฯ อายุํ ปฏิจฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐนฺติ อุสฺมํ ปฏิจฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ กมฺมชเตชํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐติฯ ยสฺมา ปน กมฺมชเตโชปิ ชีวิตินฺทฺริเยน วินา น ติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี’’ติ อาหฯ ฌายโตติ ชลโตฯ อจฺจิํ ปฏิจฺจาติ ชาลสิขํ ปฏิจฺจฯ อาภา ปญฺญายตีติ อาโลโก นาม ปญฺญายติฯ อาภํ ปฏิจฺจ อจฺจีติ ตํ อาโลกํ ปฏิจฺจ ชาลสิขา ปญฺญายติฯ

เอวเมว โข, อาวุโส, อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตีติ เอตฺถ ชาลสิขา วิย กมฺมชเตโชฯ อาโลโก วิย ชีวิตินฺทฺริยํฯ ชาลสิขา หิ อุปฺปชฺชมานา อาโลกํ คเหตฺวาว อุปฺปชฺชติฯ สา เตน อตฺตนา ชนิตอาโลเกเนว สยมฺปิ อณุ ถูลา ทีฆา รสฺสาติ ปากฏา โหติฯ ตตฺถ ชาลปวตฺติยา ชนิตอาโลเกน ตสฺสาเยว ชาลปวตฺติยา ปากฏภาโว วิย อุสฺมํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺเตน กมฺมชมหาภูตสมฺภเวน ชีวิตินฺทฺริเยน อุสฺมาย อนุปาลนํฯ ชีวิตินฺทฺริยญฺหิ ทสปิ วสฺสานิ…เป.… วสฺสสตมฺปิ กมฺมชเตชปวตฺตํ ปาเลติฯ อิติ มหาภูตานิ อุปาทารูปานํ นิสฺสยปจฺจยาทิวเสน ปจฺจยานิ โหนฺตีติ อายุ อุสฺมํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐติฯ

ชีวิตินฺทฺริยํ มหาภูตานิ ปาเลตีติ อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตีติ เวทิตพฺพาฯ

[457] อายุสงฺขาราติ อายุเมวฯ เวทนิยา ธมฺมาติ เวทนา ธมฺมาวฯ วุฏฺฐานํ ปญฺญายตีติ สมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ ปญฺญายติฯ โย หิ ภิกฺขุ อรูปปวตฺเต อุกฺกณฺฐิตฺวา สญฺญญฺจ เวทนญฺจ นิโรเธตฺวา นิโรธํ สมาปนฺโน, ตสฺส ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจยา อรูปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ ปน รูปารูปปวตฺตํ ปวตฺตติฯ ยถา กิํ? ยถา เอโก ปุริโส ชาลาปวตฺเต อุกฺขณฺฐิโต อุทเกน ปหริตฺวา ชาลํ อปฺปวตฺตํ กตฺวา ฉาริกาย องฺคาเร ปิธาย ตุณฺหี นิสีทติฯ ยทา ปนสฺส ปุน ชาลาย อตฺโถ โหติ, ฉาริกํ อปเนตฺวา องฺคาเร ปริวตฺเตตฺวา อุปาทานํ ทตฺวา มุขวาตํ วา ตาลวณฺฏวาตํ วา ททาติฯ อถ ชาลาปวตฺตํ ปุน ปวตฺตติฯ เอวเมว ชาลาปวตฺตํ วิย อรูปธมฺมาฯ ปุริสสฺส ชาลาปวตฺเต อุกฺกณฺฐิตฺวา อุทกปฺปหาเรน ชาลํ อปฺปวตฺตํ กตฺวา ฉาริกาย องฺคาเร ปิธาย ตุณฺหีภูตสฺส นิสชฺชา วิย ภิกฺขุโน อรูปปวตฺเต อุกฺกณฺฐิตฺวา สญฺญญฺจ เวทนญฺจ นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปชฺชนํฯ ฉาริกาย ปิหิตองฺคารา วิย รูปชีวิตินฺทฺริยํฯ ปุริสสฺส ปุน ชาลาย อตฺเถ สติ ฉาริกาปนยนาทีนิ วิย ภิกฺขุโน ยถาปริจฺฉินฺนกาลาปคมนํฯ อคฺคิชาลาย ปวตฺติ วิย ปุน อรูปธมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุ รูปารูปปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณนฺติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, กมฺมชเตโชธาตุ, จิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา ยทา อิมํ รูปกายํ ชหนฺติ, อถายํ อเจตนํ กฏฺฐํ วิย ปถวิยํ ฉฑฺฑิโต เสตีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเจตํ –

‘‘อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปวิทฺโธ ตทา เสติ, ปรภตฺตํ อเจตน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 3.95);

กายสงฺขาราติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ วจีสงฺขาราติ วิตกฺกวิจาราฯ จิตฺตสงฺขาราติ สญฺญาเวทนาฯ อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํฯ ปริภินฺนานีติ อุปหตานิ, วินฏฺฐานีติ อตฺโถฯ ตตฺถ เกจิ ‘‘นิโรธสมาปนฺนสฺส จิตฺตสงฺขาราว นิรุทฺธา’’ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกา อยํ สมาปตฺตีติ วทนฺติฯ

เต วตฺตพฺพา – ‘‘วจีสงฺขาราปิสฺส นิรุทฺธา’’ติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ, ตสฺมา นิโรธํ สมาปนฺเนน ธมฺมมฺปิ กเถนฺเตน สชฺฌายมฺปิ กโรนฺเตน นิสีทิตพฺพํ สิยาฯ ‘‘โย จายํ มโต กาลงฺกโต, ตสฺสาปิ จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา’’ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา กาลงฺกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาปยนฺเตน อนนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺยฯ อิติ พฺยญฺชเน อภินิเวสํ อกตฺวา อาจริยานํ นเย ฐตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยญฺชนํฯ

อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปวตฺตสฺมิญฺหิ วตฺตมาเน พหิทฺธา อารมฺมเณสุ ปสาเท ฆฏฺเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺตานิ อุปหตานิ มกฺขิตานิ วิย โหนฺติ, วาตาทีหิ อุฏฺฐิเตน รเชน จตุมหาปเถ ฐปิตอาทาโส วิยฯ ยถา ปน ถวิกายํ ปกฺขิปิตฺวา มญฺชูสาทีสุ ฐปิโต อาทาโส อนฺโตเยว วิโรจติ, เอวํ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตนิโรเธ ปญฺจ ปสาทา อติวิโรจนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี’’ติฯ

[458] กติ ปนาวุโส, ปจฺจยาติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติฯ วิสฺสชฺชเน ปนสฺส สุขสฺส จ ปหานาติ จตฺตาโร อปคมนปจฺจยา กถิตาฯ อนิมิตฺตายาติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? นิโรธโต วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติฯ อวเสสสมาปตฺติวุฏฺฐานญฺหิ ภวงฺเคน โหติ, นิโรธา วุฏฺฐานํ ปน วิปสฺสนานิสฺสนฺทาย ผลสมาปตฺติยาติ ตเมว ปุจฺฉติฯ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สพฺพารมฺมณานํฯ อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโรติ สพฺพนิมิตฺตาปคตาย นิพฺพานธาตุยา มนสิกาโรฯ ผลสมาปตฺติสหชาตํ มนสิการํ สนฺธายาหฯ อิติ เหฏฺฐา นิโรธปาทกํ ปฐมชฺฌานํ คหิตํ, นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ คหิตํ, อิธ นิโรธโต วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติ คหิตาติฯ

อิมสฺมิํ ฐาเน นิโรธกถา กเถตพฺพา โหติฯ สา, ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตาปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณ’’นฺติ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.83) อาคตาฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺสา สพฺพากาเรน วินิจฺฉยกถา กถิตาฯ

อิทานิ วลญฺชนสมาปตฺติํ ปุจฺฉนฺโต กติ ปนาวุโส, ปจฺจยาติอาทิมาหฯ นิโรธโต หิ วุฏฺฐานกผลสมาปตฺติยา ฐิติ นาม น โหติ, เอกํ ทฺเว จิตฺตวารเมว ปวตฺติตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ อยญฺหิ ภิกฺขุ สตฺต ทิวเส อรูปปวตฺตํ นิโรเธตฺวา นิสินฺโน นิโรธวุฏฺฐานกผลสมาปตฺติยํ น จิรํ ติฏฺฐติฯ วลญฺชนสมาปตฺติยํ ปน อทฺธานปริจฺเฉโทว ปมาณํฯ ตสฺมา สา ฐิติ นาม โหติฯ เตนาห – ‘‘อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา’’ติฯ ตสฺสา จิรฏฺฐิตตฺถํ กติ ปจฺจยาติ อตฺโถฯ วิสฺสชฺชเน ปนสฺสา ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโรติ อทฺธานปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ วุฏฺฐานายาติ อิธ ภวงฺควุฏฺฐานํ ปุจฺฉติฯ วิสฺสชฺชเนปิสฺสา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโรติ รูปาทินิมิตฺตวเสน ภวงฺคสหชาตมนสิกาโร วุตฺโตฯ

[459] ยา จายํ, อาวุโสติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? อิธ อญฺญํ อภินวํ นาม นตฺถิฯ เหฏฺฐา กถิตธมฺเมเยว เอกโต สโมธาเนตฺวา ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติฯ กตฺถ ปน เต กถิตา? ‘‘นีลมฺปิ สญฺชานาติ ปีตกมฺปิ, โลหิตกมฺปิ, โอทาตกมฺปิ สญฺชานาตี’’ติ (ม. นิ. 1.450) เอตสฺมิญฺหิ ฐาเน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ กถิตาฯ ‘‘นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เนยฺย’’นฺติ (ม. นิ. 1.451) เอตฺถ อากิญฺจญฺญํฯ ‘‘ปญฺญาจกฺขุนา ปชานาตี’’ติ (ม. นิ. 1.451) เอตฺถ สุญฺญตาฯ ‘‘กติ ปนาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา วุฏฺฐานายา’’ติ เอตฺถ อนิมิตฺตาฯ เอวํ เหฏฺฐา กถิตาว อิมสฺมิํ ฐาเน เอกโต สโมธาเนตฺวา ปุจฺฉติฯ ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา เอตา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน นิทฺทิฏฺฐาวาติ วตฺวา อญฺเญ จตฺตาโร ธมฺมา เอกนามกา อตฺถิฯ เอโก ธมฺโม จตุนามโก อตฺถิ, เอตํ ปากฏํ กตฺวา กถาเปตุํ อิธ ปุจฺฉตีติ อฏฺฐกถายํ สนฺนิฏฺฐานํ กตํฯ ตสฺสา วิสฺสชฺชเน อยํ วุจฺจตาวุโส, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺตีติ อยํ ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณา นามฯ อยญฺหิ อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรติ, เอกสฺมิมฺปิ วา สตฺเต อเสเสตฺวา ผรติฯ

อยํ วุจฺจตาวุโส, อากิญฺจญฺญาติ อารมฺมณกิญฺจนสฺส อภาวโต อากิญฺจญฺญาฯ อตฺเตน วาติ อตฺต ภาวโปสปุคฺคลาทิสงฺขาเตน อตฺเตน สุญฺญํฯ อตฺตนิเยน วาติ จีวราทิปริกฺขารสงฺขาเตน อตฺตนิเยน สุญฺญํฯ

อนิมิตฺตาติ ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาเวเนว อนิมิตฺตา, อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สนฺธายาหฯ นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จาติ พฺยญฺชนมฺปิ เนสํ นานา อตฺโถปิฯ ตตฺถ พฺยญฺชนสฺส นานตา ปากฏาวฯ อตฺโถ ปน, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ภูมนฺตรโต มหคฺคตา เอว โหติ รูปาวจรา; อารมฺมณโต สตฺต ปญฺญตฺติอารมฺมณาฯ อากิญฺจญฺญา ภุมฺมนฺตรโต มหคฺคตา อรูปาวจรา; อารมฺมณโต น วตฺตพฺพารมฺมณาฯ สุญฺญตา ภุมฺมนฺตรโต กามาวจรา; อารมฺมณโต สงฺขารารมฺมณาฯ วิปสฺสนา หิ เอตฺถ สุญฺญตาติ อธิปฺเปตาฯ อนิมิตฺตา ภุมฺมนฺตรโต โลกุตฺตรา; อารมฺมณโต นิพฺพนารมฺมณาฯ

ราโค โข, อาวุโส, ปมาณกรโณติอาทีสุ ยถา ปพฺพตปาเท ปูติปณฺณรสอุทกํ นาม โหติ กาฬวณฺณํ; โอโลเกนฺตานํ พฺยามสตคมฺภีรํ วิย ขายติฯ ยฏฺฐิํ วา รชฺชุํ วา คเหตฺวา มินนฺตสฺส ปิฏฺฐิปาโทตฺถรณมตฺตมฺปิ น โหติฯ เอวเมวํ ยาว ราคาทโย นุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ปุคฺคลํ สญฺชานิตุํ น สกฺกา โหนฺติ, โสตาปนฺโน วิย, สกทาคามี วิย, อนาคามี วิย จ ขายติฯ ยทา ปนสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ ปญฺญายติฯ อิติ เอเต ‘‘เอตฺตโก อย’’นฺติ ปุคฺคลสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺโต วิย อุปฺปชฺชนฺตีติ ปมาณกรณา นาม วุตฺตาฯ ยาวตา โข, อาวุโส, อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยติ ยตฺตกา อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยฯ กิตฺตกา ปน ตา? จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติ ทฺวาทสฯ ตตฺถ พฺรหฺมวิหารา ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณาฯ เสสา ปมาณกรณานํ กิเลสานํ อภาเวน อปฺปมาณาฯ นิพฺพานมฺปิ อปฺปมาณเมว, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํฯ อกุปฺปาติ อรหตฺตผลเจโตวิมุตฺติ; สา หิ ตาสํ สพฺพเชฏฺฐิกา, ตสฺมา อคฺคมกฺขายตีติ วุตฺตาฯ ราโค โข, อาวุโส, กิญฺจโนติ ราโค อุปฺปชฺชิตฺวา ปุคฺคลํ กิญฺจติ มทฺทติ ปลิพุนฺธติฯ ตสฺมา กิญฺจโนติ วุตฺโตฯ มนุสฺสา กิร โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺโต กิญฺเจหิ กปิล, กิญฺเจหิ กาฬกาติ วทนฺติฯ เอวํ มทฺทนตฺโถ กิญฺจนตฺโถติ เวทิตพฺโพฯ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺติโย นาม นว ธมฺมา อากิญฺจญฺญายตนญฺจ มคฺคผลานิ จฯ

ตตฺถ อากิญฺจญฺญายตนํ กิญฺจนํ อารมฺมณํ อสฺส นตฺถีติ อากิญฺจญฺญํฯ มคฺคผลานิ กิญฺจนานํ มทฺทนานํ ปลิพุนฺธนกิเลสานํ นตฺถิตาย อากิญฺจญฺญานิฯ นิพฺพานมฺปิ อากิญฺจญฺญํ, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํฯ

ราโค โข, อาวุโส, นิมิตฺตกรโณติอาทีสุ ยถา นาม ทฺวินฺนํ กุลานํ สทิสา ทฺเว วจฺฉกา โหนฺติฯ ยาว เตสํ ลกฺขณํ น กตํ โหติ, ตาว ‘‘อยํ อสุกกุลสฺส วจฺฉโก, อยํ อสุกกุลสฺสา’’ติ น สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํฯ ยทา ปน เตสํ สตฺติสูลาทีสุ อญฺญตรํ ลกฺขณํ กตํ โหติ, ตทา สกฺกา โหนฺติ ชานิตุํฯ เอวเมว ยาว ปุคฺคลสฺส ราโค นุปฺปชฺชติ, ตาว น สกฺกา โหติ ชานิตุํ อริโย วา ปุถุชฺชโน วาติฯ ราโค ปนสฺส อุปฺปชฺชมาโนว สราโค นาม อยํ ปุคฺคโลติ สญฺชานนนิมิตฺตํ กโรนฺโต วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘นิมิตฺตกรโณ’’ติ วุตฺโตฯ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ

อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติ นาม เตรส ธมฺมา – วิปสฺสนา, จตฺตาโร อารุปฺปา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานีติฯ ตตฺถ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ สุขนิมิตฺตํ อตฺตนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตีติ อนิมิตฺตา นามฯ จตฺตาโร อารุปฺปา รูปนิมิตฺตสฺส อภาเวน อนิมิตฺตา นามฯ มคฺคผลานิ นิมิตฺตกรณานํ กิเลสานํ อภาเวน อนิมิตฺตานิฯ นิพฺพานมฺปิ อนิมิตฺตเมว, ตํ ปน เจโตวิมุตฺติ น โหติ, ตสฺมา น คหิตํฯ อถ กสฺมา สุญฺญตา เจโตวิมุตฺติ น คหิตาติ? สา, ‘‘สุญฺญา ราเคนา’’ติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิฏฺฐาว, ตสฺมา วิสุํ น คหิตา เอกตฺถาติ อารมฺมณวเสน เอกตฺถาฯ อปฺปมาณํ อากิญฺจญฺญํ สุญฺญตํ อนิมิตฺตนฺติ หิ สพฺพาเนตานิ นิพฺพานสฺเสว นามานิฯ อิติ อิมินา ปริยาเยน เอกตฺถาฯ อญฺญสฺมิํ ปน ฐาเน อปฺปมาณา โหนฺติ, อญฺญสฺมิํ อากิญฺจญฺญา อญฺญสฺมิํ สุญฺญตา อญฺญสฺมิํ อนิมิตฺตาติ อิมินา ปริยาเยน นานาพฺยญฺชนาฯ อิติ เถโร ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จูฬเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา

[460] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬเวทลฺลสุตฺตํฯ ตตฺถ วิสาโข อุปาสโกติ วิสาโขติ เอวํนามโก อุปาสโกฯ เยน ธมฺมทินฺนาติ เยน ธมฺมทินฺนา นาม ภิกฺขุนี เตนุปสงฺกมิฯ โก ปนายํ วิสาโข? กา ธมฺมทินฺนา? กสฺมา อุปสงฺกมีติ? วิสาโข นาม ธมฺมทินฺนาย คิหิกาเล ฆรสามิโกฯ โส ยทา ภควา สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ยสาทโย กุลปุตฺเต วิเนตฺวา อุรุเวลํ ปตฺวา ตตฺถ ชฏิลสหสฺสํ วิเนตฺวา ปุราณชฏิเลหิ ขีณาสวภิกฺขูหิ สทฺธิํ ราชคหํ คนฺตฺวา พุทฺธทสฺสนตฺถํ ทฺวาทสนหุตาย ปริสาย สทฺธิํ อาคตสฺส พิมฺพิสารมหาราชสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ ตทา รญฺญา สทฺธิํ อาคเตสุ ทฺวาทสนหุเตสุ เอกํ นหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ, เอกาทส นหุตานิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุ สทฺธิํ รญฺญา พิมฺพิสาเรนฯ อยํ อุปาสโก เตสํ อญฺญตโร, เตหิ สทฺธิํ ปฐมทสฺสเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย, ปุน เอกทิวสํ ธมฺมํ สุตฺวา สกทาคามิผลํ ปตฺวา, ตโต อปรภาเคปิ เอกทิวสํ ธมฺมํ สุตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺฐิโตฯ โส อนาคามี หุตฺวา เคหํ อาคจฺฉนฺโต ยถา อญฺเญสุ ทิวเสสุ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต สิตํ กุรุมาโน อาคจฺฉติ, เอวํ อนาคนฺตฺวา สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส หุตฺวา อคมาสิฯ

ธมฺมทินฺนา สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา วีถิํ โอโลกยมานา ตสฺส อาคมนาการํ ทิสฺวา, ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กุรุมานา โสปานสีเส ฐตฺวา โอลมฺพนตฺถํ หตฺถํ ปสาเรสิฯ อุปาสโก อตฺตโน หตฺถํ สมิญฺเชสิฯ สา ‘‘ปาตราสโภชนกาเล ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อุปาสโก ปุพฺเพ ตาย สทฺธิํ เอกโต ภุญฺชติฯ ตํ ทิวสํ ปน ตํ อนปโลเกตฺวา โยคาวจรภิกฺขุ วิย เอกโกว ภุญฺชิฯ สา, ‘‘สายนฺหกาเล ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อุปาสโก ตํทิวสํ สิริคพฺภํ น ปาวิสิ, อญฺญํ คพฺภํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา กปฺปิยมญฺจกํ ปญฺญปาเปตฺวา นิปชฺชิฯ