6. มหาสจฺจกสุตวณฺณนา

[364] เอวํ เม สุตนฺติ มหาสจฺจกสุตฺตํฯ ตตฺถ เอกํ สมยนฺติ จ เตน โข ปน สมเยนาติ จ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ จ ตีหิ ปเทหิ เอโกว สมโย วุตฺโตฯ ภิกฺขูนญฺหิ วตฺตปฏิปตฺติํ กตฺวา มุขํ โธวิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เจติยํ วนฺทิตฺวา กตรํ คามํ ปวิสิสฺสามาติ วิตกฺกมาฬเก ฐิตกาโล นาม โหติฯ ภควา เอวรูเป สมเย รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ปํสุกูลจีวรํ เอกํสํ ปารุปิตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คนฺธกุฏิปมุเข อฏฺฐาสิฯ ตํ สนฺธาย, – ‘‘เอกํ สมยนฺติ จ เตน โข ปน สมเยนาติ จ ปุพฺพณฺหสมย’’นฺติ จ วุตฺตํฯ ปวิสิตุกาโมติ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามีติ เอวํ กตสนฺนิฏฺฐาโนฯ เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมีติ? วาทาโรปนชฺฌาสเยนฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘ปุพฺเพปาหํ อปณฺฑิตตาย สกลํ เวสาลิปริสํ คเหตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสมชฺเฌ มงฺกุ ชาโตฯ อิทานิ ตถา อกตฺวา เอกโกว คนฺตฺวา วาทํ อาโรเปสฺสามิฯ ยทิ สมณํ โคตมํ ปราเชตุํ สกฺขิสฺสามิ, อตฺตโน ลทฺธิํ ทีเปตฺวา ชยํ กริสฺสามิฯ ยทิ สมณสฺส โคตมสฺส ชโย ภวิสฺสติ, อนฺธกาเร นจฺจํ วิย น โกจิ ชานิสฺสตี’’ติ นิทฺทาปญฺหํ นาม คเหตฺวา อิมินา วาทชฺฌาสเยน อุปสงฺกมิฯ

อนุกมฺปํ อุปาทายาติ สจฺจกสฺส นิคณฺฐปุตฺตสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจฯ เถรสฺส กิรสฺส เอวํ อโหสิ – ‘‘ภควติ มุหุตฺตํ นิสินฺเน พุทฺธทสฺสนํ ธมฺมสฺสวนญฺจ ลภิสฺสติฯ ตทสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺติสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา ภควนฺตํ ยาจิตฺวา ปํสุกูลจีวรํ จตุคฺคุณํ ปญฺญเปตฺวา นิสีทตุ ภควาติ อาหฯ ‘‘การณํ อานนฺโท วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ ภควนฺตํ เอตทโวจาติ ยํ ปน ปญฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาทาย อาคโต ตํ ฐเปตฺวา ปสฺเสน ตาว ปริหรนฺโต เอตํ สนฺติ, โภ โคตมาติอาทิวจนํ อโวจฯ

[365] ผุสนฺติ หิ เต, โภ โคตมาติ เต สมณพฺราหฺมณา สรีเร อุปฺปนฺนํ สารีริกํ ทุกฺขํ เวทนํ ผุสนฺติ ลภนฺติ, อนุภวนฺตีติ อตฺโถฯ อูรุกฺขมฺโภติ ขมฺภกตอูรุภาโว, อูรุถทฺธตาติ อตฺโถฯ วิมฺหยตฺถวเสน ปเนตฺถ ภวิสฺสตีติ อนาคตวจนํ กตํฯ

กายนฺวยํ โหตีติ กายานุคตํ โหติ กายสฺส วสวตฺติฯ กายภาวนาติ ปน วิปสฺสนา วุจฺจติ, ตาย จิตฺตวิกฺเขปํ ปาปุณนฺโต นาม นตฺถิ, อิติ นิคณฺโฐ อสนฺตํ อภูตํ ยํ นตฺถิ, ตเทวาหฯ จิตฺตภาวนาติปิ สมโถ วุจฺจติ, สมาธิยุตฺตสฺส จ ปุคฺคลสฺส อูรุกฺขมฺภาทโย นาม นตฺถิ, อิติ นิคณฺโฐ อิทํ อภูตเมว อาหฯ อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘‘ยเถว ‘ภูตปุพฺพนฺติ วตฺวา อูรุกฺขมฺโภปิ นาม ภวิสฺสตี’ติอาทีนิ วทโต อนาคตรูปํ น สเมติ, ตถา อตฺโถปิ น สเมติ, อสนฺตํ อภูตํ ยํ นตฺถิ, ตํ กเถตี’’ติฯ

โน กายภาวนนฺติ ปญฺจาตปตปฺปนาทิํ อตฺตกิลมถานุโยคํ สนฺธายาหฯ อยญฺหิ เตสํ กายภาวนา นามฯ กิํ ปน โส ทิสฺวา เอวมาห? โส กิร ทิวาทิวสฺส วิหารํ อาคจฺฉติ, ตสฺมิํ โข ปน สมเย ภิกฺขู ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ ปฏิสลฺลานํ อุปคจฺฉนฺติฯ โส เต ปฏิสลฺลีเน ทิสฺวา จิตฺตภาวนามตฺตํ เอเต อนุยุญฺชนฺติ, กายภาวนา ปเนเตสํ นตฺถีติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ

[366] อถ นํ ภควา อนุยุญฺชนฺโต กินฺติ ปน เต, อคฺคิเวสฺสน, กายภาวนา สุตาติ อาหฯ โส ตํ วิตฺถาเรนฺโต เสยฺยถิทํ, นนฺโท วจฺโฉติอาทิมาหฯ ตตฺถ นนฺโทติ ตสฺส นามํฯ วจฺโฉติ โคตฺตํฯ กิโสติ นามํฯ สํกิจฺโจติ โคตฺตํฯ มกฺขลิโคสาโล เหฏฺฐา อาคโตวฯ เอเตติ เอเต ตโย ชนา, เต กิร กิลิฏฺฐตปานํ มตฺถกปตฺตา อเหสุํฯ อุฬารานิ อุฬารานีติ ปณีตานิ ปณีตานิฯ คาเหนฺติ นามาติ พลํ คณฺหาเปนฺติ นามฯ พฺรูเหนฺตีติ วฑฺเฒนฺติฯ เมเทนฺตีติ ชาตเมทํ กโรนฺติฯ ปุริมํ ปหายาติ ปุริมํ ทุกฺกรการํ ปหายฯ ปจฺฉา อุปจินนฺตีติ ปจฺฉา อุฬารขาทนียาทีหิ สนฺตปฺเปนฺติ, วฑฺเฒนฺติฯ อาจยาปจโย โหตีติ วฑฺฒิ จ อวฑฺฒิ จ โหติ, อิติ อิมสฺส กายสฺส กาเลน วฑฺฒิ, กาเลน ปริหานีติ วฑฺฒิปริหานิมตฺตเมว ปญฺญายติ, กายภาวนา ปน น ปญฺญายตีติ ทีเปตฺวา จิตฺตภาวนํ ปุจฺฉนฺโต, ‘‘กินฺติ ปน เต, อคฺคิเวสฺสน, จิตฺตภาวนา สุตา’’ติ อาหฯ น สมฺปายาสีติ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ นาสกฺขิ, ยถา ตํ พาลปุถุชฺชโนฯ

[367] กุโต ปน ตฺวนฺติ โย ตฺวํ เอวํ โอฬาริกํ ทุพฺพลํ กายภาวนํ น ชานาสิ? โส ตฺวํ กุโต สณฺหํ สุขุมํ จิตฺตภาวนํ ชานิสฺสสีติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน โจทนาลยตฺเถโร, ‘‘อพุทฺธวจนํ นาเมตํ ปท’’นฺติ พีชนิํ ฐเปตฺวา ปกฺกมิตุํ อารภิฯ อถ นํ มหาสีวตฺเถโร อาห – ‘‘ทิสฺสติ, ภิกฺขเว, อิมสฺส จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ อปจโยปิ อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปี’’ติ (สํ. นิ. 2.62)ฯ ตํ สุตฺวา สลฺลกฺเขสิ – ‘‘โอฬาริกํ กายํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวิปสฺสนา โอฬาริกาติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

[368] สุขสาราคีติ สุขสาราเคน สมนฺนาคโตฯ สุขาย เวทนาย นิโรธา อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนาติ น อนนฺตราว อุปฺปชฺชติ, สุขทุกฺขานญฺหิ อนนฺตรปจฺจยตา ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 1.2.45-46) ปฏิสิทฺธาฯ ยสฺมา ปน สุเข อนิรุทฺเธ ทุกฺขํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อิธ เอวํ วุตฺตํฯ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ เขเปตฺวา คณฺหิตฺวา ติฏฺฐติฯ อุภโตปกฺขนฺติ สุขํ เอกํ ปกฺขํ ทุกฺขํ เอกํ ปกฺขนฺติ เอวํ อุภโตปกฺขํ หุตฺวาฯ

[369] อุปฺปนฺนาปิ สุขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ภาวิตตฺตา กายสฺสฯ อุปฺปนฺนาปิ ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ภาวิตตฺตา จิตฺตสฺสาติ เอตฺถ กายภาวนา วิปสฺสนา, จิตฺตภาวนา สมาธิฯ วิปสฺสนา จ สุขสฺส ปจฺจนีกา, ทุกฺขสฺส อาสนฺนาฯ สมาธิ ทุกฺขสฺส ปจฺจนีโก, สุขสฺส อาสนฺโนฯ กถํ? วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺนสฺส หิ อทฺธาเน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ตตฺถ ตตฺถ อคฺคิอุฏฺฐานํ วิย โหติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, มตฺถกโต อุสุมวฏฺฏิอุฏฺฐานํ วิย โหตีติ จิตฺตํ หญฺญติ วิหญฺญติ วิปฺผนฺทติฯ เอวํ ตาว วิปสฺสนา สุขสฺส ปจฺจนีกา, ทุกฺขสฺส อาสนฺนาฯ อุปฺปนฺเน ปน กายิเก วา เจตสิเก วา ทุกฺเข ตํ ทุกฺขํ วิกฺขมฺเภตฺวา สมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ทุกฺขํ ทูราปคตํ โหติ, อนปฺปกํ สุขํ โอกฺกมติฯ เอวํ สมาธิ ทุกฺขสฺส ปจฺจนีโก, สุขสฺส อาสนฺโนฯ ยถา วิปสฺสนา สุขสฺส ปจฺจนีกา, ทุกฺขสฺส อาสนฺนา, น ตถา สมาธิฯ ยถา สมาธิ ทุกฺขสฺส ปจฺจนีโก, สุขสฺส อาสนฺโน, น จ ตถา วิปสฺสนาติฯ

เตน วุตฺตํ – ‘‘อุปฺปนฺนาปิ สุขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ภาวิตตฺตา กายสฺสฯ อุปฺปนฺนาปิ ทุกฺขา เวทนา จิตฺตํ น ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ภาวิตตฺตา จิตฺตสฺสา’’ติฯ

[370] อาสชฺช อุปนียาติ คุเณ ฆฏฺเฏตฺวา เจว อุปเนตฺวา จฯ ตํ วต เมติ ตํ วต มม จิตฺตํฯ

[371] กิญฺหิ โน สิยา, อคฺคิเวสฺสนาติ, อคฺคิเวสฺสน, กิํ น ภวิสฺสติ, ภวิสฺสเตว, มา เอวํ สญฺญี โหหิ, อุปฺปชฺชิเยว เม สุขาปิ ทุกฺขาปิ เวทนา, อุปฺปนฺนาย ปนสฺสา อหํ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐาตุํ น เทมิฯ อิทานิสฺส ตมตฺถํ ปกาเสตุํ อุปริ ปสาทาวหํ ธมฺมเทสนํ เทเสตุกาโม มูลโต ปฏฺฐาย มหาภินิกฺขมนํ อารภิฯ ตตฺถ อิธ เม, อคฺคิเวสฺสน, ปุพฺเพว สมฺโพธา…เป.… ตตฺเถว นิสีทิํ, อลมิทํ ปธานายาติ อิทํ สพฺพํ เหฏฺฐา ปาสราสิสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส, ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก นิสชฺชา, อิธ ทุกฺกรการิกาฯ

[374] อลฺลกฏฺฐนฺติ อลฺลํ อุทุมฺพรกฏฺฐํฯ สสฺเนหนฺติ สขีรํฯ กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิฯ อวูปกฏฺฐาติ อนปคตาฯ กามจฺฉนฺโทติอาทีสุ กิเลสกาโมว ฉนฺทกรณวเสน ฉนฺโทฯ สิเนหกรณวเสน สฺเนโหฯ มุจฺฉากรณวเสน มุจฺฉาฯ ปิปาสากรณวเสน ปิปาสาฯ อนุทหนวเสน ปริฬาโหติ เวทิตพฺโพฯ โอปกฺกมิกาติ อุปกฺกมนิพฺพตฺตาฯ ญาณาย ทสฺสนาย อนุตฺตราย สมฺโพธายาติ สพฺพํ โลกุตฺตรมคฺคเววจนเมวฯ

อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – อลฺลํ สขีรํ อุทุมฺพรกฏฺฐํ วิย หิ กิเลสกาเมน วตฺถุกามโต อนิสฺสฏปุคฺคลาฯ อุทเก ปกฺขิตฺตภาโว วิย กิเลสกาเมน ตินฺตตา; มนฺถเนนาปิ อคฺคิโน อนภินิพฺพตฺตนํ วิย กิเลสกาเมน วตฺถุกามโต อนิสฺสฏานํ โอปกฺกมิกาหิ เวทนาหิ โลกุตฺตรมคฺคสฺส อนธิคโมฯ อมนฺถเนนาปิ อคฺคิโน อนภินิพฺพตฺตนํ วิย เตสํ ปุคฺคลานํ วินาปิ โอปกฺกมิกาหิ เวทนาหิ โลกุตฺตรมคฺคสฺส อนธิคโมฯ ทุติยอุปมาปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพาฯ อยํ ปน วิเสโส, ปุริมา สปุตฺตภริยปพฺพชฺชาย อุปมา; ปจฺฉิมา พฺราหฺมณธมฺมิกปพฺพชฺชายฯ

[376] ตติยอุปมาย โกฬาปนฺติ ฉินฺนสิเนหํ นิราปํฯ ถเล นิกฺขิตฺตนฺติ ปพฺพตถเล วา ภูมิถเล วา นิกฺขิตฺตํฯ เอตฺถาปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – สุกฺขโกฬาปกฏฺฐํ วิย หิ กิเลสกาเมน วตฺถุกามโต นิสฺสฏปุคฺคลา, อารกา อุทกา ถเล นิกฺขิตฺตภาโว วิย กิเลสกาเมน อตินฺตตาฯ มนฺถเนนาปิ อคฺคิโน อภินิพฺพตฺตนํ วิย กิเลสกาเมน วตฺถุกามโต นิสฺสฏานํ อพฺโภกาสิกเนสชฺชิกาทิวเสน โอปกฺกมิกาหิปิ เวทนาหิ โลกุตฺตรมคฺคสฺส อธิคโมฯ อญฺญสฺส รุกฺขสฺส สุกฺขสาขาย สทฺธิํ ฆํสนมตฺเตเนว อคฺคิโน อภินิพฺพตฺตนํ วิย วินาปิ โอปกฺกมิกาหิ เวทนาหิ สุขาเยว ปฏิปทาย โลกุตฺตรมคฺคสฺส อธิคโมติฯ อยํ อุปมา ภควตา อตฺตโน อตฺถาย อาหฏาฯ

[377] อิทานิ อตฺตโน ทุกฺกรการิกํ ทสฺเสนฺโต, ตสฺส มยฺหนฺติอาทิมาหฯ กิํ ปน ภควา ทุกฺกรํ อกตฺวา พุทฺโธ ภวิตุํ น สมตฺโถติ? กตฺวาปิ อกตฺวาปิ สมตฺโถวฯ อถ กสฺมา อกาสีติ? สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺตโน ปรกฺกมํ ทสฺเสสฺสามิฯ โส จ มํ วีริยนิมฺมถนคุโณ หาเสสฺสตีติฯ ปาสาเท นิสินฺโนเยว หิ ปเวณิอาคตํ รชฺชํ ลภิตฺวาปิ ขตฺติโย น ตถาปมุทิโต โหติ, ยถา พลกายํ คเหตฺวา สงฺคาเม ทฺเว ตโย สมฺปหาเร ทตฺวา อมิตฺตมถนํ กตฺวา ปตฺตรชฺโชฯ เอวํ ปตฺตรชฺชสฺส หิ รชฺชสิริํ อนุภวนฺตสฺส ปริสํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ปรกฺกมํ อนุสฺสริตฺวา, ‘‘อสุกฏฺฐาเน อสุกกมฺมํ กตฺวา อสุกญฺจ อสุกญฺจ อมิตฺตํ เอวํ วิชฺฌิตฺวา เอวํ ปหริตฺวา อิมํ รชฺชสิริํ ปตฺโตสฺมี’’ติ จินฺตยโต พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ เอวเมวํ ภควาปิ สเทวกสฺส โลกสฺส ปรกฺกมํ ทสฺเสสฺสามิ, โส หิ มํ ปรกฺกโม อติวิย หาเสสฺสติ, โสมนสฺสํ อุปฺปาเทสฺสตีติ ทุกฺกรมกาสิฯ

อปิจ ปจฺฉิมํ ชนตํ อนุกมฺปมาโนปิ อกาสิเยว, ปจฺฉิมา หิ ชนตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ ปธานํ ปทหิตฺวาว สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปตฺโต, กิมงฺคํ ปน มยนฺติ ปธานวีริยํ กตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสติ; เอวํ สนฺเต ขิปฺปเมว ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กริสฺสตีติ ปจฺฉิมํ ชนตํ อนุกมฺปมาโน อกาสิเยวฯ

ทนฺเตภิทนฺตมาธายาติ เหฏฺฐาทนฺเต อุปริทนฺตํ ฐเปตฺวาฯ เจตสา จิตฺตนฺติ กุสลจิตฺเตน อกุสลจิตฺตํฯ อภินิคฺคณฺเหยฺยนฺติ นิคฺคณฺเหยฺยํฯ

อภินิปฺปีเฬยฺยนฺติ นิปฺปีเฬยฺยํฯ อภิสนฺตาเปยฺยนฺติ ตาเปตฺวา วีริยนิมฺมถนํ กเรยฺยํฯ สารทฺโธติ สทรโถฯ ปธานาภิตุนฺนสฺสาติ ปธาเนน อภิตุนฺนสฺส, วิทฺธสฺส สโตติ อตฺโถฯ

[378] อปฺปาณกนฺติ นิรสฺสาสกํฯ กมฺมารคคฺคริยาติ กมฺมารสฺส คคฺครนาฬิยาฯ สีสเวทนา โหนฺตีติ กุโตจิ นิกฺขมิตุํ อลภมาเนหิ วาเตหิ สมุฏฺฐาปิตา พลวติโย สีสเวทนา โหนฺติฯ สีสเวฐํ ทเทยฺยาติ สีสเวฐนํ ทเทยฺยฯ เทวตาติ โพธิสตฺตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ ปณฺณสาลปริเวณสามนฺตา จ อธิวตฺถา เทวตาฯ

ตทา กิร โพธิสตฺตสฺส อธิมตฺเต กายทาเห อุปฺปนฺเน มุจฺฉา อุทปาทิฯ โส จงฺกเมว นิสินฺโน หุตฺวา ปปติฯ ตํ ทิสฺวา เทวตา เอวมาหํสุ – ‘‘วิหาโรตฺเวว โส อรหโต’’ติ, ‘‘อรหนฺโต นาม เอวรูปา โหนฺติ มตกสทิสา’’ติ ลทฺธิยา วทนฺติฯ ตตฺถ ยา เทวตา ‘‘กาลงฺกโต’’ติ อาหํสุ, ตา คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต กาลงฺกโต’’ติฯ มม ปุตฺโต พุทฺโธ หุตฺวา กาลงฺกโต, โน อหุตฺวาติ? พุทฺโธ ภวิตุํ นาสกฺขิ, ปธานภูมิยํเยว ปติตฺวา กาลงฺกโตติฯ นาหํ สทฺทหามิ, มม ปุตฺตสฺส โพธิํ อปตฺวา กาลงฺกิริยา นาม นตฺถีติฯ

อปรภาเค สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน ราชคหํ คนฺตฺวา กปิลวตฺถุํ อนุปฺปตฺตสฺส สุทฺโธทนมหาราชา ปตฺตํ คเหตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา อนฺตราภตฺตสมเย เอตมตฺถํ อาโรเจสิ – ตุมฺหากํ ภควา ปธานกรณกาเล เทวตา อาคนฺตฺวา, ‘‘ปุตฺโต เต, มหาราช, กาลงฺกโต’’ติ อาหํสูติฯ กิํ สทฺทหสิ มหาราชาติ? น ภควา สทฺทหินฺติฯ อิทานิ, มหาราช, สุปินปฺปฏิคฺคหณโต ปฏฺฐาย อจฺฉริยานิ ปสฺสนฺโต กิํ สทฺทหิสฺสสิ? อหมฺปิ พุทฺโธ ชาโต, ตฺวมฺปิ พุทฺธปิตา ชาโต, ปุพฺเพ ปน มยฺหํ อปริปกฺเก ญาเณ โพธิจริยํ จรนฺตสฺส ธมฺมปาลกุมารกาเลปิ สิปฺปํ อุคฺคเหตุํ คตสฺส, ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต ธมฺมปาลกุมาโร กาลงฺกโต, อิทมสฺส อฏฺฐี’’ติ เอฬกฏฺฐิํ อาหริตฺวา ทสฺเสสุํ, ตทาปิ ตุมฺเห, ‘‘มม ปุตฺตสฺส อนฺตรามรณํ นาม นตฺถิ, นาหํ สทฺทหามี’’ติ อโวจุตฺถ, มหาราชาติ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา ภควา มหาธมฺมปาลชาตกํ กเถสิฯ

[379] มา โข ตฺวํ มาริสาติ สมฺปิยายมานา อาหํสุฯ เทวตานํ กิรายํ ปิยมนาปโวหาโร, ยทิทํ มาริสาติฯ อชชฺชิตนฺติ อโภชนํฯ หลนฺติ วทามีติ อลนฺติ วทามิ, อลํ อิมินา เอวํ มา กริตฺถ, ยาเปสฺสามหนฺติ เอวํ ปฏิเสเธมีติ อตฺโถฯ

[380-1] มงฺคุรจฺฉวีติ มงฺคุรมจฺฉจฺฉวิฯ เอตาว ปรมนฺติ ตาสมฺปิ เวทนานเมตํเยว ปรมํ, อุตฺตมํ ปมาณํฯ ปิตุ สกฺกสฺส กมฺมนฺเต…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตาติ รญฺโญ กิร วปฺปมงฺคลทิวโส นาม โหติ, ตทา อเนกปฺปการํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาเทนฺติฯ นครวีถิโย โสธาเปตฺวา ปุณฺณฆเฏ ฐปาเปตฺวา ธชปฏากาทโย อุสฺสาเปตฺวา สกลนครํ เทววิมานํ วิย อลงฺกโรนฺติฯ สพฺเพ ทาสกมฺมกราทโย อหตวตฺถนิวตฺถา คนฺธมาลาทิปฏิมณฺฑิตา ราชกุเล สนฺนิปตนฺติฯ รญฺโญ กมฺมนฺเต นงฺคลสตสหสฺสํ โยชียติฯ ตสฺมิํ ปน ทิวเส เอเกน อูนํ อฏฺฐสตํ โยเชนฺติฯ สพฺพนงฺคลานิ สทฺธิํ พลิพทฺทรสฺมิโยตฺเตหิ ชาณุสฺโสณิสฺส รโถ วิย รชตปริกฺขิตฺตานิ โหนฺติฯ รญฺโญ อาลมฺพนนงฺคลํ รตฺตสุวณฺณปริกฺขิตฺตํ โหติฯ พลิพทฺทานํ สิงฺคานิปิ รสฺมิปโตทาปิ สุวณฺณปริกฺขิตฺตา โหนฺติฯ ราชา มหาปริวาเรน นิกฺขมนฺโต ปุตฺตํ คเหตฺวา อคมาสิฯ

กมฺมนฺตฏฺฐาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข พหลปตฺตปลาโส สนฺทจฺฉาโย อโหสิฯ ตสฺส เหฏฺฐา กุมารสฺส สยนํ ปญฺญเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกขจิตํ วิตานํ พนฺธาเปตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต นงฺคลกรณฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตตฺถ ราชา สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติฯ อมจฺจา เอเกนูนอฏฺฐสตรชตนงฺคลานิ คเหตฺวา อิโต จิโต จ กสนฺติฯ ราชา ปน โอรโต ปารํ คจฺฉติ, ปารโต วา โอรํ คจฺฉติฯ เอตสฺมิํ ฐาเน มหาสมฺปตฺติ โหติ, โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย รญฺโญ สมฺปตฺติํ ปสฺสิสฺสามาติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตาฯ โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต กญฺจิ อทิสฺวา เวเคน อุฏฺฐาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน ปริคฺคเหตฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิฯ

ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรมานา โถกํ จิรายิํสุ, เสสรุกฺขานํ ฉายา นิวตฺตา, ตสฺส ปน รุกฺขสฺส ปริมณฺฑลา หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ ธาติโย อยฺยปุตฺโต เอกโกติ เวเคน สาณิํ อุกฺขิปิตฺวา อนฺโต ปวิสมานา โพธิสตฺตํ สยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตญฺจ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุ – ‘‘กุมาโร เทว, เอวํ นิสินฺโน อญฺเญสํ รุกฺขานํ ฉายา นิวตฺตา, ชมฺพุรุกฺขสฺส ปริมณฺฑลา ฐิตา’’ติฯ ราชา เวเคนาคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา, ‘‘อิทํ เต, ตาต, ทุติยํ วนฺทน’’นฺติ ปุตฺตํ วนฺทิฯ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ปิตุ สกฺกสฺส กมฺมนฺเต…เป.… ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตา’’ติฯ สิยา นุ โข เอโส มคฺโค โพธายาติ ภเวยฺย นุ โข เอตํ อานาปานสฺสติปฐมชฺฌานํ พุชฺฌนตฺถาย มคฺโคติฯ สตานุสาริวิญฺญาณนฺติ นยิทํ โพธาย มคฺโค ภวิสฺสติ, อานาปานสฺสติปฐมชฺฌานํ ปน ภวิสฺสตีติ เอวํ เอกํ ทฺเว วาเร อุปฺปนฺนสติยา อนนฺตรํ อุปฺปนฺนวิญฺญาณํ สตานุสาริวิญฺญาณํ นามฯ ยํ ตํ สุขนฺติ ยํ ตํ อานาปานสฺสติปฐมชฺฌานสุขํฯ

[382] ปจฺจุปฏฺฐิตา โหนฺตีติ ปณฺณสาลปริเวณสมฺมชฺชนาทิวตฺตกรเณน อุปฏฺฐิตา โหนฺติฯ พาหุลฺลิโกติ ปจฺจยพาหุลฺลิโกฯ อาวตฺโต พาหุลฺลายาติ รสคิทฺโธ หุตฺวา ปณีตปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อาวตฺโตฯ นิพฺพิชฺช ปกฺกมิํสูติ อุกฺกณฺฐิตฺวา ธมฺมนิยาเมเนว ปกฺกนฺตา โพธิสตฺตสฺส สมฺโพธิํ ปตฺตกาเล กายวิเวกสฺส โอกาสทานตฺถํ ธมฺมตาย คตาฯ คจฺฉนฺตา จ อญฺญฏฺฐานํ อคนฺตฺวา พาราณสิเมว อคมํสุฯ โพธิสตฺโต เตสุ คเตสุ อทฺธมาสํ กายวิเวกํ ลภิตฺวา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิฯ

[383] วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทิ ภยเภรเว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[387] อภิชานามิ โข ปนาหนฺติ อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ นิคณฺโฐ กิร จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สมณํ โคตมํ เอกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิํฯ สมโณ โคตโม ‘อปราปิ มํ, อคฺคิเวสฺสน, อปราปิ มํ, อคฺคิเวสฺสนา’ติ ปริโยสานํ อทสฺเสนฺโต กเถติเยวฯ

กุปิโต นุ โข’’ติ? อถ ภควา, อคฺคิเวสฺสน , ตถาคเต อเนกสตาย ปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺเต กุปิโต สมโณ โคตโมติ เอโกปิ วตฺตา นตฺถิ, ปเรสํ โพธนตฺถาย ปฏิวิชฺฌนตฺถาย เอว ตถาคโต ธมฺมํ เทเสตีติ ทสฺเสนฺโต อิมํ ธมฺมเทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อารพฺภาติ สนฺธายฯ ยาวเทวาติ ปโยชนวิธิ ปริจฺเฉทนิยมนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปเรสํ วิญฺญาปนเมว ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนาย ปโยชนํ, ตสฺมา น เอกสฺเสว เทเสติ, ยตฺตกา วิญฺญาตาโร อตฺถิ, สพฺเพสํ เทเสตีติฯ ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมินฺติ อิมินา กิํ ทสฺเสตีติ? สจฺจโก กิร จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม อภิรูโป ปาสาทิโก สุผุสิตํ ทนฺตาวรณํ, ชิวฺหา มุทุกา, มธุรํ วากฺกรณํ, ปริสํ รญฺเชนฺโต มญฺเญ วิจรติ, อนฺโต ปนสฺส จิตฺเตกคฺคตา นตฺถี’’ติฯ อถ ภควา, อคฺคิเวสฺสน, น ตถาคโต ปริสํ รญฺเชนฺโต วิจรติ, จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ, อสลฺลีโน อนุปลิตฺโต เอตฺตกํ เอกวิหารี, สุญฺญตผลสมาปตฺติํ อนุยุตฺโตติ ทสฺเสตุํ เอวมาหฯ

อชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตเมวฯ สนฺนิสาเทมีติ สนฺนิสีทาเปมิ, ตถาคโต หิ ยสฺมิํ ขเณ ปริสา สาธุการํ เทติ, ตสฺมิํ ขเณ ปุพฺพาโภเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, สาธุการสทฺทสฺส นิคฺโฆเส อวิจฺฉินฺเนเยว สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสติ, พุทฺธานญฺหิ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก โหตีติ อสฺสาสวาเร ปสฺสาสวาเร สมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺติฯ เยน สุทํ นิจฺจกปฺปนฺติ เยน สุญฺเญน ผลสมาธินา นิจฺจกาลํ วิหรามิ, ตสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต จิตฺตํ สณฺฐเปมิ สมาทหามีติ ทสฺเสติฯ

โอกปฺปนิยเมตนฺติ สทฺทหนิยเมตํฯ เอวํ ภควโต เอกคฺคจิตฺตตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อิทานิ อตฺตโน โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีตปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต อภิชานาติ โข ปน ภวํ โคตโม ทิวา สุปิตาติ อาหฯ ยถา หิ สุนโข นาม อสมฺภินฺนขีรปกฺกปายสํ สปฺปินา โยเชตฺวา อุทรปูรํ โภชิโตปิ คูถํ ทิสฺวา อขาทิตฺวา คนฺตุํ น สกฺกา, อขาทมาโน ฆายิตฺวาปิ คจฺฉติ, อฆายิตฺวาว คตสฺส กิรสฺส สีสํ รุชฺชติ; เอวเมวํ อิมสฺสปิ สตฺถา อสมฺภินฺนขีรปกฺกปายสสทิสํ อภินิกฺขมนโต ปฏฺฐาย ยาว อาสวกฺขยา ปสาทนียํ ธมฺมเทสนํ เทเสติฯ

เอตสฺส ปน เอวรูปํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺถริ ปสาทมตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ, ตสฺมา โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีตปญฺหํ อปุจฺฉิตฺวา คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา ถินมิทฺธํ สพฺพขีณาสวานํ อรหตฺตมคฺเคเนว ปหียติ, กายทรโถ ปน อุปาทินฺนเกปิ โหติ อนุปาทินฺนเกปิฯ ตถา หิ กมลุปฺปลาทีนิ เอกสฺมิํ กาเล วิกสนฺติ, เอกสฺมิํ มกุลานิ โหนฺติ, สายํ เกสญฺจิ รุกฺขานมฺปิ ปตฺตานิ ปติลียนฺติ, ปาโต วิปฺผาริกานิ โหนฺติฯ เอวํ อุปาทินฺนกสฺส กายสฺส ทรโถเยว ทรถวเสน ภวงฺคโสตญฺจ อิธ นิทฺทาติ อธิปฺเปตํ, ตํ ขีณาสวานมฺปิ โหติฯ ตํ สนฺธาย, ‘‘อภิชานามห’’นฺติอาทิมาหฯ สมฺโมหวิหารสฺมิํ วทนฺตีติ สมฺโมหวิหาโรติ วทนฺติฯ

[389] อาสชฺช อาสชฺชาติ ฆฏฺเฏตฺวา ฆฏฺเฏตฺวาฯ อุปนีเตหีติ อุปเนตฺวา กถิเตหิฯ วจนปฺปเถหีติ วจเนหิฯ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวาติ อลนฺติ จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉนฺโต อภินนฺทิตฺวา วาจายปิ ปสํสนฺโต อนุโมทิตฺวาฯ ภควตา อิมสฺส นิคณฺฐสฺส ทฺเว สุตฺตานิ กถิตานิฯ ปุริมสุตฺตํ เอโก ภาณวาโร, อิทํ ทิยฑฺโฒ, อิติ อฑฺฒติเย ภาณวาเร สุตฺวาปิ อยํ นิคณฺโฐ เนว อภิสมยํ ปตฺโต, น ปพฺพชิโต, น สรเณสุ ปติฏฺฐิโตฯ กสฺมา เอตสฺส ภควา ธมฺมํ เทเสสีติ? อนาคเต วาสนตฺถายฯ ปสฺสติ หิ ภควา, ‘‘อิมสฺส อิทานิ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, มยฺหํ ปน ปรินิพฺพานโต สมธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน ตมฺพปณฺณิทีเป สาสนํ ปติฏฺฐหิสฺสติฯ ตตฺรายํ กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา สมฺปตฺเต กาเล ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา กาฬพุทฺธรกฺขิโต นาม มหาขีณาสโว ภวิสฺสตี’’ติฯ อิทํ ทิสฺวา อนาคเต วาสนตฺถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ

โสปิ ตตฺเถว ตมฺพปณฺณิทีปมฺหิ สาสเน ปติฏฺฐิเต เทวโลกโต จวิตฺวา ทกฺขิณคิริวิหารสฺส ภิกฺขาจารคาเม เอกสฺมิํ อมจฺจกุเล นิพฺพตฺโต ปพฺพชฺชาสมตฺถโยพฺพเน ปพฺพชิตฺวา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา คณํ ปริหรนฺโต มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อุปชฺฌายํ ปสฺสิตุํ อคมาสิฯ อถสฺส อุปชฺฌาโย สทฺธิวิหาริกํ โจเทสฺสามีติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา อาคเตน เตน สทฺธิํ มุขํ ทตฺวา กถามตฺตมฺปิ น อกาสิฯ

โส ปจฺจูสสมเย วุฏฺฐาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, – ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, มยิ คนฺถกมฺมํ กตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคเต มุขํ ทตฺวา กถามตฺตมฺปิ น กริตฺถ, โก มยฺหํ โทโส’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร อาห – ‘‘ตฺวํ, อาวุโส, พุทฺธรกฺขิต เอตฺตเกเนว ‘ปพฺพชฺชากิจฺจํ เม มตฺถกํ ปตฺต’นฺติ สญฺญํ กโรสี’’ติฯ กิํ กโรมิ, ภนฺเตติ? คณํ วิโนเทตฺวา ตฺวํ ปปญฺจํ ฉินฺทิตฺวา เจติยปพฺพตวิหารํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรหีติฯ โส อุปชฺฌายสฺส โอวาเท ฐตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ปุญฺญวา ราชปูชิโต หุตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร เจติยปพฺพตวิหาเร วสิฯ

ตสฺมิญฺหิ กาเล ติสฺสมหาราชา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต เจติยปพฺพเต ราชเลเณ วสติฯ โส เถรสฺส อุปฏฺฐากภิกฺขุโน สญฺญํ อทาสิ – ‘‘ยทา มยฺหํ อยฺโย ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, ธมฺมํ วา กเถติ, ตทา เม สญฺญํ ทเทยฺยาถา’’ติฯ เถโรปิ เอกสฺมิํ ธมฺมสฺสวนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร กณฺฏกเจติยงฺคณํ อารุยฺห เจติยํ วนฺทิตฺวา กาฬติมฺพรุรุกฺขมูเล อฏฺฐาสิฯ อถ นํ เอโก ปิณฺฑปาติกตฺเถโร กาฬการามสุตฺตนฺเต ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ เถโร นนุ, อาวุโส, อชฺช ธมฺมสฺสวนทิวโสติ อาหฯ อาม, ภนฺเต, ธมฺมสฺสวนทิวโสติฯ เตน หิ ปีฐกํ อาเนถ, อิเธว นิสินฺนา ธมฺมสฺสวนํ กริสฺสามาติฯ อถสฺส รุกฺขมูเล อาสนํ ปญฺญเปตฺวา อทํสุฯ เถโร ปุพฺพคาถา วตฺวา กาฬการามสุตฺตํ อารภิฯ โสปิสฺส อุปฏฺฐากทหโร รญฺโญ สญฺญํ ทาเปสิฯ ราชา ปุพฺพคาถาสุ อนิฏฺฐิตาสุเยว ปาปุณิฯ ปตฺวา จ อญฺญาตกเวเสเนว ปริสนฺเต ฐตฺวา ติยามรตฺติํ ฐิตโกว ธมฺมํ สุตฺวา เถรสฺส, อิทมโวจ ภควาติ วจนกาเล สาธุการํ อทาสิฯ เถโร ญตฺวา, กทา อาคโตสิ, มหาราชาติ ปุจฺฉิฯ ปุพฺพคาถา โอสารณกาเลเยว, ภนฺเตติฯ ทุกฺกรํ เต มหาราช, กตนฺติฯ นยิทํ, ภนฺเต, ทุกฺกรํ, ยทิ ปน เม อยฺยสฺส ธมฺมกถํ อารทฺธกาลโต ปฏฺฐาย เอกปเทปิ อญฺญวิหิตภาโว อโหสิ, ตมฺพปณฺณิทีปสฺส ปโตทยฏฺฐินิตุทนมตฺเตปิ ฐาเน สามิภาโว นาม เม มา โหตูติ สปถมกาสิฯ

ตสฺมิํ ปน สุตฺเต พุทฺธคุณา ปริทีปิตา, ตสฺมา ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘เอตฺตกาว, ภนฺเต, พุทฺธคุณา, อุทาหุ อญฺเญปิ อตฺถี’’ติฯ มยา กถิตโต, มหาราช, อกถิตเมว พหุ อปฺปมาณนฺติฯ อุปมํ, ภนฺเต, กโรถาติฯ

ยถา, มหาราช , กรีสสหสฺสมตฺเต สาลิกฺเขตฺเต เอกสาลิสีสโต อวเสสสาลีเยว พหู, เอวํ มยา กถิตคุณา อปฺปา, อวเสสา พหูติฯ อปรมฺปิ, ภนฺเต, อุปมํ กโรถาติฯ ยถา, มหาราช, มหาคงฺคาย โอฆปุณฺณาย สูจิปาสํ สมฺมุขํ กเรยฺย, สูจิปาเสน คตอุทกํ อปฺปํ, เสสํ พหุ, เอวเมว มยา กถิตคุณา อปฺปา, อวเสสา พหูติฯ อปรมฺปิ, ภนฺเต, อุปมํ กโรถาติฯ อิธ, มหาราช, จาตกสกุณา นาม อากาเส กีฬนฺตา วิจรนฺติฯ ขุทฺทกา สา สกุณชาติ, กิํ นุ โข ตสฺส สกุณสฺส อากาเส ปกฺขปสารณฏฺฐานํ พหุ, อวเสโส อากาโส อปฺโปติ? กิํ, ภนฺเต, วทถ, อปฺโป ตสฺส ปกฺขปสารโณกาโส, อวเสโสว พหูติฯ เอวเมว, มหาราช, อปฺปกา มยา พุทฺธคุณา กถิตา, อวเสสา พหู อนนฺตา อปฺปเมยฺยาติฯ สุกถิตํ, ภนฺเต, อนนฺตา พุทฺธคุณา อนนฺเตเนว อากาเสน อุปมิตาฯ ปสนฺนา มยํ อยฺยสฺส, อนุจฺฉวิกํ ปน กาตุํ น สกฺโกมฯ อยํ เม ทุคฺคตปณฺณากาโร อิมสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป อิมํ ติโยชนสติกํ รชฺชํ อยฺยสฺส เทมาติฯ ตุมฺเหหิ, มหาราช, อตฺตโน ปสนฺนากาโร กโต, มยํ ปน อมฺหากํ ทินฺนํ รชฺชํ ตุมฺหากํเยว เทม, ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ มหาราชาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาสจฺจกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[390] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทติ ปุพฺพารามสงฺขาเต วิหาเร มิคารมาตุยา ปาสาเทฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถาอตีเต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา, ‘‘อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา โหมี’’ติ ปตฺถนมกาสิฯ สา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ธนญฺชยสฺส เสฏฺฐิโน คเห สุมนเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ชาตกาเล จสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุฯ สา ยทา ภควา ภทฺทิยนครํ อคมาสิ, ตทา ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธิํ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฐมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิฯ อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส เคหํ คตา, ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺฐิ มาติฏฺฐาเน ฐเปสิ, ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติฯ

ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา จสฺสา ปิตา มหาลตาปิฬนฺธนํ นาม การาเปสิฯ ตสฺมิํ ปิฬนฺธเน จตสฺโส วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส นาฬิโย, ปวาฬานํ ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺติํส นาฬิโย, อิติ เอเตหิ จ อญฺเญหิ จ สตฺตวณฺเณหิ รตเนหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ ยาว ปาทปิฏฺฐิยา ภสฺสติ, ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว นํ อิตฺถี ธาเรตุํ สกฺโกติฯ สา อปรภาเค ทสพลสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา หุตฺวา ตํ ปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นวหิ โกฏีหิ ภควโต วิหารํ การยมานา กรีสมตฺเต ภูมิภาเค ปาสาทํ กาเรสิฯ ตสฺส อุปริภูมิยํ ปญฺจ คพฺภสตานิ โหนฺติ, เหฏฺฐาภูมิยํ ปญฺจาติ คพฺภสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิโต อโหสิฯ สา ‘‘สุทฺธปาสาโทว น โสภตี’’ติ ตํ ปริวาเรตฺวา ปญฺจ ทฺวิกูฏเคหสตานิ, ปญฺจ จูฬปาสาทสตานิ, ปญฺจ ทีฆสาลสตานิ จ การาเปสิฯ วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ

มาตุคามตฺตภาเว ฐิตาย วิสาขาย วิย อญฺญิสฺสา พุทฺธสาสเน ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิ, ปุริสตฺตภาเว ฐิตสฺส จ อนาถปิณฺฑิกสฺส วิย อญฺญสฺส พุทฺธสาสเน ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิฯ โส หิ จตุปญฺญาสโกฏิโย วิสฺสชฺเชตฺวา สาวตฺถิยา ทกฺขิณภาเค อนุราธปุรสฺส มหาวิหารสทิเส ฐาเน เชตวนมหาวิหารํ นาม กาเรสิฯ วิสาขา, สาวตฺถิยา ปาจีนภาเค อุตฺตมเทวีวิหารสทิเส ฐาเน ปุพฺพารามํ นาม กาเรสิฯ ภควา อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย สาวตฺถิํ นิสฺสาย วิหรนฺโต อิเมสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ นิพทฺธวาสํ วสิฯ เอกํ อนฺโตวสฺสํ เชตวเน วสติ, เอกํ ปุพฺพาราเม, เอตสฺมิํ ปน สมเย ภควา ปุพฺพาราเม วิหรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท’’ติฯ