เมนู

[352] มารสฺส โสตํ เฉตฺวาติ อรหตฺตมคฺเคน มารสฺส ตณฺหาโสตํ เฉตฺวาฯ ปารํ คตาติ มหาอุสภา นทีปารํ วิย สํสารปารํ นิพฺพานํ คตาฯ ปารํ อคมํสูติ มหาอุสภานํ ปารงฺคตกฺขเณ คงฺคาย โสตสฺส ตโย โกฏฺฐาเส อติกฺกมฺม ฐิตา มหาอุสเภ ปารํ ปตฺเต ทิสฺวา เตสํ คตมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ปารํ อคมํสุฯ ปารํ คมิสฺสนฺตีติ จตุมคฺควชฺฌานํ กิเลสานํ ตโย โกฏฺฐาเส เขเปตฺวา ฐิตา อิทานิ อรหตฺตมคฺเคน อวเสสํ ตณฺหาโสตํ เฉตฺวา พลวคาโว วิย นทีปารํ สํสารปารํ นิพฺพานํ คมิสฺสนฺตีติฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ธมฺมานุสาริโน, สทฺธานุสาริโนติ อิเม ทฺเว ปฐมมคฺคสมงฺคิโนฯ

ชานตาติ สพฺพธมฺเม ชานนฺเตน พุทฺเธนฯ สุปฺปกาสิโตติ สุกถิโตฯ วิวฏนฺติ วิวริตํฯ อมตทฺวารนฺติ อริยมคฺโคฯ นิพฺพานปตฺติยาติ ตทตฺถาย วิวฏํฯ วินฬีกตนฺติ วิคตมานนฬํ กตํฯ เขมํ ปตฺเถถาติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺเทน อรหตฺตํ ปตฺเถถ, กตฺตุกามา นิพฺพตฺเตตุกามา โหถาติ อตฺโถฯ ‘‘ปตฺต’ตฺถา’’ติปิ ปาโฐฯ เอวรูปํ สตฺถารํ ลภิตฺวา ตุมฺเห ปตฺตาเยว นามาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ ภควา ปน ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนา

[353] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสจฺจกสุตฺตํฯ ตตฺถ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํฯ อิทํ ตาทิสํ น โหติฯ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํฯ กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโตกตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏิ เวทิตพฺพาฯ

สจฺจโก นิคณฺฐปุตฺโตติ ปุพฺเพ กิร เอโก นิคณฺโฐ จ นิคณฺฐี จ ปญฺจ ปญฺจ วาทสตานิ อุคฺคเหตฺวา, วาทํ อาโรเปสฺสามาติ ชมฺพุทีเป วิจรนฺตา เวสาลิยํ สมาคตาฯ ลิจฺฉวิราชาโน ทิสฺวา, – ‘‘ตฺวํ โก, ตฺวํ กา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ นิคณฺโฐ – ‘‘อหํ วาทํ อาโรเปสฺสามีติ ชมฺพุทีเป วิจรามี’’ติ อาหฯ นิคณฺฐีปิ ตถา อาหฯ ลิจฺฉวิโน, ‘‘อิเธว อญฺญมญฺญํ วาทํ อาโรเปถา’’ติ อาหํสุฯ นิคณฺฐี อตฺตนา อุคฺคหิตานิ ปญฺจวาทสตานิ ปุจฺฉิ, นิคณฺโฐ กเถสิฯ นิคณฺเฐน ปุจฺฉิเตปิ นิคณฺฐี กเถสิเยวฯ เอกสฺสปิ น ชโย, น ปราชโย, อุโภ สมสมาว อเหสุํฯ ลิจฺฉวิโน, – ‘‘ตุมฺเห อุโภปิ สมสมา อาหิณฺฑิตฺวา กิํ กริสฺสถ, อิเธว วสถา’’ติ เคหํ ทตฺวา พลิํ ปฏฺฐเปสุํฯ เตสํ สํวาสมนฺวาย จตสฺโส ธีตโร ชาตา, – เอกา สจฺจา นาม, เอกา โลลา นาม, เอกา ปฏาจารา นาม, เอกา อาจารวตี นามฯ ตาปิ ปณฺฑิตาว อเหสุํ, มาตาปิตูหิ อุคฺคหิตานิ ปญฺจ ปญฺจ วาทสตานิ อุคฺคเหสุํฯ ตา วยปตฺตา มาตาปิตโร อโวจุํ – ‘‘อมฺหากํ อมฺมา กุเล ทาริกา นาม หิรญฺญสุวณฺณาทีนิ ทตฺวา กุลฆรํ เปสิตปุพฺพา นาม นตฺถิฯ โย ปน อคาริโก ตาสํ วาทํ มทฺทิตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ปาทปริจาริกา โหนฺติฯ โย ปพฺพชิโต ตาสํ มทฺทิตุํ สกฺโกติ, ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชนฺติฯ ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? มยมฺปิ เอวเมว กริสฺสามาติฯ จตสฺโสปิ ปริพฺพาชิกเวสํ คเหตฺวา, ‘‘อยํ ชมฺพุทีโป นาม ชมฺพุยา ปญฺญายตี’’ติ ชมฺพุสาขํ คเหตฺวา จาริกํ ปกฺกมิํสุฯ ยํ คามํ ปาปุณนฺติ, ตสฺส ทฺวาเร ปํสุปุญฺเช วา วาลิกปุญฺเช วา ชมฺพุธชํ ฐเปตฺวา, – ‘‘โย วาทํ อาโรเปตุํ สกฺโกติ, โส อิมํ มทฺทตู’’ติ วตฺวา คามํ ปวิสนฺติฯ เอวํ คาเมน คามํ วิจรนฺติโย สาวตฺถิํ ปาปุณิตฺวา ตเถว คามทฺวาเร ชมฺพุธชํ ฐเปตฺวา สมฺปตฺตมนุสฺสานํ อาโรเจตฺวา อนฺโตนครํ ปวิฏฺฐาฯ

เตน สมเยน ภควา สาวตฺถิํ นิสฺสาย เชตวเน วิหรติฯ อถายสฺมา สาริปุตฺโต คิลาเน ปุจฺฉนฺโต อชคฺคิตฏฺฐานํ ชคฺคนฺโต อตฺตโน กิจฺจมหนฺตตาย อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ ทิวาตรํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต คามทฺวาเร ชมฺพุธชํ ทิสฺวา, – ‘‘กิมิท’’นฺติ ทารเก ปุจฺฉิฯ เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ เตน หิ มทฺทถาติฯ น สกฺโกม, ภนฺเต, ภายามาติฯ

‘‘กุมารา มา ภายถ, ‘เกน อมฺหากํ ชมฺพุธโช มทฺทาปิโต’ติ วุตฺเต, พุทฺธสาวเกน สาริปุตฺตตฺเถเรน มทฺทาปิโต, วาทํ อาโรเปตุกามา เชตวเน เถรสฺส สนฺติกํ คจฺฉถาติ วเทยฺยาถา’’ติ อาหฯ เต เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ชมฺพุธชํ มทฺทิตฺวา ฉฑฺเฑสุํฯ เถโร ปิณฺฑาย จริตฺวา วิหารํ คโตฯ ปริพฺพาชิกาปิ คามโต นิกฺขมิตฺวา, ‘‘อมฺหากํ ธโช เกน มทฺทาปิโต’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ทารกา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ปริพฺพาชิกา ปุน คามํ ปวิสิตฺวา เอเกกํ วีถิํ คเหตฺวา, – ‘‘พุทฺธสาวโก กิร สาริปุตฺโต นาม อมฺเหหิ สทฺธิํ วาทํ กริสฺสติ, โสตุกามา นิกฺขมถา’’ติ อาโรเจสุํฯ มหาชโน นิกฺขมิ, เตน สทฺธิํ ปริพฺพาชิกา เชตวนํ อคมิํสุฯ

เถโร – ‘‘อมฺหากํ วสนฏฺฐาเน มาตุคามสฺส อาคมนํ นาม อผาสุก’’นฺติ วิหารมชฺเฌ นิสีทิฯ ปริพฺพาชิกาโย คนฺตฺวา เถรํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ตุมฺเหหิ อมฺหากํ ธโช มทฺทาปิโต’’ติ? อาม, มยา มทฺทาปิโตติฯ มยํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ วาทํ กริสฺสามาติฯ สาธุ กโรถ, กสฺส ปุจฺฉา กสฺส วิสฺสชฺชนํ โหตูติ? ปุจฺฉา นาม อมฺหากํ ปตฺตา, ตุมฺเห ปน มาตุคามา นาม ปฐมํ ปุจฺฉถาติ อาหฯ ตา จตสฺโสปิ จตูสุ ทิสาสุ ฐตฺวา มาตาปิตูนํ สนฺติเก อุคฺคหิตํ วาทสหสฺสํ ปุจฺฉิํสุฯ เถโร ขคฺเคน กุมุทนาฬํ ฉินฺทนฺโต วิย ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ นิชฺชฏํ นิคฺคณฺฐิํ กตฺวา กเถสิ, กเถตฺวา ปุน ปุจฺฉถาติ อาหฯ เอตฺตกเมว, ภนฺเต, มยํ ชานามาติฯ เถโร อาห – ‘‘ตุมฺเหหิ วาทสหสฺสํ ปุจฺฉิตํ มยา กถิตํ, อหํ ปน เอกํ เยว ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามิ, ตํ ตุมฺเห กเถถา’’ติฯ ตา เถรสฺส วิสยํ ทิสฺวา, ‘‘ปุจฺฉถ, ภนฺเต, พฺยากริสฺสามา’’ติ วตฺตุํ นาสกฺขิํสุฯ ‘‘วท, ภนฺเต, ชานมานา พฺยากริสฺสามา’’ติ ปุน อาหํสุฯ

เถโร อยํ ปน กุลปุตฺเต ปพฺพาเชตฺวา ปฐมํ สิกฺขาเปตพฺพปญฺโหติ วตฺวา, – ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ตา เนว อนฺตํ, น โกฏิํ อทฺทสํสุฯ เถโร กเถถาติ อาหฯ น ปสฺสาม, ภนฺเตติฯ ตุมฺเหหิ วาทสหสฺสํ ปุจฺฉิตํ มยา กถิตํ, มยฺหํ ตุมฺเห เอกํ ปญฺหมฺปิ กเถตุํ น สกฺโกถ, เอวํ สนฺเต กสฺส ชโย กสฺส ปราชโยติ? ตุมฺหากํ, ภนฺเต, ชโย, อมฺหากํ ปราชโยติฯ อิทานิ กิํ กริสฺสถาติ? ตา มาตาปิตูหิ วุตฺตวจนํ อาโรเจตฺวา, ‘‘ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ

ตุมฺเห มาตุคามา นาม อมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตุํ น วฏฺฏติ, อมฺหากํ ปน สาสนํ คเหตฺวา ภิกฺขุนิอุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชถาติฯ ตา สาธูติ เถรสฺส สาสนํ คเหตฺวา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชิํสุฯ ปพฺพชิตา จ ปน อปฺปมตฺตา อาตาปินิโย หุตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

อยํ สจฺจโก ตาสํ จตุนฺนมฺปิ กนิฏฺฐภาติโกฯ ตาหิ จตูหิปิ อุตฺตริตรปญฺโญ, มาตาปิตูนมฺปิ สนฺติกา วาทสหสฺสํ, ตโต พหุตรญฺจ พาหิรสมยํ อุคฺคเหตฺวา กตฺถจิ อคนฺตฺวา ราชทารเก สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺโต ตตฺเถว เวสาลิยํ วสติ, ปญฺญาย อติปูริตตฺตา กุจฺฉิ เม ภิชฺเชยฺยาติ ภีโต อยปฏฺเฏน กุจฺฉิํ ปริกฺขิปิตฺวา จรติ, อิมํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สจฺจโก นิคณฺฐปุตฺโต’’ติฯ

ภสฺสปฺปวาทโกติ ภสฺสํ วุจฺจติ กถามคฺโค, ตํ ปวทติ กเถตีติ ภสฺสปฺปวาทโกฯ ปณฺฑิตวาโทติ อหํ ปณฺฑิโตติ เอวํ วาโทฯ สาธุสมฺมโต พหุชนสฺสาติ ยํ ยํ นกฺขตฺตจาเรน อาทิสติ, ตํ ตํ เยภุยฺเยน ตเถว โหติ, ตสฺมา อยํ สาธุลทฺธิโก ภทฺทโกติ เอวํ สมฺมโต มหาชนสฺสฯ วาเทน วาทํ สมารทฺโธติ กถามคฺเคน โทสํ อาโรปิโตฯ อายสฺมา อสฺสชีติ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อาจริโย อสฺสชิตฺเถโรฯ ชงฺฆาวิหารํ อนุจงฺกมมาโนติ ตโต ตโต ลิจฺฉวิราชเคหโต ตํ ตํ เคหํ คมนตฺถาย อนุจงฺกมมาโนฯ เยนายสฺมา อสฺสชิ เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? สมยชานนตฺถํฯ

เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ ‘สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ อาโรเปสฺสามี’ติ อาหิณฺฑามิ, ‘สมยํ ปนสฺส น ชานามี’ติ น อาโรเปสิํฯ ปรสฺส หิ สมยํ ญตฺวา อาโรปิโต วาโท สฺวาโรปิโต นาม โหติฯ อยํ ปน สมณสฺส โคตมสฺส สาวโก ปญฺญายติ อสฺสชิตฺเถโร ; โส อตฺตโน สตฺถุ สมเย โกวิโท, เอตาหํ ปุจฺฉิตฺวา กถํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ อาโรเปสฺสามี’’ติฯ ตสฺมา อุปสงฺกมิฯ วิเนตีติ กถํ วิเนติ, กถํ สิกฺขาเปตีติ ปุจฺฉติฯ เถโร ปน ยสฺมา ทุกฺขนฺติ วุตฺเต อุปารมฺภสฺส โอกาโส โหติ, มคฺคผลานิปิ ปริยาเยน ทุกฺขนฺติ อาคตานิ, อยญฺจ ทุกฺขนฺติ วุตฺเต เถรํ ปุจฺเฉยฺย – ‘‘โภ อสฺสชิ, กิมตฺถํ ตุมฺเห ปพฺพชิตา’’ติฯ

ตโต ‘‘มคฺคผลตฺถายา’’ติ วุตฺเต, – ‘‘นยิทํ, โภ อสฺสชิ, ตุมฺหากํ สาสนํ นาม, มหาอาฆาตนํ นาเมตํ, นิรยุสฺสโท นาเมส, นตฺถิ ตุมฺหากํ สุขาสา, อุฏฺฐายุฏฺฐาย ทุกฺขเมว ชิราเปนฺตา อาหิณฺฑถา’’ติ โทสํ อาโรเปยฺย, ตสฺมา ปรวาทิสฺส ปริยายกถํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ ยถา เอส อปฺปติฏฺโฐ โหติ, เอวมสฺส นิปฺปริยายกถํ กเถสฺสามีติ จินฺเตตฺวา, ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจ’’นฺติ อิมํ อนิจฺจานตฺตวเสเนว กถํ กเถติฯ ทุสฺสุตนฺติ โสตุํ อยุตฺตํฯ

[354] สนฺถาคาเรติ ราชกุลานํ อตฺถานุสาสนสนฺถาคารสาลายํฯ เยน เต ลิจฺฉวี เตนุปสงฺกมีติ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ สมยํ อชานนภาเวน สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ น อาโรเปสิํ, อิทานิ ปนสฺส มหาสาวเกน กถิตํ สมยํ ชานามิ, อิเม จ มม อนฺเตวาสิกา ปญฺจสตา ลิจฺฉวี สนฺนิปติตาฯ เอเตหิ สทฺธิํ คนฺตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ อาโรเปสฺสามี’’ติ ตสฺมา อุปสงฺกมิฯ ญาตญฺญตเรนาติ ญาเตสุ อภิญฺญาเตสุ ปญฺจวคฺคิยตฺเถเรสุ อญฺญตเรนฯ ปติฏฺฐิตนฺติ ยถา เตน ปติฏฺฐิตํฯ สเจ เอวํ ปติฏฺฐิสฺสติ, อถ ปน อญฺญเทว วกฺขติ, ตตฺร มยา กิํ สกฺกา กาตุนฺติ อิทาเนว ปิฏฺฐิํ ปริวตฺเตนฺโต อาหฯ อากฑฺเฒยฺยาติ อตฺตโน อภิมุขํ กฑฺเฒยฺยฯ ปริกฑฺเฒยฺยาติ ปุรโต ปฏิปณาเมยฺยฯ สมฺปริกฑฺเฒยฺยาติ กาเลน อากฑฺเฒยฺย, กาเลน ปริกฑฺเฒยฺยฯ โสณฺฑิกากิลญฺชนฺติ สุราฆเร ปิฏฺฐกิลญฺชํฯ โสณฺฑิกาธุตฺโตติ สุราธุตฺโตฯ วาลํ กณฺเณ คเหตฺวาติ สุราปริสฺสาวนตฺถวิกํ โธวิตุกาโม กสฏนิธุนนตฺถํ อุโภสุ กณฺเณสุ คเหตฺวาฯ โอธุเนยฺยาติ อโธมุขํ กตฺวา ธุเนยฺยฯ นิทฺธุเนยฺยาติ อุทฺธํมุขํ กตฺวา ธุเนยฺยฯ นิปฺโผเฏยฺยาติ ปุนปฺปุนํ ปปฺโผเฏยฺยฯ สาณโธวิกํ นามาติ เอตฺถ มนุสฺสา สาณสาฏกกรณตฺถํ สาณวาเก คเหตฺวา มุฏฺฐิํ มุฏฺฐิํ พนฺธิตฺวา อุทเก ปกฺขิปนฺติฯ เต ตติยทิวเส สุฏฺฐุ กิลินฺนา โหนฺติฯ อถ มนุสฺสา อมฺพิลยาคุสุราทีนิ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา สาณมุฏฺฐิํ คเหตฺวา, ทกฺขิณโต วามโต สมฺมุขา จาติ ตีสุ ผลเกสุ สกิํ ทกฺขิณผลเก, สกิํ วามผลเก, สกิํ สมฺมุขผลเก ปหรนฺตา อมฺพิลยาคุสุราทีนิ ภุญฺชนฺตา ปิวนฺตา ขาทนฺตา โธวนฺติฯ มหนฺตา กีฬา โหติฯ รญฺโญ นาโค ตํ กีฬํ ทิสฺวา คมฺภีรํ อุทกํ อนุปวิสิตฺวา โสณฺฑาย อุทกํ คเหตฺวา สกิํ กุมฺเภ สกิํ ปิฏฺฐิยํ สกิํ อุโภสุ ปสฺเสสุ สกิํ อนฺตรสตฺถิยํ ปกฺขิปนฺโต กีฬิตฺถฯ

ตทุปาทาย ตํ กีฬิตชาตํ สาณโธวิกํ นาม วุจฺจติ , ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘สาณโธวิกํ นาม กีฬิตชาตํ กีฬตี’’ติฯ กิํ โส ภวมาโน สจฺจโก นิคณฺฐปุตฺโต, โย ภควโต วาทํ อาโรเปสฺสตีติ โย สจฺจโก นิคณฺฐปุตฺโต ภควโต วาทํ อาโรเปสฺสติ, โส กิํ ภวมาโน กิํ ยกฺโข ภวมาโน อุทาหุ อินฺโท, อุทาหุ พฺรหฺมา ภวมาโน ภควโต วาทํ อาโรเปสฺสติ? น หิ สกฺกา ปกติมนุสฺเสน ภควโต วาทํ อาโรเปตุนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

[355] เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมิํ สมเย สจฺจโก อารามํ ปาวิสิ, ตสฺมิํฯ กิสฺมิํ ปน สมเย ปาวิสีติ? มหามชฺฌนฺหิกสมเยฯ กสฺมา ปน ตสฺมิํ สมเย จงฺกมนฺตีติ? ปณีตโภชนปจฺจยสฺส ถินมิทฺธสฺส วิโนทนตฺถํฯ ทิวาปธานิกา วา เตฯ ตาทิสานญฺหิ ปจฺฉาภตฺตํ จงฺกมิตฺวา นฺหตฺวา สรีรํ อุตุํ คณฺหาเปตฺวา นิสชฺช สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ เยน เต ภิกฺขูติ โส กิร กุหิํ สมโณ โคตโมติ ปริเวณโต ปริเวณํ คนฺตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ปวิสิสฺสามีติ วิโลเกนฺโต อรญฺเญ หตฺถี วิย จงฺกเม จงฺกมมาเน ปํสุกูลิกภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตํ สนฺธาย, ‘‘เยน เต ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กหํ นุ โข, โภติ กตรสฺมิํ อาวาเส วา มณฺฑเป วาติ อตฺโถฯ เอส, อคฺคิเวสฺสน, ภควาติ ตทา กิร ภควา ปจฺจูสกาเล มหากรุณา สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สพฺพญฺญุตญฺญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา โพธเนยฺยสตฺตํ โอโลเกนฺโต อทฺทส – ‘‘สฺเว สจฺจโก นิคณฺฐปุตฺโต มหติํ ลิจฺฉวิปริสํ คเหตฺวา มม วาทํ อาโรเปตุกาโม อาคมิสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต มหาปริสาย นิสีทิตุํ สุขฏฺฐาเน นิสีทิสฺสามีติ คนฺธกุฏิํ อปวิสิตฺวา มหาวเน อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ เต ภิกฺขู ภควโต วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อาคตา, สจฺจเกน ปุฏฺฐา ทูเร นิสินฺนํ ภควนฺตํ ทสฺเสนฺตา, ‘‘เอส อคฺคิเวสฺสน ภควา’’ติ อาหํสุฯ

มหติยา ลิจฺฉวิปริสาย สทฺธินฺติ เหฏฺฐา ปญฺจมตฺเตหิ ลิจฺฉวิสเตหิ ปริวุโตติ วุตฺตํฯ

เต เอตสฺส อนฺเตวาสิกาเยว, อนฺโตเวสาลิยํ ปน สจฺจโก ปญฺจมตฺตานิ ลิจฺฉวิราชสตานิ คเหตฺวา, ‘‘วาทตฺถิโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺโต’’ติ สุตฺวา ทฺวินฺนํ ปณฺฑิตานํ กถาสลฺลาปํ โสสฺสามาติ เยภุยฺเยน มนุสฺสา นิกฺขนฺตา, เอวํ สา ปริสา มหตี อปริจฺฉินฺนคณนา อโหสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อญฺชลิํ ปณาเมตฺวาติ เอเต อุภโตปกฺขิกา, เต เอวํ จินฺเตสุํ – ‘‘สเจ โน มิจฺฉาทิฏฺฐิกา โจเทสฺสนฺติ, ‘กสฺมา ตุมฺเห สมณํ โคตมํ วนฺทิตฺถา’ติ, เตสํ, ‘กิํ อญฺชลิมตฺตกรเณนปิ วนฺทิตํ โหตี’ติ วกฺขามฯ สเจ โน สมฺมาทิฏฺฐิกา โจเทสฺสนฺติ, ‘กสฺมา ภควนฺตํ น วนฺทิตฺถา’ติ, ‘กิํ สีเสน ภูมิํ ปหรนฺเตเนว วนฺทิตํ โหติ, นนุ อญฺชลิกมฺมมฺปิ วนฺทนา เอวา’ติ วกฺขามา’’ติฯ นาม โคตฺตนฺติ, โภ โคตม, อหํ อสุกสฺส ปุตฺโต ทตฺโต นาม มิตฺโต นาม อิธ อาคโตติ วทนฺตา นามํ สาเวนฺติ นามฯ โภ โคตม, อหํ วาสิฏฺโฐ นาม กจฺจาโน นาม อิธ อาคโตติ วทนฺตา โคตฺตํ สาเวนฺติ นามฯ เอเต กิร ทลิทฺทา ชิณฺณกุลปุตฺตา ปริสมชฺเฌ นามโคตฺตวเสน ปากฏา ภวิสฺสามาติ เอวํ อกํสุฯ เย ปน ตุณฺหีภูตา นิสีทิํสุ, เต เกราฏิกา เจว อนฺธพาลา จฯ ตตฺถ เกราฏิกา, ‘‘เอกํ ทฺเว กถาสลฺลาเป กโรนฺโต วิสฺสาสิโก โหติ, อถ วิสฺสาเส สติ เอกํ ทฺเว ภิกฺขา อทาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ ตโต อตฺตานํ โมเจนฺตา ตุณฺหี นิสีทนฺติฯ อนฺธพาลา อญฺญาณตาเยว อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺโฑ วิย ยตฺถ กตฺถจิ ตุณฺหีภูตา นิสีทนฺติฯ

[356] กิญฺจิเทว เทสนฺติ กญฺจิ โอกาสํ กิญฺจิ การณํ, อถสฺส ภควา ปญฺหปุจฺฉเน อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อาห – ปุจฺฉ, อคฺคิเวสฺสน, ยทากงฺขสีติฯ ตสฺสตฺโถ – ‘‘ปุจฺฉ ยทิ อากงฺขสิ, น เม ปญฺหวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถิ’’ฯ อถ วา ‘‘ปุจฺฉ ยํ อากงฺขสิ, สพฺพํ เต วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิ อสาธารณํ ปจฺเจกพุทฺธอคฺคสาวมหาสาวเกหิฯ เต หิ ยทากงฺขสีติ น วทนฺติ, สุตฺวา เวทิสฺสามาติ วทนฺติฯ พุทฺธา ปน ‘‘ปุจฺฉาวุโส, ยทากงฺขสี’’ติ (สํ. นิ. 1.237) วา, ‘‘ปุจฺฉ, มหาราช, ยทากงฺขสี’’ติ (ที. นิ. 1.162) วา,

‘‘ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ;

ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส, อหํ อนฺตํ กโรมิ เต’’ อิติฯ (ที. นิ. 2.356) วา,

‘‘เตน หิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติ (ม. นิ. 3.85) วา,

‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉถา’’ติฯ (สุ. นิ. 1036) วา,

‘‘ปุจฺฉ มํ สภิย ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ;

ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส, อหํ อนฺตํ กโรมิ เต’’ อิติฯ (สุ. นิ. 517) วา –

เตสํ เตสํ ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกานํ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรนฺติฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ ภควา พุทฺธภูมิํ ปตฺวา เอตํ ปวารณํ ปวาเรยฺยฯ โย โพธิสตฺตภูมิยํ ปเทสญาเณปิ ฐิโต

‘‘โกณฺฑญฺญ ปญฺหานิ วิยากโรหิ,

ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปา;

โกณฺฑญฺญ เอโส มนุเชสุ ธมฺโม,

ยํ วุทฺธมาคจฺฉติ เอส ภาโร’’ติฯ (ชา. 2.17.60) –

เอวํ สกฺกาทีนํ อตฺถาย อิสีหิ ยาจิโต

‘‘กตาวกาสา ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต,

ยํ กิญฺจิ ปญฺหํ มนสาภิปตฺถิตํ;

อหญฺหิ ตํ ตํ โว วิยากริสฺสํ,

ญตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรญฺจา’’ติฯ (ชา. 2.17.61);

เอวํ สรภงฺคกาเล, สมฺภวชาตเก จ สกลชมฺพุทีปํ ติกฺขตฺตุํ วิจริตฺวา ปญฺหานํ อนฺตกรํ อทิสฺวา สุจิรเตน พฺราหฺมเณน ปญฺหํ ปุฏฺโฐ โอกาเส การิเต, ชาติยา สตฺตวสฺโส รถิกายํ ปํสุํ กีฬนฺโต ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อนฺตรวีถิยํ นิสินฺโนว –

‘‘ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถาปิ กุสโล ตถา;

ราชา จ โข ตํ ชานาติ, ยทิ กาหติ วา น วา’’ติฯ (ชา. 1.16.172) –

สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ

เอวํ ภควตา สพฺพญฺญุปวารณาย ปวาริตาย อตฺตมโน ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต, ‘‘กถํ ปน, โภ โคตมา’’ติอาทิมาหฯ

อถสฺส ภควา, ‘‘ปสฺสถ, โภ, อญฺญํ สาวเกน กถิตํ, อญฺญํ สตฺถา กเถติ, นนุ มยา ปฏิกจฺเจว วุตฺตํ, ‘สเจ ตถา ปติฏฺฐิสฺสติ, ยถาสฺส สาวเกน ปติฏฺฐิตํ, เอวาหํ วาทํ อาโรเปสฺสามี’ติฯ อยํ ปน อญฺญเมว กเถติ, ตตฺถ กิํ มยา สกฺกา กาตุ’’นฺติ เอวํ นิคณฺฐสฺส วจโนกาโส มา โหตูติ เหฏฺฐา อสฺสชิตฺเถเรน กถิตนิยาเมเนว กเถนฺโต, เอวํ โข อหํ, อคฺคิเวสฺสนาติอาทิมาหฯ อุปมา มํ, โภ โคตม, ปฏิภาตีติ, โภ โคตม, มยฺหํ เอกา อุปมา อุปฏฺฐาติ, อาหรามิ ตํ อุปมนฺติ วทติฯ ปฏิภาตุ ตํ, อคฺคิเวสฺสนาติ อุปฏฺฐาตุ เต, อคฺคิเวสฺสน, อาหร ตํ อุปมํ วิสตฺโถติ ภควา อโวจฯ พลกรณียาติ พาหุพเลน กตฺตพฺพา กสิวาณิชฺชาทิกา กมฺมนฺตาฯ รูปตฺตายํ ปุริสปุคฺคโลติ รูปํ อตฺตา อสฺสาติ รูปตฺตา, รูปํ อตฺตาติ คเหตฺวา ฐิตปุคฺคลํ ทีเปติฯ รูเป ปติฏฺฐายาติ ตสฺมิํ อตฺตาติ คหิตรูเป ปติฏฺฐหิตฺวาฯ ปุญฺญํ วา อปุญฺญํ วา ปสวตีติ กุสลํ วา อกุสลํ วา ปฏิลภติฯ เวทนตฺตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมินา กิํ ทีเปติ? อิเม ปญฺจกฺขนฺธา อิเมสํ สตฺตานํ ปถวี วิย ปติฏฺฐา, เต อิเมสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปติฏฺฐาย กุสลากุสลกมฺมํ นาม อายูหนฺติฯ ตุมฺเห เอวรูปํ วิชฺชมานเมว อตฺตานํ ปฏิเสเธนฺโต ปญฺจกฺขนฺธา อนตฺตาติ ทีเปถาติ อติวิย สการณํ กตฺวา อุปมํ อาหริฯ อิมินา จ นิคณฺเฐน อาหฏโอปมฺมํ นิยตเมว , สพฺพญฺญุพุทฺธโต อญฺโญ ตสฺส กถํ ฉินฺทิตฺวา วาเท โทสํ ทาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ทุวิธา หิ ปุคฺคลา พุทฺธเวเนยฺยา จ สาวกเวเนยฺยา จฯ สาวกเวเนยฺเย สาวกาปิ วิเนนฺติ พุทฺธาปิฯ พุทฺธเวเนยฺเย ปน สาวกา วิเนตุํ น สกฺโกนฺติ, พุทฺธาว วิเนนฺติฯ อยมฺปิ นิคณฺโฐ พุทฺธเวเนยฺโย, ตสฺมา เอตสฺส วาทํ ฉินฺทิตฺวา อญฺโญ โทสํ ทาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เตนสฺส ภควา สยเมว วาเท โทสทสฺสนตฺถํ นนุ ตฺวํ, อคฺคิเวสฺสนาติอาทิมาหฯ

อถ นิคณฺโฐ จินฺเตสิ – ‘‘อติวิย สมโณ โคตโม มม วาทํ ปติฏฺฐเปติ, สเจ อุปริ โกจิ โทโส ภวิสฺสติ, มมํ เอกกํเยว นิคฺคณฺหิสฺสติฯ หนฺทาหํ อิมํ วาทํ มหาชนสฺสาปิ มตฺถเก ปกฺขิปามี’’ติ, ตสฺมา เอวมาห – อหมฺปิ, โภ โคตม, เอวํ วทามิ รูปํ เม อตฺตา…เป.… วิญฺญาณํ เม อตฺตาติ, อยญฺจ มหตี ชนตาติฯ

ภควา ปน นิคณฺฐโต สตคุเณนปิ สหสฺสคุเณนปิ สตสหสฺสคุเณนปิ วาทีวรตโร, ตสฺมา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ นิคณฺโฐ อตฺตานํ โมเจตฺวา มหาชนสฺส มตฺถเก วาทํ ปกฺขิปติ, นาสฺส อตฺตานํ โมเจตุํ ทสฺสามิ, มหาชนโต นิวตฺเตตฺวา เอกกํเยว นํ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ กิญฺหิ เต, อคฺคิเวสฺสนาติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – นายํ ชนตา มม วาทํ อาโรเปตุํ อาคตา, ตฺวํเยว สกลํ เวสาลิํ สํวฏฺฏิตฺวา มม วาทํ อาโรเปตุํ อาคโต, ตสฺมา ตฺวํ สกเมว วาทํ นิเวเฐหิ, มา มหาชนสฺส มตฺถเก ปกฺขิปสีติฯ โส ปฏิชานนฺโต อหญฺหิ, โภ โคตมาติอาทิมาหฯ

[357] อิติ ภควา นิคณฺฐสฺส วาทํ ปติฏฺฐเปตฺวา, เตน หิ, อคฺคิเวสฺสนาติ ปุจฺฉํ อารภิฯ ตตฺถ เตน หีติ การณตฺเถ นิปาโตฯ ยสฺมา ตฺวํ ปญฺจกฺขนฺเธ อตฺตโต ปฏิชานาสิ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ สกสฺมิํ วิชิเตติ อตฺตโน รฏฺเฐฯ ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุนฺติ ฆาตารหํ ฆาเตตพฺพยุตฺตกํ ฆาเตตุํ ชาเปตายํ วา ชาเปตุนฺติ ธนชานิรหํ ชาเปตพฺพยุตฺตํ ชาเปตุํ ชิณฺณธนํ กาตุํฯ ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุนฺติ สกรฏฺฐโต ปพฺพาชนารหํ ปพฺพาเชตุํ, นีหริตุํฯ วตฺติตุญฺจ อรหตีติ วตฺตติ เจว วตฺติตุญฺจ อรหติฯ วตฺติตุํ ยุตฺโตติ ทีเปติฯ อิติ นิคณฺโฐ อตฺตโน วาทเภทนตฺถํ อาหฏการณเมว อตฺตโน มารณตฺถาย อาวุธํ ติขิณํ กโรนฺโต วิย วิเสเสตฺวา ทีเปติ, ยถา ตํ พาโลฯ เอวํ เม รูปํ โหตูติ มม รูปํ เอวํวิธํ โหตุ, ปาสาทิกํ อภิรูปํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ สุวณฺณโตรณํ วิย สุสชฺชิตจิตฺตปโฏ วิย จ มนาปทสฺสนนฺติฯ เอวํ เม รูปํ มา อโหสีติ มม รูปํ เอวํวิธํ มา โหตุ, ทุพฺพณฺณํ ทุสฺสณฺฐิตํ วลิตปลิตํ ติลกสมากิณฺณนฺติฯ

ตุณฺหี อโหสีติ นิคณฺโฐ อิมสฺมิํ ฐาเน วิรทฺธภาวํ ญตฺวา, ‘‘สมโณ โคตโม มม วาทํ ภินฺทนตฺถาย การณํ อาหริ, อหํ พาลตาย ตเมว วิเสเสตฺวา ทีเปสิํ, อิทานิ นฏฺโฐมฺหิ, สเจ วตฺตตีติ วกฺขามิ, อิเม ราชาโน อุฏฺฐหิตฺวา, ‘อคฺคิเวสฺสน, ตฺวํ มม รูเป วโส วตฺตตีติ วทสิ, ยทิ เต รูเป วโส วตฺตติ, กสฺมา ตฺวํ ยถา อิเม ลิจฺฉวิราชาโน ตาวติํสเทวสทิเสหิ อตฺตภาเวหิ วิโรจนฺติ อภิรูปา ปาสาทิกา, เอวํ น วิโรจสี’ติฯ สเจ น วตฺตตีติ วกฺขามิ, สมโณ โคตโม อุฏฺฐหิตฺวา, ‘อคฺคิเวสฺสน, ตฺวํ ปุพฺเพ วตฺตติ เม รูปสฺมิํ วโสติ วตฺวา อิทานิ ปฏิกฺขิปสี’ติ วาทํ อาโรเปสฺสติฯ อิติ วตฺตตีติ วุตฺเตปิ เอโก โทโส, น วตฺตตีติ วุตฺเตปิ เอโก โทโส’’ติ ตุณฺหี อโหสิฯ ทุติยมฺปิ ภควา ปุจฺฉิ, ทุติยมฺปิ ตุณฺหี อโหสิฯ ยสฺมา ปน ยาวตติยํ ภควตา ปุจฺฉิเต อพฺยากโรนฺตสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลติ, พุทฺธา จ นาม สตฺตานํเยว อตฺถาย กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมีนํ ปูริตตฺตา สตฺเตสุ พลวอนุทฺทยา โหนฺติฯ ตสฺมา ยาวตติยํ อปุจฺฉิตฺวา อถ โข ภควา สจฺจกํ นิคณฺฐปุตฺตํ เอตทโวจ – เอตํ ‘‘พฺยากโรหี ทานี’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

ตตฺถ สหธมฺมิกนฺติ สเหตุกํ สการณํฯ วชิรํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วชิรปาณิฯ ยกฺโขติ น โย วา โส วา ยกฺโข, สกฺโก เทวราชาติ เวทิตพฺโพฯ อาทิตฺตนฺติ อคฺคิวณฺณํฯ สมฺปชฺชลิตนฺติ สุฏฺฐุ ปชฺชลิตํฯ สโชติภูตนฺติ สมนฺตโต โชติภูตํ, เอกคฺคิชาลภูตนฺติ อตฺโถฯ ฐิโต โหตีติ มหนฺตํ สีสํ, กนฺทลมกุลสทิสา ทาฐา, ภยานกานิ อกฺขินาสาทีนีติ เอวํ วิรูปรูปํ มาเปตฺวา ฐิโตฯ กสฺมา ปเนส อาคโตติ? ทิฏฺฐิวิสฺสชฺชาปนตฺถํฯ อปิจ, ‘‘อหญฺเจว โข ปน ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ปเร จ เม น อาชาเนยฺยุ’’นฺติ เอวํ ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกภาวํ อาปนฺเน ภควติ สกฺโก มหาพฺรหฺมุนา สทฺธิํ อาคนฺตฺวา, ‘‘ภควา ธมฺมํ เทเสถ, ตุมฺหากํ อาณาย อวตฺตมาเน มยํ วตฺตาเปสฺสาม, ตุมฺหากํ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, อมฺหากํ อาณาจกฺก’’นฺติ ปฏิญฺญมกาสิฯ ตสฺมา ‘‘อชฺช สจฺจกํ ตาเสตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺชาเปสฺสามี’’ติ อาคโตฯ

ภควา เจว ปสฺสติ, สจฺจโก จ นิคณฺฐปุตฺโตติ ยทิ หิ ตํ อญฺเญปิ ปสฺเสยฺยุํฯ ตํ การณํ อครุ อสฺส, ‘‘สมโณ โคตโม สจฺจกํ อตฺตโน วาเท อโนตรนฺตํ ญตฺวา ยกฺขํ อาวาเหตฺวา ทสฺเสสิ, ตโต สจฺจโก ภเยน กเถสี’’ติ วเทยฺยุํฯ ตสฺมา ภควา เจว ปสฺสติ สจฺจโก จฯ ตสฺส ตํ ทิสฺวาว สกลสรีรโต เสทา มุจฺจิํสุ, อนฺโตกุจฺฉิ วิปริวตฺตมานา มหารวํ รวิฯ

โส ‘‘อญฺเญปิ นุ โข ปสฺสนฺตี’’ติ โอโลเกนฺโต กสฺสจิ โลมหํสมตฺตมฺปิ น อทฺทสฯ ตโต – ‘‘อิทํ ภยํ มเมว อุปฺปนฺนํฯ สจาหํ ยกฺโขติ วกฺขามิ, ‘กิํ ตุยฺหเมว อกฺขีนิ อตฺถิ, ตฺวเมว ยกฺขํ ปสฺสสิ, ปฐมํ ยกฺขํ อทิสฺวา สมเณน โคตเมน วาทสงฺฆาเฏ ขิตฺโตว ยกฺขํ ปสฺสสี’ติ วเทยฺยุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา – ‘‘น ทานิ เม อิธ อญฺญํ ปฏิสรณํ อตฺถิ, อญฺญตฺร สมณา โคตมา’’ติ มญฺญมาโน, อถ โข สจฺจโก นิคณฺฐปุตฺโต…เป.… ภควนฺตํ เอตทโวจฯ ตาณํ คเวสีติ ตาณนฺติ คเวสมาโนฯ เลณํ คเวสีติ เลณนฺติ คเวสมาโนฯ สรณํ คเวสีติ สรณนฺติ คเวสมาโนฯ เอตฺถ จ ตายติ รกฺขตีติ ตาณํฯ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํฯ สรตีติ สรณํ, ภยํ หิํสติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ

[358] มนสิ กริตฺวาติ มนมฺหิ กตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปธาเรตฺวาฯ เอวํ เม เวทนา โหตูติ กุสลาว โหตุ, สุขาว โหตุฯ เอวํ เม สญฺญา โหตูติ กุสลาว โหตุ, สุขาว โหตุ, โสมนสฺสสมฺปยุตฺตาว โหตูติฯ สงฺขารวิญฺญาเณสุปิ เอเสว นโยฯ มา อโหสีติ เอตฺถ ปน วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กลฺลํ นูติ ยุตฺตํ นุฯ สมนุปสฺสิตุนฺติ ‘‘เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตา’’ติ เอวํ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน ปสฺสิตุํฯ โน หิทํ, โภ โคตมาติ น ยุตฺตเมตํ, โภ โคตมฯ อิติ ภควา ยถา นาม เฉโก อหิตุณฺฑิโก สปฺปทฏฺฐวิสํ เตเนว สปฺเปน ปุน ฑํสาเปตฺวา อุพฺพาเหยฺย, เอวํ ตสฺสํเยว ปริสติ สจฺจกํ นิคณฺฐปุตฺตํ เตเนว มุเขน ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาติ วทาเปสิฯ ทุกฺขํ อลฺลีโนติ อิมํ ปญฺจกฺขนฺธทุกฺขํ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อลฺลีโนฯ อุปคโต อชฺโฌสิโตติปิ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสเนว เวทิตพฺโพฯ ทุกฺขํ เอตํ มมาติอาทีสุ ปญฺจกฺขนฺธทุกฺขํ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน สมนุปสฺสตีติ อตฺโถฯ ปริชาเนยฺยาติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ตีรณปริญฺญาย ปริโต ชาเนยฺยฯ ปริกฺเขเปตฺวาติ ขยํ วยํ อนุปฺปาทํ อุปเนตฺวาฯ

[359] นวนฺติ ตรุณํฯ อกุกฺกุกชาตนฺติ ปุปฺผคฺคหณกาเล อนฺโต องฺคุฏฺฐปฺปมาโณ เอโก ฆนทณฺฑโก นิพฺพตฺตติ, เตน วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ ริตฺโตติ สุญฺโญ อนฺโตสารวิรหิโตฯ ริตฺตตฺตาว ตุจฺโฉอปรทฺโธติ ปราชิโตฯ

ภาสิตา โข ปน เตติ อิทํ ภควา ตสฺส มุขรภาวํ ปกาเสตฺวา นิคฺคณฺหนฺโต อาหฯ โส กิร ปุพฺเพ ปูรณาทโย ฉ สตฺถาโร อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ เต วิสฺสชฺเชตุํ น สกฺโกนฺติฯ อถ เนสํ ปริสมชฺเฌ มหนฺตํ วิปฺปการํ อาโรเปตฺวา อุฏฺฐาย ชยํ ปเวเทนฺโต คจฺฉติฯ โส สมฺมาสมฺพุทฺธมฺปิ ตเถว วิเหเฐสฺสามีติ สญฺญาย อุปสงฺกมิตฺวา –

‘‘อมฺโภ โก นาม ยํ รุกฺโข, สินฺนปตฺโต สกณฺฏโก;

ยตฺถ เอกปฺปหาเรน, อุตฺตมงฺคํ วิภิชฺชิต’’นฺติฯ

อยํ ขทิรํ อาหจฺจ อสารกรุกฺขปริจิโต มุทุตุณฺฑสกุโณ วิย สพฺพญฺญุตญฺญาณสารํ อาหจฺจ ญาณตุณฺฑเภทํ ปตฺโต สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ถทฺธภาวํ อญฺญาสิฯ ตทสฺส ปริสมชฺเฌ ปกาเสนฺโต ภาสิตา โข ปน เตติอาทิมาหฯ นตฺถิ เอตรหีติ อุปาทินฺนกสรีเร เสโท นาม นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, เอตรหิ ปน นตฺถีติ วทติฯ สุวณฺณวณฺณํ กายํ วิวรีติ น สพฺพํ กายํ วิวริฯ พุทฺธา นาม คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา ปฏิจฺฉนฺนสรีรา ปริสติ ธมฺมํ เทเสนฺติฯ อถ ภควา คลวาฏกสมฺมุขฏฺฐาเน จีวรํ คเหตฺวา จตุรงฺคุลมตฺตํ โอตาเรสิฯ โอตาริตมตฺเต ปน ตสฺมิํ สุวณฺณวณฺณา รสฺมิโย ปุญฺชปุญฺชา หุตฺวา สุวณฺณฆฏโต รตฺตสุวณฺณรสธารา วิย, รตฺตวณฺณวลาหกโต วิชฺชุลตา วิย จ นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณมุรชสทิสํ มหาขนฺธํ อุตฺตมสิรํ ปทกฺขิณํ กุรุมานา อากาเส ปกฺขนฺทิํสุฯ กสฺมา ปน ภควา เอวมกาสีติ? มหาชนสฺส กงฺขาวิโนทนตฺถํฯ มหาชโน หิ สมโณ โคตโม มยฺหํ เสโท นตฺถีติ วทติ, สจฺจกสฺส ตาว นิคณฺฐปุตฺตสฺส ยนฺตารุฬฺหสฺส วิย เสทา ปคฺฆรนฺติฯ สมโณ ปน โคตโม ฆนทุปฏฺฏจีวรํ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน, อนฺโต เสทสฺส อตฺถิตา วา นตฺถิตา วา กถํ สกฺกา ญาตุนฺติ กงฺขํ กเรยฺย, ตสฺส กงฺขาวิโนทนตฺถํ เอวมกาสิฯ มงฺกุภูโตติ นิตฺเตชภูโตฯ ปตฺตกฺขนฺโธติ ปติตกฺขนฺโธฯ อปฺปฏิภาโนติ อุตฺตริ อปฺปสฺสนฺโตฯ นิสีทีติ ปาทงฺคุฏฺฐเกน ภูมิํ กสมาโน นิสีทิฯ

[360] ทุมฺมุโขติ น วิรูปมุโข, อภิรูโป หิ โส ปาสาทิโกฯ นามํ ปนสฺส เอตํฯ

อภพฺโพ ตํ โปกฺขรณิํ ปุน โอตริตุนฺติ สพฺเพสํ อฬานํ ภคฺคตฺตา ปจฺฉินฺนคมโน โอตริตุํ อภพฺโพ, ตตฺเถว กากกุลลาทีนํ ภตฺตํ โหตีติ ทสฺเสติฯ วิสูกายิกานีติ ทิฏฺฐิวิสูกานิฯ วิเสวิตานีติ ทิฏฺฐิสญฺจริตานิฯ วิปฺผนฺทิตานีติ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตานิฯ ยทิทํ วาทาธิปฺปาโยติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ; วาทาธิปฺปาโย หุตฺวา วาทํ อาโรเปสฺสามีติ อชฺฌาสเยน อุปสงฺกมิตุํ อภพฺโพ; ธมฺมสฺสวนาย ปน อุปสงฺกเมยฺยาติ ทสฺเสติฯ ทุมฺมุขํ ลิจฺฉวิปุตฺตํ เอตทโวจาติ กสฺมา อโวจ ? ทุมฺมุขสฺส กิรสฺส อุปมาหรณกาเล เสส ลิจฺฉวิกุมาราปิ จินฺเตสุํ – ‘‘อิมินา นิคณฺเฐน อมฺหากํ สิปฺปุคฺคหณฏฺฐาเน จิรํ อวมาโน กโต, อยํ ทานิ อมิตฺตสฺส ปิฏฺฐิํ ปสฺสิตุํ กาโลฯ มยมฺปิ เอเกกํ อุปมํ อาหริตฺวา ปาณิปฺปหาเรน ปติตํ มุคฺคเรน โปเถนฺโต วิย ตถา นํ กริสฺสาม, ยถา น ปุน ปริสมชฺเฌ สีสํ อุกฺขิปิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ, เต โอปมฺมานิ กริตฺวา ทุมฺมุขสฺส กถาปริโยสานํ อาคมยมานา นิสีทิํสุฯ สจฺจโก เตสํ อธิปฺปายํ ญตฺวา, อิเม สพฺเพว คีวํ อุกฺขิปิตฺวา โอฏฺเฐหิ จลมาเนหิ ฐิตา; สเจ ปจฺเจกา อุปมา หริตุํ ลภิสฺสนฺติ, ปุน มยา ปริสมชฺเฌ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺกา ภวิสฺสติ, หนฺทาหํ ทุมฺมุขํ อปสาเทตฺวา ยถา อญฺญสฺส โอกาโส น โหติ, เอวํ กถาวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา สมณํ โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ตสฺมา เอตทโวจฯ ตตฺถ อาคเมหีติ ติฏฺฐ, มา ปุน ภณาหีติ อตฺโถฯ

[361] ติฏฺฐเตสา, โภ โคตมาติ, โภ โคตม, เอสา อมฺหากญฺเจว อญฺเญสญฺจ ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ วาจา ติฏฺฐตุฯ วิลาปํ วิลปิตํ มญฺเญติ เอตญฺหิ วจนํ วิลปิตํ วิย โหติ, วิปฺปลปิตมตฺตํ โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ติฏฺฐเตสาติ เอตฺถ กถาติ อาหริตฺวา วตฺตพฺพาฯ วาจาวิลาปํ วิลปิตํ มญฺเญติ เอตฺถ ปนิทํ วาจานิจฺฉารณํ วิลปิตมตฺตํ มญฺเญ โหตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต กิตฺตาวตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวสารชฺชปตฺโตติ ญาณปตฺโตฯ อปรปฺปจฺจโยติ อปรปฺปตฺติโยฯ อถสฺส ภควา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อิธ, อคฺคิเวสฺสนาติอาทิมาห, ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ปสฺสตีติ วุตฺตตฺตา เสกฺขภูมิ ทสฺสิตาฯ ตสฺมา อุตฺตริ อเสกฺขภูมิํ ปุจฺฉนฺโต ทุติยํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตมฺปิสฺส ภควา พฺยากาสิ

ตตฺถ ทสฺสนานุตฺตริเยนาติอาทีสุ ทสฺสนานุตฺตริยนฺติ โลกิยโลกุตฺตรา ปญฺญาฯ ปฏิปทานุตฺตริยนฺติ โลกิยโลกุตฺตรา ปฏิปทาฯ วิมุตฺตานุตฺตริยนฺติ โลกิยโลกุตฺตรา วิมุตฺติฯ สุทฺธโลกุตฺตรเมว วา คเหตฺวา ทสฺสนานุตฺตริยนฺติ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิฯ ปฏิปทานุตฺตริยนฺติ เสสานิ มคฺคงฺคานิฯ วิมุตฺตานุตฺตริยนฺติ อคฺคผลวิมุตฺติฯ ขีณาสวสฺส วา นิพฺพานทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นามฯ มคฺคงฺคานิ ปฏิปทานุตฺตริยํฯ อคฺคผลํ วิมุตฺตานุตฺตริยนฺติ เวทิตพฺพํฯ พุทฺโธ โส ภควาติ โส ภควา สยมฺปิ จตฺตาริ สจฺจานิ พุทฺโธฯ โพธายาติ ปเรสมฺปิ จตุสจฺจโพธาย ธมฺมํ เทเสติฯ ทนฺโตติอาทีสุ ทนฺโตติ นิพฺพิเสวโนฯ ทมถายาติ นิพฺพิเสวนตฺถายฯ สนฺโตติ สพฺพกิเลสวูปสเมน สนฺโตฯ สมถายาติ กิเลสวูปสมายฯ ติณฺโณติ จตุโรฆติณฺโณฯ ตรณายาติ จตุโรฆตรณายฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ ปรินิพฺพานายาติ กิเลสปรินิพฺพานตฺถายฯ

[362] ธํสีติ คุณธํสกาฯ ปคพฺพาติ วาจาปาคพฺพิเยน สมนฺนาคตาฯ อาสาเทตพฺพนฺติ ฆฏฺเฏตพฺพํฯ อาสชฺชาติ ฆฏฺเฏตฺวาฯ นตฺเวว ภวนฺตํ โคตมนฺติ ภวนฺตํ โคตมํ อาสชฺช กสฺสจิ อตฺตโน วาทํ อนุปหตํ สกลํ อาทาย ปกฺกมิตุํ ถาโม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ น หิ ภควา หตฺถิอาทโย วิย กสฺสจิ ชีวิตนฺตรายํ กโรติฯ อยํ ปน นิคณฺโฐ อิมา ติสฺโส อุปมา น ภควโต อุกฺกํสนตฺถํ อาหริ, อตฺตุกฺกํสนตฺถเมว อาหริฯ ยถา หิ ราชา กญฺจิ ปจฺจตฺถิกํ ฆาเตตฺวา เอวํ นาม สูโร เอวํ ถามสมฺปนฺโน ปุริโส ภวิสฺสตีติ ปจฺจตฺถิกํ โถเมนฺโตปิ อตฺตานเมว โถเมติฯ เอวเมว โสปิ สิยา หิ, โภ โคตม, หตฺถิํ ปภินฺนนฺติอาทีหิ ภควนฺตํ อุกฺกํเสนฺโตปิ มยเมว สูรา มยํ ปณฺฑิตา มยํ พหุสฺสุตาเยว เอวํ ปภินฺนหตฺถิํ วิย, ชลิตอคฺคิกฺขนฺธํ วิย, ผณกตอาสีวิสํ วิย จ วาทตฺถิกา สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิมฺหาติ อตฺตานํเยว อุกฺกํเสติฯ เอวํ อตฺตานํ อุกฺกํเสตฺวา ภควนฺตํ นิมนฺตยมาโน อธิวาเสตุ เมติอาทิมาหฯ ตตฺถ อธิวาเสตูติ สมฺปฏิจฺฉตุฯ สฺวาตนายาติ ยํ เม ตุมฺเหสุ การํ กโรโต สฺเว ภวิสฺสติ ปุญฺญญฺจ ปีติปาโมชฺชญฺจ, ตทตฺถายฯ

อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ ภควา กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเรเยว ขนฺติํ ธาเรนฺโต ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิฯ สจฺจกสฺส อนุคฺคหกรณตฺถํ มนสาว สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ โหติฯ

[363] ยมสฺส ปติรูปํ มญฺเญยฺยาถาติ เต กิร ลิจฺฉวี ตสฺส ปญฺจถาลิปากสตานิ นิจฺจภตฺตํ อาหรนฺติ ฯ ตเทว สนฺธาย เอส สฺเว ตุมฺเห ยํ อสฺส สมณสฺส โคตมสฺส ปติรูปํ กปฺปิยนฺติ มญฺเญยฺยาถ, ตํ อาหเรยฺยาถ; สมณสฺส หิ โคตมสฺส ตุมฺเห ปริจารกา กปฺปิยากปฺปิยํ ยุตฺตายุตฺตํ ชานาถาติ วทติฯ ภตฺตาภิหารํ อภิหริํสูติ อภิหริตพฺพํ ภตฺตํ อภิหริํสุฯ ปณีเตนาติ อุตฺตเมนฯ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สนฺตปฺเปตฺวาติ สุฏฺฐุ ตปฺเปตฺวา, ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ กตฺวาฯ สมฺปวาเรตฺวาติ สุฏฺฐุ ปวาเรตฺวา, อลํ อลนฺติ หตฺถสญฺญาย ปฏิกฺขิปาเปตฺวาฯ ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํฯ โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต โอนีตปาณิํ, อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘โอนิตฺตปตฺตปาณิ’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ, โอนิตฺตํ นานาภูตํ ปตฺตํ ปาณิโต อสฺสาติ โอนิตฺตปตฺตปาณีฯ ตํ โอนิตฺตปตฺตปาณิํ, หตฺเถ จ ปตฺตญฺจ โธวิตฺวา เอกมนฺเต ปตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา นิสินฺนนฺติ อตฺโถฯ เอกมนฺตํ นิสีทีติ ภควนฺตํ เอวํภูตํ ญตฺวา เอกสฺมิํ โอกาเส นิสีทีติ อตฺโถฯ ปุญฺญญฺจาติ ยํ อิมสฺมิํ ทาเน ปุญฺญํ, อายติํ วิปากกฺขนฺธาติ อตฺโถฯ ปุญฺญมหีติ วิปากกฺขนฺธานํเยว ปริวาโรฯ ตํ ทายกานํ สุขาย โหตูติ ตํ อิเมสํ ลิจฺฉวีนํ สุขตฺถาย โหตุฯ อิทํ กิร โส อหํ ปพฺพชิโต นาม, ปพฺพชิเตน จ น ยุตฺตํ อตฺตโน ทานํ นิยฺยาเตตุนฺติ เตสํ นิยฺยาเตนฺโต เอวมาหฯ อถ ภควา ยสฺมา ลิจฺฉวีหิ สจฺจกสฺส ทินฺนํ, น ภควโตฯ สจฺจเกน ปน ภควโต ทินฺนํ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทีเปนฺโต ยํ โข, อคฺคิเวสฺสนาติอาทิมาหฯ อิติ ภควา นิคณฺฐสฺส มเตน วินาเยว อตฺตโน ทินฺนํ ทกฺขิณํ นิคณฺฐสฺส นิยฺยาเตสิ, สา จสฺส อนาคเต วาสนา ภวิสฺสตีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. มหาสจฺจกสุตวณฺณนา

[364] เอวํ เม สุตนฺติ มหาสจฺจกสุตฺตํฯ ตตฺถ เอกํ สมยนฺติ จ เตน โข ปน สมเยนาติ จ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ จ ตีหิ ปเทหิ เอโกว สมโย วุตฺโตฯ ภิกฺขูนญฺหิ วตฺตปฏิปตฺติํ กตฺวา มุขํ โธวิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เจติยํ วนฺทิตฺวา กตรํ คามํ ปวิสิสฺสามาติ วิตกฺกมาฬเก ฐิตกาโล นาม โหติฯ ภควา เอวรูเป สมเย รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ปํสุกูลจีวรํ เอกํสํ ปารุปิตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คนฺธกุฏิปมุเข อฏฺฐาสิฯ ตํ สนฺธาย, – ‘‘เอกํ สมยนฺติ จ เตน โข ปน สมเยนาติ จ ปุพฺพณฺหสมย’’นฺติ จ วุตฺตํฯ ปวิสิตุกาโมติ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามีติ เอวํ กตสนฺนิฏฺฐาโนฯ เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมีติ? วาทาโรปนชฺฌาสเยนฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘ปุพฺเพปาหํ อปณฺฑิตตาย สกลํ เวสาลิปริสํ คเหตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสมชฺเฌ มงฺกุ ชาโตฯ อิทานิ ตถา อกตฺวา เอกโกว คนฺตฺวา วาทํ อาโรเปสฺสามิฯ ยทิ สมณํ โคตมํ ปราเชตุํ สกฺขิสฺสามิ, อตฺตโน ลทฺธิํ ทีเปตฺวา ชยํ กริสฺสามิฯ ยทิ สมณสฺส โคตมสฺส ชโย ภวิสฺสติ, อนฺธกาเร นจฺจํ วิย น โกจิ ชานิสฺสตี’’ติ นิทฺทาปญฺหํ นาม คเหตฺวา อิมินา วาทชฺฌาสเยน อุปสงฺกมิฯ

อนุกมฺปํ อุปาทายาติ สจฺจกสฺส นิคณฺฐปุตฺตสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจฯ เถรสฺส กิรสฺส เอวํ อโหสิ – ‘‘ภควติ มุหุตฺตํ นิสินฺเน พุทฺธทสฺสนํ ธมฺมสฺสวนญฺจ ลภิสฺสติฯ ตทสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺติสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา ภควนฺตํ ยาจิตฺวา ปํสุกูลจีวรํ จตุคฺคุณํ ปญฺญเปตฺวา นิสีทตุ ภควาติ อาหฯ ‘‘การณํ อานนฺโท วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ ภควนฺตํ เอตทโวจาติ ยํ ปน ปญฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาทาย อาคโต ตํ ฐเปตฺวา ปสฺเสน ตาว ปริหรนฺโต เอตํ สนฺติ, โภ โคตมาติอาทิวจนํ อโวจฯ

[365] ผุสนฺติ หิ เต, โภ โคตมาติ เต สมณพฺราหฺมณา สรีเร อุปฺปนฺนํ สารีริกํ ทุกฺขํ เวทนํ ผุสนฺติ ลภนฺติ, อนุภวนฺตีติ อตฺโถฯ อูรุกฺขมฺโภติ ขมฺภกตอูรุภาโว, อูรุถทฺธตาติ อตฺโถฯ วิมฺหยตฺถวเสน ปเนตฺถ ภวิสฺสตีติ อนาคตวจนํ กตํฯ