5. จูฬยมกวคฺโค

1. สาเลยฺยกสุตฺตวณฺณนา

[439] เอวํ เม สุตนฺติ สาเลยฺยกสุตฺตํฯ ตตฺถ โกสเลสูติ โกสลา นาม ชานปทิโน ราชกุมาราฯ เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน โกสลาติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ โกสเลสุ ชนปเทฯ โปราณา ปนาหุ – ยสฺมา ปุพฺเพ มหาปนาทํ ราชกุมารํ นานานาฏกานิ ทิสฺวา สิตมตฺตมฺปิ อกโรนฺตํ สุตฺวา ราชา อาห – ‘‘โย มม ปุตฺตํ หสาเปติ, สพฺพาลงฺกาเรน นํ อลงฺกโรมี’’ติฯ ตโต นงฺคลานิปิ ฉฑฺเฑตฺวา มหาชนกาเย สนฺนิปติเต มนุสฺสา สาติเรกานิ สตฺตวสฺสานิ นานากีฬิกาโย ทสฺเสตฺวา นํ หสาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ ตโต สกฺโก เทวนฏํ เปเสสิฯ โส ทิพฺพนาฏกํ ทสฺเสตฺวา หสาเปสิฯ อถ เต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน วสโนกาสาภิมุขา ปกฺกมิํสุฯ เต ปฏิปเถ มิตฺตสุหชฺชาทโย ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตา, ‘‘กจฺจิ, โภ, กุสลํ, กจฺจิ, โภ, กุสล’’นฺติ อาหํสุฯ ตสฺมา ตํ ‘‘กุสลํ กุสล’’นฺติ วจนํ อุปาทาย โส ปเทโส โกสลาติ วุจฺจตีติฯ

จาริกํ จรมาโนติ อตุริตจาริกํ จรมาโนฯ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วาติ เอวํ อปริจฺฉินฺเนน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํฯ พฺราหฺมณคาโมติ พฺราหฺมณานํ สโมสรณคาโมปิ พฺราหฺมณคาโมติ วุจฺจติ พฺราหฺมณานํ โภคคาโมปิฯ อิธ สโมสรณคาโม อธิปฺเปโตฯ ตทวสรีติ ตํ อวสริ, สมฺปตฺโตติ อตฺโถฯ วิหาโร ปเนตฺถ อนิยามิโต; ตสฺมา ตสฺส อวิทูเร พุทฺธานํ อนุจฺฉวิโก เอโก วนสณฺโฑ ภวิสฺสติ, สตฺถา ตํ วนสณฺฑํ คโตติ เวทิตพฺโพฯ อสฺโสสุนฺติ สุณิํสุ อุปลภิํสุฯ โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน ชานิํสุฯ โขติ อวธารณตฺเถ ปทปูรณมตฺเต วา นิปาโตฯ

ตตฺถ อวธารณตฺเถน อสฺโสสุํเยว , น เนสํ โกจิ สวนนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปทปูรเณน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมวฯ

อิทานิ ยมตฺถํ อสฺโสสุํ, ตํ ปกาเสตุํ สมโณ ขลุ, โภ, โคตโมติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมิตปาปตฺตา สมโณติ เวทิตพฺโพฯ ขลูติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ โภติ เตสํ อญฺญมญฺญํ อาลปนมตฺตํฯ โคตโมติ ภควโต โคตฺตวเสน ปริทีปนํฯ ตสฺมา สมโณ ขลุ, โภ, โคตโมติ เอตฺถ สมโณ กิร, โภ, โคตมโคตฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สกฺยปุตฺโตติ อิทํ ปน ภควโต อุจฺจากุลปริทีปนํฯ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ สทฺธาปพฺพชิตภาวทีปนํฯ เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหาย สทฺธาปพฺพชิโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตโต ปรํ วุตฺตตฺถเมวฯ ตํ โข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถฯ กลฺยาโณติ กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต, เสฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติฯ กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว, ถุติโฆโส วาฯ อพฺภุคฺคโตติ สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อุคฺคโตฯ กินฺติ? ‘‘อิติปิ โส ภควา…เป.… พุทฺโธ ภควา’’ติฯ

ตตฺรายํ ปทสมฺพนฺโธ – โส ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… อิติปิ ภควาติฯ อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ เวทิตพฺโพติอาทินา นเยน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา สพฺพาเนว เอตานิ ปทานิ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริตานีติ ตโต เตสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพฯ

สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน; อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม, เอวรูปานํ อเนเกหิปิ กปฺปโกฏิสตสหสฺเสหิ ทุลฺลภทสฺสนานํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺเตหิ อสีติอนุพฺยญฺชนรตนปฏิมณฺฑิเตหิ ทฺวตฺติํสฺมหาปุริสลกฺขณวเรหิ สมากิณฺณมโนรมสรีรานํ อตปฺปกทสฺสนานํ อติมธุรธมฺมนิคฺโฆสานํ, ยถาภูตคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺทานํ อรหตํฯ ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหติฯ

สเจ ปน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน พฺรหฺมสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส เอกํ ปทมฺปิ โสตุํ ลภิสฺสาม, สาธุตรํเยว ภวิสฺสตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวาฯ

เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติ สพฺพกิจฺจานิ ปหาย ตุฏฺฐมานสา อาคมํสุฯ เอตทโวจุนฺติ ทุวิธา หิ ปุจฺฉา อคาริกปุจฺฉา อนคาริกปุจฺฉา จฯ ตตฺถ ‘‘กิํ, ภนฺเต, กุสลํ, กิํ อกุสล’’นฺติ อิมินา นเยน อคาริกปุจฺฉา อาคตาฯ ‘‘อิเม โข, ภนฺเต, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ อิมินา นเยน อนคาริกปุจฺฉาฯ อิเม ปน อตฺตโน อนุรูปํ อคาริกปุจฺฉํ ปุจฺฉนฺตา เอตํ, ‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย’’ติอาทิวจนํ อโวจุํฯ เตสํ ภควา ยถา น สกฺโกนฺติ สลฺลกฺเขตุํ, เอวํ สํขิตฺเตเนว ตาว ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต, อธมฺมจริยาวิสมจริยาเหตุ โข คหปตโยติอาทิมาหฯ กสฺมา ปน ภควา ยถา น สลฺลกฺเขนฺติ, เอวํ วิสฺสชฺเชสีติ? ปณฺฑิตมานิกา หิ เต; อาทิโตว มาติกํ อฏฺฐเปตฺวา ยถา สลฺลกฺเขนฺติ, เอวํ อตฺเถ วิตฺถาริเต, เทสนํ อุตฺตานิกาติ มญฺญนฺตา อวชานนฺติ, มยมฺปิ กเถนฺตา เอวเมว กเถยฺยามาติ วตฺตาโร ภวนฺติฯ เตน เนสํ ภควา ยถา น สกฺโกนฺติ สลฺลกฺเขตุํ, เอวํ สํขิตฺเตเนว ตาว ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิฯ ตโต สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺเตหิ วิตฺถารเทสนํ ยาจิโต วิตฺถาเรน เทเสตุํ, เตน หิ คหปตโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ เตน หีติ การณตฺเถ นิปาโตฯ ยสฺมา มํ ตุมฺเห ยาจถ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ

[440] ติวิธนฺติ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิฯ กาเยนาติ กายทฺวาเรนฯ อธมฺมจริยาวิสมจริยาติ อธมฺมจริยสงฺขาตา วิสมจริยาฯ อยํ ปเนตฺถ ปทตฺโถ, อธมฺมสฺส จริยา อธมฺมจริยา, อธมฺมกรณนฺติ อตฺโถฯ วิสมา จริยา, วิสมสฺส วา กมฺมสฺส จริยาติ วิสมจริยาฯ อธมฺมจริยา จ สา วิสมจริยา จาติ อธมฺมจริยาวิสมจริยาฯ เอเตนุปาเยน สพฺเพสุ กณฺหสุกฺกปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ลุทฺโทติ กกฺขโฬฯ ทารุโณติ สาหสิโกฯ โลหิตปาณีติ ปรํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส ปาณี โลหิเตน ลิปฺปนฺติฯ สเจปิ น ลิปฺปนฺติ, ตถาวิโธ โลหิตปาณีตฺเวว วุจฺจติฯ

หตปฺปหเต นิวิฏฺโฐติ หเต จ ปรสฺส ปหารทาเน , ปหเต จ ปรมารเณ นิวิฏฺโฐฯ อทยาปนฺโนติ นิกฺกรุณตํ อาปนฺโนฯ

ยํ ตํ ปรสฺสาติ ยํ ตํ ปรสฺส สนฺตกํฯ ปรวิตฺตูปกรณนฺติ ตสฺเสว ปรสฺส วิตฺตูปกรณํ ตุฏฺฐิชนนํ ปริกฺขารภณฺฑกํฯ คามคตํ วาติ อนฺโตคาเม วา ฐปิตํฯ อรญฺญคตํ วาติ อรญฺเญ รุกฺขคฺคปพฺพตมตฺถกาทีสุ วา ฐปิตํฯ อทินฺนนฺติ เตหิ ปเรหิ กาเยน วา วาจาย วา อทินฺนํฯ เถยฺยสงฺขาตนฺติ เอตฺถ เถโนติ โจโรฯ เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, อวหรณจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกํ, โกฏฺฐาสสฺเสตํ อธิวจนํ, ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติอาทีสุ วิยฯ เถยฺยญฺจ ตํ สงฺขาตญฺจาติ เถยฺยสงฺขาตํ, เถยฺยจิตฺตสงฺขาโต เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโสติ อตฺโถ ฯ กรณตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ตสฺมา เถยฺยสงฺขาเตนาติ อตฺถโต ทฏฺฐพฺพํฯ

มาตุรกฺขิตาติอาทีสุ ยํ ปิตริ นฏฺเฐ วา มเต วา ฆาสจฺฉาทนาทีหิ ปฏิชคฺคมานา, วยปตฺตํ กุลฆเร ทสฺสามีติ มาตา รกฺขติ, อยํ มาตุรกฺขิตา นามฯ เอเตนุปาเยน ปิตุรกฺขิตาทโยปิ เวทิตพฺพาฯ สภาคกุลานิ ปน กุจฺฉิคเตสุปิ คพฺเภสุ กติกํ กโรนฺติ – ‘‘สเจ มยฺหํ ปุตฺโต โหติ, ตุยฺหํ ธีตา, อญฺญตฺถ คนฺตุํ น ลภิสฺสติ, มยฺหํ ปุตฺตสฺเสว โหตู’’ติฯ เอวํ คพฺเภปิ ปริคฺคหิตา สสฺสามิกา นามฯ ‘‘โย อิตฺถนฺนามํ อิตฺถิํ คจฺฉติ, ตสฺส เอตฺตโก ทณฺโฑ’’ติ เอวํ คามํ วา เคหํ วา วีถิํ วา อุทฺทิสฺส ฐปิตทณฺฑา, ปน สปริทณฺฑา นามฯ อนฺตมโส มาลาคุณปริกฺขิตฺตาปีติ ยา สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน, ‘‘เอสา เม ภริยา ภวิสฺสตี’’ติ สญฺญาย ตสฺสา อุปริ เกนจิ มาลาคุณํ ขิปนฺเตน มาลาคุณมตฺเตนาปิ ปริกฺขิตฺตา โหติฯ ตถารูปาสุ จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหตีติ เอวรูปาสุ อิตฺถีสุ สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺเต วุตฺตมิจฺฉาจารลกฺขณวเสน วีติกฺกมํ กตฺตา โหติฯ

สภาคโตติ สภายํ ฐิโตฯ ปริสาคโตติ ปริสายํ ฐิโตฯ ญาติมชฺฌคโตติ ทายาทานํ มชฺเฌ ฐิโตฯ ปูคมชฺฌคโตติ เสนีนํ มชฺเฌ ฐิโตฯ

ราชกุลมชฺฌคโตติ ราชกุลสฺส มชฺเฌ มหาวินิจฺฉเย ฐิโต ฯ อภินีโตติ ปุจฺฉนตฺถาย นีโตฯ สกฺขิปุฏฺโฐติ สกฺขิํ กตฺวา ปุจฺฉิโตฯ เอหมฺโภ ปุริสาติ อาลปนเมตํฯ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา หตฺถปาทาทิเหตุ วา ธนเหตุ วาฯ อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วาติ เอตฺถ อามิสนฺติ ลาโภ อธิปฺเปโตฯ กิญฺจิกฺขนฺติ ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํฯ อนฺตมโส ติตฺติรวฏฺฏกสปฺปิปิณฺฑนวนีตปิณฺฑาทิมตฺตกสฺสปิ ลญฺชสฺส เหตูติ อตฺโถฯ สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหตีติ ชานนฺโตเยว มุสาวาทํ กตฺตา โหติฯ

อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโตติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ โหติ, เตสํ เภทายฯ อมูสํ เภทายาติ เยสํ อมุตฺราติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ โหติ, เตสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภทกาติ เอวํ สมคฺคานํ วา ทฺวินฺนํ สหายกานํ เภทํ กตฺตาฯ ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตาติ สุฏฺฐุ กตํ ตยา, ตํ ปชหนฺเตน กติปาเหเนว เต มหนฺตํ อนตฺถํ กเรยฺยาติ เอวํ ภินฺนานํ ปุน อสํสนฺทนาย อนุปฺปทาตา อุปตฺถมฺเภตา การณํ ทสฺเสตาติ อตฺโถฯ วคฺโค อาราโม อภิรติฏฺฐานมสฺสาติ วคฺคาราโมฯ วคฺครโตติ วคฺเคสุ รโตฯ วคฺเค ทิสฺวา วา สุตฺวา วา นนฺทตีติ วคฺคนนฺทีฯ วคฺคกรณิํ วาจนฺติ ยา วาจา สมคฺเคปิ สตฺเต วคฺเค กโรติ ภินฺทติ, ตํ กลหการณํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ

อณฺฑกาติ ยถา สโทเส รุกฺเข อณฺฑกานิ อุฏฺฐหนฺติ, เอวํ สโทสตาย ขุํสนาวมฺภนาทิวจเนหิ อณฺฑกา ชาตาฯ กกฺกสาติ ปูติกาฯ ยถา นาม ปูติกรุกฺโข กกฺกโส โหติ ปคฺฆริตจุณฺโณ, เอวํ กกฺกสา โหติ, โสตํ ฆํสมานา วิย ปวิสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กกฺกสา’’ติฯ ปรกฏุกาติ ปเรสํ กฏุกา อมนาปา โทสชนนีฯ ปราภิสชฺชนีติ กุฏิลกณฺฏกสาขา วิย มมฺเมสุ วิชฺฌิตฺวา ปเรสํ อภิสชฺชนี คนฺตุกามานมฺปิ คนฺตุํ อทตฺวา ลคฺคนการีฯ โกธสามนฺตาติ โกธสฺส อาสนฺนาฯ อสมาธิสํวตฺตนิกาติ อปฺปนาสมาธิสฺส วา อุปจารสมาธิสฺส วา อสํวตฺตนิกาฯ อิติ สพฺพาเนว ตานิ สโทสวาจาย เววจนานิฯ

อกาลวาทีติ อกาเลน วตฺตาฯ อภูตวาทีติ ยํ นตฺถิ, ตสฺส วตฺตาฯ อนตฺถวาทีติ อการณนิสฺสิตํ วตฺตาฯ

อธมฺมวาทีติ อสภาวํ วตฺตา ฯ อวินยวาทีติ อสํวรวินยปฏิสํยุตฺตสฺส วตฺตาฯ อนิธานวติ วาจนฺติ หทยมญฺชูสายํ นิเธตุํ อยุตฺตํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ อกาเลนาติ วตฺตพฺพกาลสฺส ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา อยุตฺตกาเล วตฺตา โหติฯ อนปเทสนฺติ สุตฺตาปเทสวิรหิตํฯ อปริยนฺตวตินฺติ อปริจฺเฉทํ, สุตฺตํ วา ชาตกํ วา นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อุปลพฺภํ วา อุปมํ วา วตฺถุํ วา อาหริตฺวา พาหิรกถํเยว กเถติฯ นิกฺขิตฺตํ นิกฺขิตฺตเมว โหติฯ ‘‘สุตฺตํ นุ โข กเถติ ชาตกํ นุ โข, นสฺส อนฺตํ วา โกฏิํ วา ปสฺสามา’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ ยถา วฏรุกฺขสาขานํ คตคตฏฺฐาเน ปาโรหา โอตรนฺติ, โอติณฺโณติณฺณฏฺฐาเน สมฺปชฺชิตฺวา ปุน วฑฺฒนฺติเยว ฯ เอวํ อฑฺฒโยชนมฺปิ โยชนมฺปิ คจฺฉนฺติเยว, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ปน มูลรุกฺโข วินสฺสติ, ปเวณิชาตกาว ติฏฺฐนฺติฯ เอวมยมฺปิ นิคฺโรธธมฺมกถิโก นาม โหติ; นิกฺขิตฺตํ นิกฺขิตฺตมตฺตเมว กตฺวา ปสฺเสเนว ปริหรนฺโต คจฺฉติฯ โย ปน พหุมฺปิ ภณนฺโต เอตทตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ อาหริตฺวา ชานาเปตุํ สกฺโกติ, ตสฺส กเถตุํ วฏฺฏติฯ อนตฺถสํหิตนฺติ น อตฺถนิสฺสิตํฯ

อภิชฺฌาตา โหตีติ อภิชฺฌาย โอโลเกตา โหติฯ อโห วตาติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโตฯ อภิชฺฌาย โอโลกิตมตฺตเกน เจตฺถ กมฺมปถเภโท น โหติฯ ยทา ปน, ‘‘อโห วติทํ มม สนฺตกํ อสฺส, อหเมตฺถ วสํ วตฺเตยฺย’’นฺติ อตฺตโน ปริณาเมติ, ตทา กมฺมปถเภโท โหติ, อยมิธ อธิปฺเปโตฯ

พฺยาปนฺนจิตฺโตติ วิปนฺนจิตฺโต ปูติภูตจิตฺโตฯ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโปติ โทเสน ทุฏฺฐจิตฺตสงฺกปฺโปฯ หญฺญนฺตูติ ฆาติยนฺตูฯ วชฺฌนฺตูติ วธํ ปาปุณนฺตุฯ มา วา อเหสุนฺติ กิญฺจิปิ มา อเหสุํฯ อิธาปิ โกปมตฺตเกน กมฺมปถเภโท น โหติฯ หญฺญนฺตูติอาทิจินฺตเนเนว โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิโกติ อกุสลทสฺสโนฯ วิปรีตทสฺสโนติ วิปลฺลตฺถทสฺสโนฯ นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทติฯ ยิฏฺฐํ วุจฺจติ มหายาโคฯ

หุตนฺติ ปเหณกสกฺกาโร อธิปฺเปโต, ตมฺปิ อุภยํ ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ สุกตทุกฺกฏานนฺติ สุกตทุกฺกฏานํ, กุสลากุสลานนฺติ อตฺโถฯ ผลํ วิปาโกติ ยํ ผลนฺติ วา วิปาโกติ วา วุจฺจติ, ตํ นตฺถีติ วทติฯ นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถิฯ นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธ โลเก ฐิตสฺสปิ ปรโลโก นตฺถิ, สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตีติ ทสฺเสติฯ นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาววเสน วทติฯ นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวิตฺวา อุปปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทติฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย สยํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปเวเทนฺติ, เต นตฺถีติ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ อภาวํ ทีเปติ, เอตฺตาวตา ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ กถิตา โหติฯ

[441] ปาณาติปาตํ ปหายาติอาทโย สตฺต กมฺมปถา จูฬหตฺถิปเท วิตฺถาริตาฯ อนภิชฺฌาทโย อุตฺตานตฺถาเยวฯ

[442] สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺติ สหภาวํ อุปคจฺเฉยฺยํฯ พฺรหฺมกายิกานํ เทวานนฺติ ปฐมชฺฌานภูมิเทวานํฯ อาภานํ เทวานนฺติ อาภา นาม วิสุํ นตฺถิ, ปริตฺตาภอปฺปมาณาภอาภสฺสรานเมตํ อธิวจนํฯ ปริตฺตาภานนฺติอาทิ ปน เอกโต อคฺคเหตฺวา เตสํเยว เภทโต คหณํฯ ปริตฺตสุภานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ ภควา อาสวกฺขยํ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐเปสิฯ

อิธ ฐตฺวา ปน เทวโลกา สมาเนตพฺพาฯ ติสฺสนฺนํ ตาว ฌานภูมีนํ วเสน นว พฺรหฺมโลกา, ปญฺจ สุทฺธาวาสา จตูหิ อารูเปหิ สทฺธิํ นวาติ อฏฺฐารส, เวหปฺผเลหิ สทฺธิํ เอกูนวีสติ, เต อสญฺญํ ปกฺขิปิตฺวา วีสติ พฺรหฺมโลกา โหนฺติ, เอวํ ฉหิ กามาวจเรหิ สทฺธิํ ฉพฺพีสติ เทวโลกา นามฯ เตสํ สพฺเพสมฺปิ ภควตา ทสกุสลกมฺมปเถหิ นิพฺพตฺติ ทสฺสิตาฯ

ตตฺถ ฉสุ ตาว กามาวจเรสุ ติณฺณํ สุจริตานํ วิปาเกเนว นิพฺพตฺติ โหติฯ

อุปริเทวโลกานํ ปน อิเม กมฺมปถา อุปนิสฺสยวเสน กถิตา ฯ ทส กุสลกมฺมปถา หิ สีลํ, สีลวโต จ กสิณปริกมฺมํ อิชฺฌตีติฯ สีเล ปติฏฺฐาย กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตติ; ทุติยาทีนิ ภาเวตฺวา ทุติยชฺฌานภูมิอาทีสุ นิพฺพตฺตติ; รูปาวจรชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺฐิโต ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ นิพฺพตฺตติ; รูปาวจรชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา อรูปาวจรสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา จตูสุ อรูเปสุ นิพฺพตฺตติ; รูปารูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อสญฺญภโว ปน พาหิรกานํ ตาปสปริพฺพาชกานํ อาจิณฺโณติ อิธ น นิทฺทิฏฺโฐฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สาเลยฺยกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เวรญฺชกสุตฺตวณฺณนา

[444] เอวํ เม สุตนฺติ เวรญฺชกสุตฺตํฯ ตตฺถ เวรญฺชกาติ เวรญฺชวาสิโนฯ เกนจิเทว กรณีเยนาติ เกนจิเทว อนิยมิตกิจฺเจนฯ เสสํ สพฺพํ ปุริมสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ อิธ อธมฺมจารี วิสมจารีติ เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตาฯ ปุริมสุตฺเต ธมฺมาธิฏฺฐานาติ อยํ วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

เวรญฺชกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ