ตถาคตวารอฏฺฐมนยวณฺณนา

[13] นนฺที ทุกฺขสฺส มูลนฺติอาทีสุ จ นนฺทีติ ปุริมตณฺหาฯ ทุกฺขนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ มูลนฺติอาทิฯ อิติ วิทิตฺวาติ ตํ ปุริมภวนนฺทิํ ‘‘อิมสฺส ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติ เอวํ ชานิตฺวาฯ ภวาติ กมฺมภวโตฯ ชาตีติ วิปากกฺขนฺธาฯ เต หิ ยสฺมา ชายนฺติ, ตสฺมา ‘‘ชาตี’’ติ วุตฺตาฯ ชาติสีเสน วา อยํ เทสนาฯ เอตมฺปิ ‘‘อิติ วิทิตฺวา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ อยญฺหิ เอตฺถ อตฺโถ ‘‘กมฺมภวโต อุปปตฺติภโว โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวา’’ติฯ ภูตสฺสาติ สตฺตสฺสฯ ชรามรณนฺติ ชรา จ มรณญฺจฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตน อุปปตฺติภเวน ภูตสฺส สตฺตสฺส ขนฺธานํ ชรามรณํ โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวาติฯ

เอตฺตาวตา ยํ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน สมฺมสิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, ตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิเวธา มญฺญนานํ อภาวการณํ ทสฺเสนฺโต จตุสงฺเขปํ ติสนฺธิํ ติยทฺธํ วีสตาการํ ตเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสติฯ

กถํ ปน เอตฺตาวตา เอส สพฺโพ ทสฺสิโต โหตีติฯ เอตฺถ หิ นนฺทีติ อยํ เอโก สงฺเขโปฯ ทุกฺขสฺสาติ วจนโต ทุกฺขํ ทุติโย, ภวา ชาตีติ วจนโต ภโว ตติโย, ชาติชรามรณํ จตุตฺโถฯ เอวํ ตาว จตฺตาโร สงฺเขปา เวทิตพฺพา, โกฏฺฐาสาติ อตฺโถฯ ตณฺหาทุกฺขานํ ปน อนฺตรํ เอโก สนฺธิ, ทุกฺขสฺส จ ภวสฺส จ อนฺตรํ ทุติโย, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรํ ตติโยฯ เอวํ จตุนฺนํ องฺคุลีนํ อนฺตรสทิสา จตุสงฺเขปนฺตรา ตโย สนฺธี เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ นนฺทีติ อตีโต อทฺธา, ชาติชรามรณํ อนาคโต, ทุกฺขญฺจ ภโว จ ปจฺจุปฺปนฺโนติ เอวํ ตโย อทฺธา เวทิตพฺพาฯ อตีเต ปน ปญฺจสุ อากาเรสุ นนฺทีวจเนน ตณฺหา เอกา อาคตา, ตาย อนาคตาปิ อวิชฺชาสงฺขารอุปาทานภวา ปจฺจยลกฺขเณน คหิตาว โหนฺติฯ ชาติชรามรณวจเนน ปน เยสํ ขนฺธานํ ตชฺชาติชรามรณํ, เต วุตฺตา เยวาติ กตฺวา อายติํ วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา คหิตาว โหนฺติฯ

เอวเมเต ‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมิํ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยาฯ อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมิํ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยาฯ อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนมุปาทานํ, เจตนา ภโว อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมิํ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยาฯ อายติํ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโฐ ผสฺโส , เวทยิตํ เวทนา อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อายติํ อุปปตฺติภวสฺมิํ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐลกฺขณา วีสติ อาการา อิธ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อิติ วิทิตฺวา ภวา ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณ’’นฺติ เอตฺตาวตา เอส สพฺโพปิ จตุสงฺเขโป ติสนฺธิ ติยทฺโธ วีสตากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ตสฺมา ติห, ภิกฺขเว…เป.… อภิสมฺพุทฺโธติ วทามีติ เอตฺถ อปุพฺพปทวณฺณนํ กตฺวา ปทโยชนาย อตฺถนิคมนํ กริสฺสามฯ ตสฺมา ติหาติ ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ ติการหการา หิ นิปาตาฯ สพฺพโสติ อนวเสสวจนเมตํฯ ตณฺหานนฺติ นนฺทีติ เอวํ วุตฺตานํ สพฺพตณฺหานํฯ ขยาติ โลกุตฺตรมคฺเคน อจฺจนฺตกฺขยาฯ วิราคาทีนิ ขยเววจนาเนวฯ ยา หิ ตณฺหา ขีณา, วิรตฺตาปิ ตา ภวนฺติ นิรุทฺธาปิ จตฺตาปิ ปฏินิสฺสฏฺฐาปิฯ ขยาติ วา จตุมคฺคกิจฺจสาธารณเมตํฯ ตโต ปฐมมคฺเคน วิราคา, ทุติเยน นิโรธา, ตติเยน จาคา, จตุตฺเถน ปฏินิสฺสคฺคาติ โยเชตพฺพํฯ ยาหิ วา ตณฺหาหิ ปถวิํ ปถวิโต สญฺชาเนยฺย, ตาสํ ขยาฯ ยาหิ ปถวิํ มญฺเญยฺย, ตาสํ วิราคาฯ ยาหิ ปถวิยา มญฺเญยฺย, ตาสํ นิโรธาฯ ยาหิ ปถวิโต มญฺเญยฺย, ตาสํ จาคาฯ ยาหิ ปถวิํ เมติ มญฺเญยฺย, ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคาฯ ยาหิ วา ปถวิํ มญฺเญยฺย, ตาสํ ขยา…เป.… ยาหิ ปถวิํ อภินนฺเทยฺย, ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา, น กิญฺจิ วิรุชฺฌติฯ

อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺฐํฯ สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ โพธิํฯ อถ วา ปสตฺถํ สุนฺทรญฺจ โพธิํฯ โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิฯ

‘‘โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ (มหาว. 1; อุทา. 1) จ ‘‘อนฺตรา จ โพธิํ อนฺตรา จ คย’’นฺติ (มหาว. 11; ม. นิ. 1.285) จ อาคตฏฺฐาเนหิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติฯ ‘‘จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. 121) อาคตฏฺฐาเน มคฺโคฯ ‘‘ปปฺโปติ โพธิํ วรภูริเมธโส’’ติ (ที. นิ. 3.217) อาคตฏฺฐาเน สพฺพญฺญุตญาณํฯ ‘‘ปตฺวาน โพธิํ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ อาคตฏฺฐาเน นิพฺพานํฯ อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํฯ อปเร สพฺพญฺญุตญาณนฺติปิ วทนฺติฯ

สาวกานํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา โพธิ โหติ น โหตีติฯ น โหติฯ กสฺมา? อสพฺพคุณทายกตฺตาฯ เตสญฺหิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺญา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, กสฺสจิ สาวกปารมีญาณํฯ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิญาณเมว เทติฯ พุทฺธานํ ปน สพฺพคุณสมฺปตฺติํ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโญ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํฯ ตสฺมา อญฺญสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตรา โพธิ น โหตีติฯ

อภิสมฺพุทฺโธติ อภิญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ, ปตฺโต อธิคโตติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ วทามีติ อิติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ, ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมีติฯ ตตฺรายํ โยชนา – ตถาคโตปิ, ภิกฺขเว…เป.… ปถวิํ น มญฺญติ…เป.… ปถวิํ นาภินนฺทติฯ ตํ กิสฺส เหตุ, นนฺที ทุกฺขสฺส มูลํ, ภวา ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺติ อิติ วิทิตฺวาติฯ ตตฺถ อิติ วิทิตฺวาติ อิติกาโร การณตฺโถฯ เตน อิมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วิทิตตฺตา ปฏิวิทฺธตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ กิญฺจ ภิยฺโย – ยสฺมา จ เอวมิมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิทิตฺวา ตถาคตสฺส ยา นนฺทีติ วุตฺตตณฺหา สพฺพปฺปการา, สา ปหีนา, ตาสญฺจ ตถาคโต สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา…เป.… อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธฯ ตสฺมา ปถวิํ น มญฺญติ…เป.… ปถวิํ นาภินนฺทตีติ วทามีติ เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา น มญฺญติ นาภินนฺทตีติ วทามีติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ วา ยสฺมา ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติอาทินา นเยน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิทิตฺวา สพฺพโส ตณฺหา ขยํ คตา, ตสฺมา ติห, ภิกฺขเว, ตถาคโต สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา…เป.… อภิสมฺพุทฺโธติ วทามิฯ

โส เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ปถวิํ น มญฺญติ…เป.… นาภินนฺทตีติฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ ยสฺมาติ อวตฺวา ตสฺมาติ วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ยสฺมาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ, อยํ สาสนยุตฺติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานาวสานโต ปภุติ ยาว อภิสมฺพุทฺโธติ วทามีติ สกลสุตฺตนฺตํ ภควา ปเรสํ ปญฺญาย อลพฺภเณยฺยปติฏฺฐํ ปรมคมฺภีรํ สพฺพญฺญุตญาณํ ทสฺเสนฺโต เอเกน ปุถุชฺชนวาเรน เอเกน เสกฺขวาเรน จตูหิ ขีณาสววาเรหิ ทฺวีหิ ตถาคตวาเรหีติ อฏฺฐหิ มหาวาเรหิ เอกเมกสฺมิญฺจ วาเร ปถวีอาทีหิ จตุวีสติยา อนฺตรวาเรหิ ปฏิมณฺเฑตฺวา ทฺเวภาณวารปริมาณาย ตนฺติยา อโวจฯ

เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตํ ปเนตํ สุตฺตํ กรวิกรุทมญฺชุนา กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ภาสมานสฺสาปิฯ น เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เต ปญฺจสตา ภิกฺขู อิทํ ภควโต วจนํ นานุโมทิํสุฯ กสฺมา? อญฺญาณเกนฯ เต กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถํ น ชานิํสุ, ตสฺมา นาภินนฺทิํสุฯ เตสญฺหิ ตสฺมิํ สมเย เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตมฺปิ เอตํ สุตฺตํ ฆนปุถุเลน ทุสฺสปฏฺเฏน มุเข พนฺธํ กตฺวา ปุรโต ฐปิตมนุญฺญโภชนํ วิย อโหสิฯ นนุ จ ภควา อตฺตนา เทสิตํ ธมฺมํ ปเร ญาเปตุํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตฯ โส กสฺมา ยถา เต น ชานนฺติ, ตถา เทเสสีติฯ วุตฺตมิทํ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิกฺเขปวิจารณายํ เอว ‘‘มานภญฺชนตฺถํ สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ เทสนํ อารภี’’ติ, ตสฺมา น ยิธ ปุน วตฺตพฺพมตฺถิ, เอวํ มานภญฺชนตฺถํ เทสิตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ตํเยว กิร ปถวิํ ทิฏฺฐิคติโกปิ สญฺชานาติ, เสกฺโขปิ อรหาปิ ตถาคโตปิ สญฺชานาติฯ กินฺนามิทํ กถํ นามิทนฺติ จินฺเตนฺตา ปุพฺเพ มยํ ภควตา กถิตํ ยํกิญฺจิ ขิปฺปเมว ชานาม, อิทานิ ปนิมสฺส มูลปริยายสฺส อนฺตํ วา โกฏิํ วา น ชานาม น ปสฺสาม, อโห พุทฺธา นาม อปฺปเมยฺยา อตุลาติ อุทฺธฏทาฐา วิย สปฺปา นิมฺมทา หุตฺวา พุทฺธุปฏฺฐานญฺจ ธมฺมสฺสวนญฺจ สกฺกจฺจํ อาคมํสุฯ

เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา อิมํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, เต นาม พฺราหฺมณปพฺพชิตา ตถา มานมทมตฺตา ภควตา มูลปริยายเทสนาย นิหตมานา กตา’’ติ, อยญฺจรหิ เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตรากถา วิปฺปกตาฯ อถ ภควา คนฺธกุฏิยา นิกฺขมิตฺวา ตงฺขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา เต ภิกฺขู อาห – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติฯ เต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต นิหตมาเน อกาสิ’’นฺติฯ ตโต อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อิทํ อตีตํ อาเนสิ –

ภูตปุพฺพํ , ภิกฺขเว, อญฺญตโร ทิสาปาโมกฺโข พฺราหฺมโณ พาราณสิยํ ปฏิวสติ ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฏุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย, โส ปญฺจมตฺตานิ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจติฯ ปณฺฑิตา มาณวกา พหุญฺจ คณฺหนฺติ ลหุญฺจ, สุฏฺฐุ จ อุปธาเรนฺติ, คหิตญฺจ เตสํ น วินสฺสติฯ โสปิ พฺราหฺมโณ อาจริยมุฏฺฐิํ อกตฺวา ฆเฏ อุทกํ อาสิญฺจนฺโต วิย สพฺพมฺปิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา เต มาณวเก เอตทโวจ ‘‘เอตฺตกมิทํ สิปฺปํ ทิฏฺฐธมฺมสมฺปรายหิต’’นฺติฯ เต มาณวกา – ‘‘ยํ อมฺหากํ อาจริโย ชานาติ, มยมฺปิ ตํ ชานาม, มยมฺปิ ทานิ อาจริยา เอวา’’ติ มานํ อุปฺปาเทตฺวา ตโต ปภุติ อาจริเย อคารวา นิกฺขิตฺตวตฺตา วิหริํสุฯ อาจริโย ญตฺวา ‘‘กริสฺสามิ เนสํ มานนิคฺคห’’นฺติ จินฺเตสิฯ โส เอกทิวสํ อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺเน เต มาณวเก อาห ‘‘ตาตา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามิ, กจฺจิตฺถ สมตฺถา กเถตุ’’นฺติฯ เต ‘‘ปุจฺฉถ อาจริย, ปุจฺฉถ อาจริยา’’ติ สหสาว อาหํสุ, ยถา ตํ สุตมทมตฺตาฯ อาจริโย อาห –

‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;

โย จ กาลฆโส ภูโต, ส ภูตปจนิํ ปจี’’ติฯ (ชา. 1.10.190) –

วิสฺสชฺเชถ ตาตา อิมํ ปญฺหนฺติฯ

เต จินฺเตตฺวา อชานมานา ตุณฺหี อเหสุํฯ อาจริโย อาห ‘‘อลํ ตาตา คจฺฉถชฺช, สฺเว กเถยฺยาถา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ เต ทสปิ วีสติปิ สมฺปิณฺฑิตา หุตฺวา น ตสฺส ปญฺหสฺส อาทิํ, น อนฺตมทฺทสํสุฯ อาคนฺตฺวา อาจริยสฺส อาโรเจสุํ ‘‘น อิมสฺส ปญฺหสฺส อตฺถํ อาชานามา’’ติฯ อาจริโย เตสํ นิคฺคหตฺถาย อิมํ คาถมภาสิ –

‘‘พหูนิ นรสีสานิ, โลมสานิ พฺรหานิ จ;

คีวาสุ ปฏิมุกฺกานิ, โกจิเทเวตฺถ กณฺณวา’’ติฯ (ชา. 1.10.191) –

คาถายตฺโถ – พหูนิ นรานํ สีสานิ ทิสฺสนฺติ, สพฺพานิ จ ตานิ โลมสานิ สพฺพานิ จ มหนฺตานิ คีวายเมว จ ฐปิตานิ, น ตาลผลํ วิย หตฺเถน คหิตานิ, นตฺถิ เตสํ อิเมหิ ธมฺเมหิ นานากรณํฯ เอตฺถ ปน โกจิเทว กณฺณวาติ อตฺตานํ สนฺธายาหฯ กณฺณวาติ ปญฺญวาฯ กณฺณจฺฉิทฺทํ ปน น กสฺสจิ นตฺถิ, ตํ สุตฺวา เต มาณวกา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา องฺคุลิยา ภูมิํ วิลิขนฺตา ตุณฺหี อเหสุํฯ

อถ เนสํ อหิริกภาวํ ปสฺสิตฺวา อาจริโย ‘‘อุคฺคณฺหถ ตาตา ปญฺห’’นฺติ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิฯ กาโลติ ปุเรภตฺตกาโลปิ ปจฺฉาภตฺตกาโลปีติ เอวมาทิฯ ภูตานีติ สตฺตาธิวจนเมตํฯ กาโล หิ ภูตานํ น จมฺมมํสาทีนิ ขาทติ, อปิจ โข เนสํ อายุวณฺณพลานิ เขเปนฺโต โยพฺพญฺญํ มทฺทนฺโต อาโรคฺยํ วินาเสนฺโต ฆสติ ขาทตีติ วุจฺจติฯ สพฺพาเนว สหตฺตนาติ เอวํ ฆสนฺโต จ น กิญฺจิ วชฺเชติ, สพฺพาเนว ฆสติฯ น เกวลญฺจ ภูตานิเยว, อปิจ โข สหตฺตนา อตฺตานมฺปิ ฆสติฯ ปุเรภตฺตกาโล หิ ปจฺฉาภตฺตกาลํ น ปาปุณาติฯ เอส นโย ปจฺฉาภตฺตกาลาทีสุฯ โย จ กาลฆโส ภูโตติ ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํฯ โส หิ อายติํ ปฏิสนฺธิกาลํ เขเปตฺวา ขาทิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘กาลฆโส’’ติ วุจฺจติฯ ส ภูตปจนิํ ปจีติ โส ยายํ ตณฺหา อปาเยสุ ภูเต ปจติ, ตํ ญาณคฺคินา ปจิ ทยฺหิ ภสฺมมกาสิ, เตน ‘‘ภูตปจนิํ ปจี’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ปชนิ’’นฺติปิ ปาโฐฯ ชนิกํ นิพฺพตฺติกนฺติ อตฺโถฯ

อถ เต มาณวกา ทีปสหสฺสาโลเกน วิย รตฺติํ สมวิสมํ อาจริยสฺส วิสฺสชฺชเนน ปญฺหสฺส อตฺถํ ปากฏํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ มยํ ยาวชีวํ คุรุวาสํ วสิสฺสาม, มหนฺตา เอเต อาจริยา นาม, มยญฺหิ พหุสฺสุตมานํ อุปฺปาเทตฺวา จตุปฺปทิกคาถายปิ อตฺถํ น ชานามา’’ติ นิหตมานา ปุพฺพสทิสเมว อาจริยสฺส วตฺตปฺปฏิปตฺติํ กตฺวา สคฺคปรายณา อเหสุํฯ

อหํ โข, ภิกฺขเว, เตน สมเยน เตสํ อาจริโย อโหสิํ, อิเม ภิกฺขู มาณวกาฯ เอวํ ปุพฺเพปาหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต นิหตมาเน อกาสินฺติฯ

อิมญฺจ ชาตกํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ปุพฺเพปิ มยํ มาเนเนว อุปหตาติ ภิยฺโยโสมตฺตาย นิหตมานา หุตฺวา อตฺตโน อุปการกกมฺมฏฺฐานปรายณา อเหสุํฯ

ตโต ภควา เอกํ สมยํ ชนปทจาริกํ จรนฺโต เวสาลิํ ปตฺวา โคตมเก เจติเย วิหรนฺโต อิเมสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ญาณปริปากํ วิทิตฺวา อิมํ โคตมกสุตฺตํ กเถสิ –

‘‘อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺญาย, สนิทานาหํ…เป.… สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ โน อปฺปาฏิหาริยํฯ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิญฺญาย ธมฺมํ เทสยโต…เป.… โน อปฺปาฏิหาริยํฯ กรณีโย โอวาโท, กรณียา อนุสาสนีฯ อลญฺจ ปน โว, ภิกฺขเว, ตุฏฺฐิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ โสมนสฺสายฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติฯ อิทมโวจ ภควา, อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ (อ. นิ. 3.126)ฯ

อิทญฺจ สุตฺตํ สุตฺวา เต ปญฺจสตา ภิกฺขู ตสฺมิํเยวาสเน สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, เอวายํ เทสนา เอตสฺมิํ ฐาเน นิฏฺฐมคมาสีติฯ

ตถาคตวารอฏฺฐมนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนา

[14] เอวํ เม สุตํ…เป.… สาวตฺถิยนฺติ สพฺพาสวสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – สาวตฺถีติ สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสฏฺฐานภูตา นครี, ยถา กากนฺที มากนฺที โกสมฺพีติ เอวํ ตาว อกฺขรจินฺตกาฯ อฏฺฐกถาจริยา ปน ภณนฺติ ‘‘ยํกิญฺจิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ สพฺพเมตฺถ อตฺถีติ สาวตฺถีฯ สตฺถสมาโยเค จ กิํ ภณฺฑมตฺถีติ ปุจฺฉิเต สพฺพมตฺถี’’ติ วจนมุปาทาย สาวตฺถีฯ

‘‘สพฺพทา สพฺพูปกรณํ, สาวตฺถิยํ สโมหิตํ;

ตสฺมา สพฺพมุปาทาย, สาวตฺถีติ ปวุจฺจติฯ

โกสลานํ ปุรํ รมฺมํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ;

ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ, อนฺนปานสมายุตํฯ

วุทฺธิํ เวปุลฺลตํ ปตฺตํ, อิทฺธํ ผีตํ มโนรมํ;

อฬกมนฺทาว เทวานํ, สาวตฺถิปุรมุตฺตม’’นฺติฯ

ตสฺสํ สาวตฺถิยํฯ เชตวเนติ เอตฺถ อตฺตโน ปจฺจตฺถิกชนํ ชินาตีติ เชโต, รญฺญา วา อตฺตโน ปจฺจตฺถิกชเน ชิเต ชาโตติ เชโต, มงฺคลกมฺยตาย วา ตสฺส เอวํนามเมว กตนฺติ เชโต, เชตสฺส วนํ เชตวนํฯ ตญฺหิ เชเตน ราชกุมาเรน โรปิตํ สํวทฺธิตํ ปริปาลิตํ, โส จ ตสฺส สามี อโหสิฯ ตสฺมา เชตวนนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ เชตวเนฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ เอตฺถ สุทตฺโต นาม โส คหปติ มาตาปิตูหิ กตนามวเสนฯ สพฺพกามสมิทฺธิตาย ปน วิคตมลมจฺเฉรตาย กรุณาทิคุณสมงฺคิตาย จ นิจฺจกาลํ อนาถานํ ปิณฺฑมทาสิ, เตน อนาถปิณฺฑิโกติ สงฺขํ คโตฯ อารมนฺติ เอตฺถ ปาณิโน วิเสเสน วา ปพฺพชิตาติ อาราโม, ตสฺส ปุปฺผผลาทิโสภาย นาติทูรนจฺจาสนฺนตาทิปญฺจวิธเสนาสนงฺคสมฺปตฺติยา จ ตโต ตโต อาคมฺม รมนฺติ อภิรมนฺติ อนุกฺกณฺฐิตา หุตฺวา นิวสนฺตีติ อตฺโถฯ วุตฺตปฺปการาย วา สมฺปตฺติยา ตตฺถ ตตฺถ คเตปิ อตฺตโน อพฺภนฺตรํเยว อาเนตฺวา รเมตีติ อาราโมฯ