อุปริเทวโลกานํ ปน อิเม กมฺมปถา อุปนิสฺสยวเสน กถิตา ฯ ทส กุสลกมฺมปถา หิ สีลํ, สีลวโต จ กสิณปริกมฺมํ อิชฺฌตีติฯ สีเล ปติฏฺฐาย กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตติ; ทุติยาทีนิ ภาเวตฺวา ทุติยชฺฌานภูมิอาทีสุ นิพฺพตฺตติ; รูปาวจรชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺฐิโต ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ นิพฺพตฺตติ; รูปาวจรชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา อรูปาวจรสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา จตูสุ อรูเปสุ นิพฺพตฺตติ; รูปารูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อสญฺญภโว ปน พาหิรกานํ ตาปสปริพฺพาชกานํ อาจิณฺโณติ อิธ น นิทฺทิฏฺโฐฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สาเลยฺยกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เวรญฺชกสุตฺตวณฺณนา

[444] เอวํ เม สุตนฺติ เวรญฺชกสุตฺตํฯ ตตฺถ เวรญฺชกาติ เวรญฺชวาสิโนฯ เกนจิเทว กรณีเยนาติ เกนจิเทว อนิยมิตกิจฺเจนฯ เสสํ สพฺพํ ปุริมสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ อิธ อธมฺมจารี วิสมจารีติ เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตาฯ ปุริมสุตฺเต ธมฺมาธิฏฺฐานาติ อยํ วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

เวรญฺชกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา

[449] เอวํ เม สุตนฺติ มหาเวทลฺลสุตฺตํฯ ตตฺถ อายสฺมาติ สคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํฯ มหาโกฏฺฐิโกติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตฯ ทุปฺปญฺโญ ทุปฺปญฺโญติ เอตฺถ ปญฺญาย ทุฏฺฐํ นาม นตฺถิ, อปฺปญฺโญ นิปฺปญฺโญติ อตฺโถฯ กิตฺตาวตา นุ โขติ การณปริจฺเฉทปุจฺฉา, กิตฺตเกน นุ โข เอวํ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ ปุจฺฉา จ นาเมสา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา, อนุมติปุจฺฉา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ ปญฺจวิธา โหติฯ ตาสมิทํ นานากรณํ –

กตมา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉาฯ

กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉาฯ

กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท, ทฺเวฬฺหกชาโต, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ, โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา (มหานิ. 150; จูฬนิ. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 12)ฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ? อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ติ (มหาว. 21) เอวรูปา อนุมติํ คเหตฺวา ธมฺมเทสนากาเล ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา นามฯ

‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานา, กตเม จตฺตาโร’’ติ (สํ. นิ. 5.390) เอวรูปา ภิกฺขุสงฺฆํ สยเมว ปุจฺฉิตฺวา สยเมว วิสฺสชฺเชตุกามสฺส ปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา นามฯ ตาสุ อิธ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา อธิปฺเปตาฯ

เถโร หิ อตฺตโน ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สยเมว ปญฺหํ สมุฏฺฐเปตฺวา สยํ วินิจฺฉินนฺโต อิทํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย มตฺถกํ ปาเปสิฯ เอกจฺโจ หิ ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตุํเยว สกฺโกติ น นิจฺเฉตุํ; เอกจฺโจ นิจฺเฉตุํ สกฺโกติ น สมุฏฺฐาเปตุํ; เอกจฺโจ อุภยมฺปิ น สกฺโกติ; เอกจฺโจ อุภยมฺปิ สกฺโกติฯ เตสุ เถโร อุภยมฺปิ สกฺโกติเยวฯ กสฺมา? มหาปญฺญตายฯ มหาปญฺญํ นิสฺสาย หิ อิมสฺมิํ สาสเน สาริปุตฺตตฺเถโร, มหากจฺจานตฺเถโร, ปุณฺณตฺเถโร, กุมารกสฺสปตฺเถโร, อานนฺทตฺเถโร, อยเมว อายสฺมาติ สมฺพหุลา เถรา วิเสสฏฺฐานํ อธิคตาฯ