4. จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนา

[350] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬโคปาลกสุตฺตํฯ ตตฺถ อุกฺกเจลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตสฺมิํ กิร มาปิยมาเน รตฺติํ คงฺคาโสตโต มจฺโฉ ถลํ ปตฺโตฯ มนุสฺสา เจลานิ เตลปาติยํ เตเมตฺวา อุกฺกา กตฺวา มจฺฉํ คณฺหิํสุฯ นคเร นิฏฺฐิเต ตสฺส นามํ กโรนฺเต อมฺเหหิ นครฏฺฐานสฺส คหิตทิวเส เจลุกฺกาหิ มจฺโฉ คหิโตติ อุกฺกเจลา-ตฺเววสฺส นามํ อกํสุฯ ภิกฺขู อามนฺเตสีติ ยสฺมิํ ฐาเน นิสินฺนสฺส สพฺพา คงฺคา ปากฏา หุตฺวา ปญฺญายติ, ตาทิเส วาลิกุสฺสเท คงฺคาติตฺเถ สายนฺหสมเย มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสีทิตฺวา มหาคงฺคํ ปริปุณฺณํ สนฺทมานํ โอโลเกนฺโต, – ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมํ คงฺคํ นิสฺสาย โกจิ ปุพฺเพ วฑฺฒิปริหานิํ ปตฺโต’’ติ อาวชฺชิตฺวา, ปุพฺเพ เอกํ พาลโคปาลกํ นิสฺสาย อเนกสตสหสฺสา โคคณา อิมิสฺสา คงฺคาย อาวฏฺเฏ ปติตฺวา สมุทฺทเมว ปวิฏฺฐา, อปรํ ปน ปณฺฑิตโคปาลกํ นิสฺสาย อเนกสตสหสฺสโคคณสฺส โสตฺถิ ชาตา วฑฺฒิ ชาตา อาโรคฺยํ ชาตนฺติ อทฺทสฯ ทิสฺวา อิมํ การณํ นิสฺสาย ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ

มาคธโกติ มคธรฏฺฐวาสีฯ ทุปฺปญฺญชาติโกติ นิปฺปญฺญสภาโว ทนฺโธ มหาชโฬฯ อสมเวกฺขิตฺวาติ อสลฺลกฺเขตฺวา อนุปธาเรตฺวาฯ ปตาเรสีติ ตาเรตุํ อารภิฯ อุตฺตรํ ตีรํ สุวิเทหานนฺติ คงฺคาย โอริเม ตีเร มคธรฏฺฐํ, ปาริเม ตีเร วิเทหรฏฺฐํ, คาโว มคธรฏฺฐโต วิเทหรฏฺฐํ เนตฺวา รกฺขิสฺสามีติ อุตฺตรํ ตีรํ ปตาเรสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อุตฺตรํ ตีรํ สุวิเทหาน’’นฺติฯ อามณฺฑลิกํ กริตฺวาติ มณฺฑลิกํ กตฺวาฯ อนยพฺยสนํ อาปชฺชิํสูติ อวฑฺฒิํ วินาสํ ปาปุณิํสุ, มหาสมุทฺทเมว ปวิสิํสุฯ เตน หิ โคปาลเกน คาโว โอตาเรนฺเตน คงฺคาย โอริมตีเร สมติตฺถญฺจ วิสมติตฺถญฺจ โอโลเกตพฺพํ อสฺส, มชฺเฌ คงฺคาย คุนฺนํ วิสฺสมฏฺฐานตฺถํ ทฺเว ตีณิ วาลิกตฺถลานิ สลฺลกฺเขตพฺพานิ อสฺสุฯ ตถา ปาริมตีเร ตีณิ จตฺตาริ ติตฺถานิ, อิมสฺมา ติตฺถา ภฏฺฐา อิมํ ติตฺถํ คณฺหิสฺสนฺติ, อิมสฺมา ภฏฺฐา อิมนฺติฯ

อยํ ปน พาลโคปาลโก โอริมตีเร คุนฺนํ โอตรณติตฺถํ สมํ วา วิสมํ วา อโนโลเกตฺวาว มชฺเฌ คงฺคาย คุนฺนํ วิสฺสมฏฺฐานตฺถํ ทฺเว ตีณิ วาลิกตฺถลานิปิ อสลฺลกฺเขตฺวาว ปรตีเร จตฺตาริ ปญฺจ อุตฺตรณติตฺถานิ อสมเวกฺขิตฺวาว อติตฺเถเนว คาโว โอตาเรสิฯ อถสฺส มหาอุสโภ ชวนสมฺปนฺนตาย เจว ถามสมฺปนฺนตาย จ ติริยํ คงฺคาย โสตํ เฉตฺวา ปาริมํ ตีรํ ปตฺวา ฉินฺนตฏญฺเจว กณฺฏกคุมฺพคหนญฺจ ทิสฺวา, ‘‘ทุพฺพินิวิฏฺฐเมต’’นฺติ ญตฺวา ธุรคฺค-ปติฏฺฐาโนกาสมฺปิ อลภิตฺวา ปฏินิวตฺติฯ คาโว มหาอุสโภ นิวตฺโต มยมฺปิ นิวตฺติสฺสามาติ นิวตฺตาฯ มหโต โคคณสฺส นิวตฺตฏฺฐาเน อุทกํ ฉิชฺชิตฺวา มชฺเฌ คงฺคาย อาวฏฺฏํ อุฏฺฐเปสิฯ โคคโณ อาวฏฺฏํ ปวิสิตฺวา สมุทฺทเมว ปตฺโตฯ เอโกปิ โคโณ อโรโค นาม นาโหสิฯ เตนาห – ‘‘ตตฺเถว อนยพฺยสนํ อาปชฺชิํสู’’ติฯ

อกุสลา อิมสฺส โลกสฺสาติ อิธ โลเก ขนฺธธาตายตเนสุ อกุสลา อเฉกา, ปรโลเกปิ เอเสว นโยฯ มารเธยฺยํ วุจฺจติ เตภูมกธมฺมาฯ อมารเธยฺยํ นว โลกุตฺตรธมฺมาฯ มจฺจุเธยฺยมฺปิ เตภูมกธมฺมาวฯ อมจฺจุเธยฺยํ นว โลกุตฺตรธมฺมาฯ ตตฺถ อกุสลา อเฉกาฯ วจนตฺถโต ปน มารสฺส เธยฺยํ มารเธยฺยํฯ เธยฺยนฺติ ฐานํ วตฺถุ นิวาโส โคจโรฯ มจฺจุเธยฺเยปิ เอเสว นโยฯ เตสนฺติ เตสํ เอวรูปานํ สมณพฺราหฺมณานํ, อิมินา ฉ สตฺถาโร ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[351] เอวํ กณฺหปกฺขํ นิฏฺฐเปตฺวา สุกฺกปกฺขํ ทสฺเสนฺโต ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ พลวคาโวติ ทนฺตโคเณ เจว เธนุโย จฯ ทมฺมคาโวติ ทเมตพฺพโคเณ เจว อวิชาตคาโว จฯ วจฺฉตเรติ วจฺฉภาวํ ตริตฺวา ฐิเต พลววจฺเฉฯ วจฺฉเกติ เธนุปเก ตรุณวจฺฉเก ฯ กิสาพลเกติ อปฺปมํสโลหิเต มนฺทถาเมฯ ตาวเทว ชาตโกติ ตํทิวเส ชาตโกฯ มาตุโครวเกน วุยฺหมาโนติ มาตา ปุรโต ปุรโต หุํหุนฺติ โครวํ กตฺวา สญฺญํ ททมานา อุเรน อุทกํ ฉินฺทมานา คจฺฉติ, วจฺฉโก ตาย โครวสญฺญาย เธนุยา วา อุเรน ฉินฺโนทเกน คจฺฉมาโน ‘‘มาตุโครวเกน วุยฺหมาโน’’ติ วุจฺจติฯ

[352] มารสฺส โสตํ เฉตฺวาติ อรหตฺตมคฺเคน มารสฺส ตณฺหาโสตํ เฉตฺวาฯ ปารํ คตาติ มหาอุสภา นทีปารํ วิย สํสารปารํ นิพฺพานํ คตาฯ ปารํ อคมํสูติ มหาอุสภานํ ปารงฺคตกฺขเณ คงฺคาย โสตสฺส ตโย โกฏฺฐาเส อติกฺกมฺม ฐิตา มหาอุสเภ ปารํ ปตฺเต ทิสฺวา เตสํ คตมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ปารํ อคมํสุฯ ปารํ คมิสฺสนฺตีติ จตุมคฺควชฺฌานํ กิเลสานํ ตโย โกฏฺฐาเส เขเปตฺวา ฐิตา อิทานิ อรหตฺตมคฺเคน อวเสสํ ตณฺหาโสตํ เฉตฺวา พลวคาโว วิย นทีปารํ สํสารปารํ นิพฺพานํ คมิสฺสนฺตีติฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ธมฺมานุสาริโน, สทฺธานุสาริโนติ อิเม ทฺเว ปฐมมคฺคสมงฺคิโนฯ

ชานตาติ สพฺพธมฺเม ชานนฺเตน พุทฺเธนฯ สุปฺปกาสิโตติ สุกถิโตฯ วิวฏนฺติ วิวริตํฯ อมตทฺวารนฺติ อริยมคฺโคฯ นิพฺพานปตฺติยาติ ตทตฺถาย วิวฏํฯ วินฬีกตนฺติ วิคตมานนฬํ กตํฯ เขมํ ปตฺเถถาติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺเทน อรหตฺตํ ปตฺเถถ, กตฺตุกามา นิพฺพตฺเตตุกามา โหถาติ อตฺโถฯ ‘‘ปตฺต’ตฺถา’’ติปิ ปาโฐฯ เอวรูปํ สตฺถารํ ลภิตฺวา ตุมฺเห ปตฺตาเยว นามาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ ภควา ปน ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬโคปาลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จูฬสจฺจกสุตฺตวณฺณนา

[353] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสจฺจกสุตฺตํฯ ตตฺถ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํฯ อิทํ ตาทิสํ น โหติฯ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํฯ กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโตกตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏิ เวทิตพฺพาฯ