เมนู

4. มหายมกวคฺโค

1. จูฬโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา

[325] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬโคสิงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ นาติเก วิหรตีติ นาติกา นาม เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย ทฺวินฺนํ จูฬปิติมหาปิติปุตฺตานํ ทฺเว คามา, เตสุ เอกสฺมิํ คาเมฯ คิญฺชกาวสเถติ อิฏฺฐกามเย อาวสเถฯ เอกสฺมิํ กิร สมเย ภควา มหาชนสงฺคหํ กโรนฺโต วชฺชิรฏฺเฐ จาริกํ จรมาโน นาติกํ อนุปฺปตฺโตฯ นาติกวาสิโน มนุสฺสา ภควโต มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนหทยา, ‘‘สตฺถุ วสนฏฺฐานํ กริสฺสามา’’ติ มนฺเตตฺวา อิฏฺฐกาเหว ภิตฺติโสปานตฺถมฺเภ วาฬรูปาทีนิ ทสฺเสนฺโต ปาสาทํ กตฺวา สุธาย ลิมฺปิตฺวา มาลากมฺมลตากมฺมาทีนิ นิฏฺฐาเปตฺวา ภุมฺมตฺถรณมญฺจปีฐาทีนิ ปญฺญเปตฺวา สตฺถุ นิยฺยาเตสุํฯ อปราปรํ ปเนตฺถ มนุสฺสา ภิกฺขุสงฺฆสฺส รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานมณฺฑปจงฺกมาทีนิ การยิํสุฯ อิติ โส วิหาโร มหา อโหสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘คิญฺชกาวสเถ’’ติฯ

โคสิงฺคสาลวนทาเยติ ตตฺถ เอกสฺส เชฏฺฐกรุกฺขสฺส ขนฺธโต โคสิงฺคสณฺฐานํ หุตฺวา วิฏปํ อุฏฺฐหิ, ตํ รุกฺขํ อุปาทาย สพฺพมฺปิ ตํ วนํ โคสิงฺคสาลวนนฺติ สงฺขํ คตํฯ ทาโยติ อวิเสเสน อรญฺญสฺเสตํ นามํฯ ตสฺมา โคสิงฺคสาลวนทาเยติ โคสิงฺคสาลวนอรญฺเญติ อตฺโถฯ วิหรนฺตีติ สามคฺคิรสํ อนุภวมานา วิหรนฺติฯ อิเมสญฺหิ กุลปุตฺตานํ อุปริปณฺณาสเก ปุถุชฺชนกาโล กถิโต, อิธ ขีณาสวกาโลฯ ตทา หิ เต ลทฺธสฺสาทา ลทฺธปติฏฺฐา อธิคตปฏิสมฺภิทา ขีณาสวา หุตฺวา สามคฺคิรสํ อนุภวมานา ตตฺถ วิหริํสุฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

เยน โคสิงฺคสาลวนทาโย เตนุปสงฺกมีติ ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรสุ วา อสีติมหาสาวเกสุ วา, อนฺตมโส ธมฺมภณฺฑาคาริกอานนฺทตฺเถรมฺปิ กญฺจิ อนามนฺเตตฺวา สยเมว ปตฺตจีวรํ อาทาย อนีกา นิสฺสโฏ หตฺถี วิย, ยูถา นิสฺสโฏ กาฬสีโห วิย , วาตจฺฉินฺโน วลาหโก วิย เอกโกว อุปสงฺกมิฯ กสฺมา ปเนตฺถ ภควา สยํ อคมาสีติ? ตโย กุลปุตฺตา สามคฺคิรสํ อนุภวนฺตา วิหรนฺติ, เตสํ ปคฺคณฺหนโต, ปจฺฉิมชนตํ อนุกมฺปนโต ธมฺมครุภาวโต จฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ อิเม กุลปุตฺเต ปคฺคณฺหิตฺวา อุกฺกํสิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ธมฺมํ เนสํ เทเสสฺสามี’’ติฯ เอวํ ตาว ปคฺคณฺหนโต อคมาสิฯ อปรมฺปิสฺส อโหสิ – ‘‘อนาคเต กุลปุตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมคฺควาสํ วสนฺตานํ สนฺติกํ สยํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา ตโย กุลปุตฺเต ปคฺคณฺหิ, โก นาม สมคฺควาสํ น วเสยฺยาติ สมคฺควาสํ วสิตพฺพํ มญฺญมานา ขิปฺปเมว ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ เอวํ ปจฺฉิมชนตํ อนุกมฺปนโตปิ อคมาสิฯ พุทฺธา จ นาม ธมฺมครุโน โหนฺติ, โส จ เนสํ ธมฺมครุภาโว รถวินีเต อาวิกโตวฯ อิติ อิมสฺมา ธมฺมครุภาวโตปิ ธมฺมํ ปคฺคณฺหิสฺสามีติ อคมาสิฯ

ทายปาโลติ อรญฺญปาโลฯ โส ตํ อรญฺญํ ยถา อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปเทเสน มนุสฺสา ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปุปฺผํ วา ผลํ วา นิยฺยาสํ วา ทพฺพสมฺภารํ วา น หรนฺติ, เอวํ วติยา ปริกฺขิตฺตสฺส ตสฺส อรญฺญสฺส โยชิเต ทฺวาเร นิสีทิตฺวา ตํ อรญฺญํ รกฺขติ, ปาเลติฯ ตสฺมา ‘‘ทายปาโล’’ติ วุตฺโตฯ อตฺตกามรูปาติ อตฺตโน หิตํ กามยมานสภาวา หุตฺวา วิหรนฺติฯ โย หิ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวาปิ เวชฺชกมฺมทูตกมฺมปหิณคมนาทีนํ วเสน เอกวีสติอเนสนาหิ ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ น อตฺตกามรูโป นามฯ โย ปน อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา เอกวีสติอเนสนํ ปหาย จตุปาริสุทฺธิสีเล ปติฏฺฐาย พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายธุตงฺคํ อธิฏฺฐาย อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คามนฺตํ ปหาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กุรุมาโน วิหรติ, อยํ อตฺตกาโม นามฯ เตปิ ตโย กุลปุตฺตา เอวรูปา อเหสุํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อตฺตกามรูปา วิหรนฺตี’’ติฯ

มา เตสํ อผาสุมกาสีติ เตสํ มา อผาสุกํ อกาสีติ ภควนฺตํ วาเรสิฯ

เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อิเม กุลปุตฺตา สมคฺคา วิหรนฺติ, เอกจฺจสฺส จ คตฏฺฐาเน ภณฺฑนกลหวิวาทา วตฺตนฺติ, ติขิณสิงฺโค จณฺฑโคโณ วิย โอวิชฺฌนฺโต วิจรติ, อเถกมคฺเคน ทฺวินฺนํ คมนํ น โหติ, กทาจิ อยมฺปิ เอวํ กโรนฺโต อิเมสํ กุลปุตฺตานํ สมคฺควาสํ ภินฺเทยฺยฯ ปาสาทิโก จ ปเนส สุวณฺณวณฺโณ สุรสคิทฺโธ มญฺเญ, คตกาลโต ปฏฺฐาย ปณีตทายกานํ อตฺตโน อุปฏฺฐากานญฺจ วณฺณกถนาทีหิ อิเมสํ กุลปุตฺตานํ อปฺปมาทวิหารํ ภินฺเทยฺยฯ วสนฏฺฐานานิ จาปิ เอเตสํ กุลปุตฺตานํ นิพทฺธานิ ปริจฺฉินฺนานิ ติสฺโส จ ปณฺณสาลา ตโย จงฺกมา ตีณิ ทิวาฏฺฐานานิ ตีณิ มญฺจปีฐานิฯ อยํ ปน สมโณ มหากาโย วุฑฺฒตโร มญฺเญ ภวิสฺสติฯ โส อกาเล อิเม กุลปุตฺเต เสนาสนา วุฏฺฐาเปสฺสติฯ เอวํ สพฺพถาปิ เอเตสํ อผาสุ ภวิสฺสตี’’ติฯ ตํ อนิจฺฉนฺโต, ‘‘มา เตสํ อผาสุกมกาสี’’ติ ภควนฺตํ วาเรสิฯ

กิํ ปเนส ชานนฺโต วาเรสิ, อชานนฺโตติ? อชานนฺโตฯ กิญฺจาปิ หิ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปนาทีนิ ปาฏิหาริยานิ ปวตฺติํสุ, อรญฺญวาสิโน ปน ทุพฺพลมนุสฺสา สกมฺมปฺปสุตา ตานิ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกนฺติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ จ นาม ยทา อเนกภิกฺขุสหสฺสปริวาโร พฺยามปฺปภาย อสีติอนุพฺยญฺชเนหิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสิริยา จ พุทฺธานุภาวํ ทสฺเสนฺโต วิจรติ, ตทา โก เอโสติ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺโพ โหติฯ ตทา ปน ภควา สพฺพมฺปิ ตํ พุทฺธานุภาวํ จีวรคพฺเภน ปฏิจฺฉาเทตฺวา วลาหกคพฺเภน ปฏิจฺฉนฺโน ปุณฺณจนฺโท วิย สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย อญฺญาตกเวเสน อคมาสิฯ อิติ นํ อชานนฺโตว ทายปาโล นิวาเรสิฯ

เอตทโวจาติ เถโร กิร มา สมณาติ ทายปาลสฺส กถํ สุตฺวาว จินฺเตสิ – ‘‘มยํ ตโย ชนา อิธ วิหราม, อญฺเญ ปพฺพชิตา นาม นตฺถิ, อยญฺจ ทายปาโล ปพฺพชิเตน วิย สทฺธิํ กเถติ, โก นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ ทิวาฏฺฐานโต วุฏฺฐาย ทฺวาเร ฐตฺวา มคฺคํ โอโลเกนฺโต ภควนฺตํ อทฺทสฯ ภควาปิ เถรสฺส สห ทสฺสเนเนว สรีโรภาสํ มุญฺจิ, อสีติอนุพฺยญฺชนวิราชิตา พฺยามปฺปภา ปสาริตสุวณฺณปโฏ วิย วิโรจิตฺถฯ เถโร, ‘‘อยํ ทายปาโล ผณกตํ อาสิวิสํ คีวาย คเหตุํ หตฺถํ ปสาเรนฺโต วิย โลเก อคฺคปุคฺคเลน สทฺธิํ กเถนฺโตว น ชานาติ, อญฺญตรภิกฺขุนา วิย สทฺธิํ กเถตี’’ติ นิวาเรนฺโต เอตํ, ‘‘มา, อาวุโส ทายปาลา’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ อกตฺวา อุปสงฺกมิ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘มยํ ตโย ชนา สมคฺควาสํ วสาม, สจาหํ เอกโกว ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสามิ, สมคฺควาโส นาม น ภวิสฺสตี’’ติ ปิยมิตฺเต คเหตฺวาว ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสามิฯ ยถา จ ภควา มยฺหํ ปิโย, เอวํ สหายานมฺปิ เม ปิโยติ, เตหิ สทฺธิํ ปจฺจุคฺคมนํ กาตุกาโม สยํ อกตฺวาว อุปสงฺกมิฯ เกจิ ปน เตสํ เถรานํ ปณฺณสาลทฺวาเร จงฺกมนโกฏิยา ภควโต อาคมนมคฺโค โหติ, ตสฺมา เถโร เตสํ สญฺญํ ททมาโนว คโตติฯ อภิกฺกมถาติ อิโต อาคจฺฉถฯ ปาเท ปกฺขาเลสีติ วิกสิตปทุมสนฺนิเภหิ ชาลหตฺเถหิ มณิวณฺณํ อุทกํ คเหตฺวา สุวณฺณวณฺเณสุ ปิฏฺฐิปาเทสุ อุทกมภิสิญฺจิตฺวา ปาเทน ปาทํ ฆํสนฺโต ปกฺขาเลสิฯ พุทฺธานํ กาเย รโชชลฺลํ นาม น อุปลิมฺปติ, กสฺมา ปกฺขาเลสีติ? สรีรสฺส อุตุคฺคหณตฺถํ, เตสญฺจ จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํฯ อมฺเหหิ อภิหเฏน อุทเกน ภควา ปาเท ปกฺขาเลสิ, ปริโภคํ อกาสีติ เตสํ ภิกฺขูนํ พลวโสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปีณิตํ โหติ, ตสฺมา ปกฺขาเลสิฯ อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ ภควา เอตทโวจาติ โส กิร เตสํ วุฑฺฒตโรฯ

[326] ตสฺส สงฺคเห กเต เสสานํ กโตว โหตีติ เถรญฺเญว เอตํ กจฺจิ โว อนุรุทฺธาติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ กจฺจีติ ปุจฺฉนตฺเถ นิปาโตฯ โวติ สามิวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กจฺจิ อนุรุทฺธา ตุมฺหากํ ขมนียํ, อิริยาปโถ โว ขมติ? กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โว ชีวิตํ ยาเปติ ฆฏิยติ? กจฺจิ ปิณฺฑเกน น กิลมถ, กจฺจิ ตุมฺหากํ สุลภปิณฺฑํ, สมฺปตฺเต โว ทิสฺวา มนุสฺสา อุฬุงฺกยาคุํ วา กฏจฺฉุภิกฺขํ วา ทาตพฺพํ มญฺญนฺตีติ ภิกฺขาจารวตฺตํ ปุจฺฉติฯ กสฺมา? ปจฺจเยน อกิลมนฺเตน หิ สกฺกา สมณธมฺโม กาตุํ, วตฺตเมว วา เอตํ ปพฺพชิตานํฯ อถ เตน ปฏิวจเน ทินฺเน, ‘‘อนุรุทฺธา, ตุมฺเห ราชปพฺพชิตา มหาปุญฺญา, มนุสฺสา ตุมฺหากํ อรญฺเญ วสนฺตานํ อทตฺวา กสฺส อญฺญสฺส ทาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, ตุมฺเห ปน เอตํ ภุญฺชิตฺวา กิํ นุ โข มิคโปตกา วิย อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺเฏนฺตา วิหรถ, อุทาหุ สามคฺคิภาโว โว อตฺถี’’ติ สามคฺคิรสํ ปุจฺฉนฺโต, กจฺจิ ปน โว, อนุรุทฺธา, สมคฺคาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ขีโรทกีภูตาติ ยถา ขีรญฺจ อุทกญฺจ อญฺญมญฺญํ สํสนฺทติ, วิสุํ น โหติ, เอกตฺตํ วิย อุเปติ, กจฺจิ เอวํ สามคฺคิวเสน เอกตฺตูปคตจิตฺตุปฺปาทา วิหรถาติ ปุจฺฉติฯ ปิยจกฺขูหีติ เมตฺตจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา โอโลกนจกฺขูนิ ปิยจกฺขูนิ นามฯ กจฺจิ ตถารูเปหิ จกฺขูหิ อญฺญมญฺญํ สมฺปสฺสนฺตา วิหรถาติ ปุจฺฉติฯ ตคฺฆาติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ เอกํเสน มยํ, ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา กถํ ปนาติ เอตฺถ ยถาติ นิปาตมตฺตํฯ กถนฺติ การณปุจฺฉาฯ กถํ ปน ตุมฺเห เอวํ วิหรถ, เกน การเณน วิหรถ, ตํ เม การณํ พฺรูถาติ วุตฺตํ โหติฯ เมตฺตํ กายกมฺมนฺติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺตํ กายกมฺมํฯ อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุขา เจว ปรมฺมุขา จฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ สมฺมุขา กายวจีกมฺมานิ สหวาเส ลพฺภนฺติ, อิตรานิ วิปฺปวาเสฯ มโนกมฺมํ สพฺพตฺถ ลพฺภติฯ ยญฺหิ สหวสนฺเตสุ เอเกน มญฺจปีฐํ วา ทารุภณฺฑํ วา มตฺติกาภณฺฑํ วา พหิ ทุนฺนิกฺขิตฺตํ โหติ, ตํ ทิสฺวา เกนิทํ วฬญฺชิตนฺติ อวญฺญํ อกตฺวา อตฺตนา ทุนฺนิกฺขิตฺตํ วิย คเหตฺวา ปฏิสาเมนฺตสฺส ปฏิชคฺคิตพฺพยุตฺตํ วา ปน ฐานํ ปฏิชคฺคนฺตสฺส สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม โหติฯ เอกสฺมิํ ปกฺกนฺเต เตน ทุนฺนิกฺขิตฺตํ เสนาสนปริกฺขารํ ตเถว นิกฺขิปนฺตสฺส ปฏิชคฺคิตพฺพยุตฺตฏฺฐานํ วา ปน ปฏิชคฺคนฺตสฺส ปรมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม โหติฯ สหวสนฺตสฺส ปน เตหิ สทฺธิํ มธุรํ สมฺโมทนียํ กถํ ปฏิสนฺถารกถํ สารณียกถํ ธมฺมีกถํ สรภญฺญํ สากจฺฉํ ปญฺหปุจฺฉนํ ปญฺหวิสฺสชฺชนนฺติ เอวมาทิกรเณ สมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม โหติฯ เถเรสุ ปน ปกฺกนฺเตสุ มยฺหํ ปิยสหาโย นนฺทิยตฺเถโร กิมิลตฺเถโร เอวํ สีลสมฺปนฺโน, เอวํ อาจารสมฺปนฺโนติอาทิคุณกถนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม โหติฯ มยฺหํ ปิยมิตฺโต นนฺทิยตฺเถโร กิมิลตฺเถโร อเวโร โหตุ, อพฺยาปชฺโช สุขี โหตูติ เอวํ สมนฺนาหรโต ปน สมฺมุขาปิ ปรมฺมุขาปิ เมตฺตํ มโนกมฺมํ โหติเยวฯ

นานา หิ โข โน, ภนฺเต, กายาติ กายญฺหิ ปิฏฺฐํ วิย มตฺติกา วิย จ โอมทฺทิตฺวา เอกโต กาตุํ น สกฺกาฯ เอกญฺจ ปน มญฺเญ จิตฺตนฺติ จิตฺตํ ปน โน หิตฏฺเฐน นิรนฺตรฏฺเฐน อวิคฺคหฏฺเฐน สมคฺคฏฺเฐน เอกเมวาติ ทสฺเสติฯ กถํ ปเนตํ สกํ จิตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อิตเรสํ จิตฺตวเสน วตฺติํสูติ? เอกสฺส ปตฺเต มลํ อุฏฺฐหติ, เอกสฺส จีวรํ กิลิฏฺฐํ โหติ, เอกสฺส ปริภณฺฑกมฺมํ โหติฯ

ตตฺถ ยสฺส ปตฺเต มลํ อุฏฺฐิตํ, เตน มมาวุโส, ปตฺเต มลํ อุฏฺฐิตํ ปจิตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺเต อิตเร มยฺหํ จีวรํ กิลิฏฺฐํ โธวิตพฺพํ, มยฺหํ ปริภณฺฑํ กาตพฺพนฺติ อวตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ทารูนิ อาหริตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปตฺตกฏาเห ปริภณฺฑํ กตฺวา ตโต ปรํ จีวรํ วา โธวนฺติ, ปริภณฺฑํ วา กโรนฺติฯ มมาวุโส, จีวรํ กิลิฏฺฐํ โธวิตุํ วฏฺฏติ, มม ปณฺณสาลา อุกฺลาปา ปริภณฺฑํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ปฐมตรํ อาโรจิเตปิ เอเสว นโยฯ

[327] สาธุ สาธุ, อนุรุทฺธาติ ภควา เหฏฺฐา น จ มยํ, ภนฺเต, ปิณฺฑเกน กิลมิมฺหาติ วุตฺเต น สาธุการมทาสิฯ กสฺมา? อยญฺหิ กพฬีกาโร อาหาโร นาม อิเมสํ สตฺตานํ อปายโลเกปิ เทวมนุสฺสโลเกปิ อาจิณฺณสมาจิณฺโณวฯ อยํ ปน โลกสนฺนิวาโส เยภุยฺเยน วิวาทปกฺขนฺโท, อปายโลเก เทวมนุสฺสโลเกปิ อิเม สตฺตา ปฏิวิรุทฺธา เอว, เอเตสํ สามคฺคิกาโล ทุลฺลโภ, กทาจิเทว โหตีติ สมคฺควาสสฺส ทุลฺลภตฺตา อิธ ภควา สาธุการมทาสิฯ อิทานิ เตสํ อปฺปมาทลกฺขณํ ปุจฺฉนฺโต กจฺจิ ปน โว, อนุรุทฺธาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ ปจฺจตฺตวจนํ วา, กจฺจิ ตุมฺเหติ อตฺโถฯ อมฺหากนฺติ อมฺเหสุ ตีสุ ชเนสุฯ ปิณฺฑาย ปฏิกฺกมตีติ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺจาคจฺฉติฯ อวกฺการปาตินฺติ อติเรกปิณฺฑปาตํ อปเนตฺวา ฐปนตฺถาย เอกํ สมุคฺคปาติํ โธวิตฺวา ฐเปติฯ

โย ปจฺฉาติ เต กิร เถรา น เอกโตว ภิกฺขาจารํ ปวิสนฺติ, ผลสมาปตฺติรตา เหเตฯ ปาโตว สรีรปฺปฏิชคฺคนํ กตฺวา วตฺตปฺปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทนฺติฯ เตสุ โย ปฐมตรํ นิสินฺโน อตฺตโน กาลปริจฺเฉทวเสน ปฐมตรํ อุฏฺฐาติ; โส ปิณฺฑาย จริตฺวา ปฏินิวตฺโต ภตฺตกิจฺจฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ชานาติ – ‘‘ทฺเว ภิกฺขู ปจฺฉา, อหํ ปฐมตรํ อาคโต’’ติฯ อถ ปตฺตํ ปิทหิตฺวา อาสนปญฺญาปนาทีนิ กตฺวา ยทิ ปตฺเต ปฏิวิสมตฺตเมว โหติ, นิสีทิตฺวา ภุญฺชติฯ ยทิ อติเรกํ โหติ, อวกฺการปาติยํ ปกฺขิปิตฺวา ปาติํ ปิธาย ภุญฺชติฯ กตภตฺตกิจฺโจ ปตฺตํ โธวิตฺวา โวทกํ กตฺวา ถวิกาย โอสาเปตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ปวิสติฯ ทุติโยปิ อาคนฺตฺวาว ชานาติ – ‘‘เอโก ปฐมํ อาคโต, เอโก ปจฺฉโต’’ติฯ โส สเจ ปตฺเต ภตฺตํ ปมาณเมว โหติ, ภุญฺชติฯ สเจ มนฺทํ, อวกฺการปาติโต คเหตฺวา ภุญฺชติฯ

สเจ อติเรกํ โหติ, อวกฺการปาติยํ ปกฺขิปิตฺวา ปมาณเมว ภุญฺชิตฺวา ปุริมตฺเถโร วิย วสนฏฺฐานํ ปวิสติฯ ตติโยปิ อาคนฺตฺวาว ชานาติ – ‘‘ทฺเว ปฐมํ อาคตา, อหํ ปจฺฉโต’’ติฯ โสปิ ทุติยตฺเถโร วิย ภุญฺชิตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ปตฺตํ โธวิตฺวา โวทกํ กตฺวา ถวิกาย โอสาเปตฺวา อาสนานิ อุกฺขิปิตฺวา ปฏิสาเมติ; ปานียฆเฏ วา ปริโภชนียฆเฏ วา อวเสสํ อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา ฆเฏ นิกุชฺชิตฺวา อวกฺการปาติยํ สเจ อวเสสภตฺตํ โหติ, ตํ วุตฺตนเยน ชหิตฺวา ปาติํ โธวิตฺวา ปฏิสาเมติ; ภตฺตคฺคํ สมฺมชฺชติฯ ตโต กจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมชฺชนิํ อุกฺขิปิตฺวา อุปจิกาหิ มุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย วสนฏฺฐานํ ปวิสติฯ อิทํ เถรานํ พหิวิหาเร อรญฺเญ ภตฺตกิจฺจกรณฏฺฐาเน โภชนสาลายํ วตฺตํฯ อิทํ สนฺธาย, ‘‘โย ปจฺฉา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

โย ปสฺสตีติอาทิ ปน เนสํ อนฺโตวิหาเร วตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ วจฺจฆฏนฺติ อาจมนกุมฺภิํฯ ริตฺตนฺติ ริตฺตกํฯ ตุจฺฉนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อวิสยฺหนฺติ อุกฺขิปิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ, อติภาริยํฯ หตฺถวิกาเรนาติ หตฺถสญฺญายฯ เต กิร ปานียฆฏาทีสุ ยํกิญฺจิ ตุจฺฉกํ คเหตฺวา โปกฺขรณิํ คนฺตฺวา อนฺโต จ พหิ จ โธวิตฺวา อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ตีเร ฐเปตฺวา อญฺญํ ภิกฺขุํ หตฺถวิกาเรน อามนฺเตนฺติ, โอทิสฺส วา อโนทิสฺส วา สทฺทํ น กโรนฺติฯ กสฺมา โอทิสฺส สทฺทํ น กโรนฺติ? ตํ ภิกฺขุํ สทฺโท พาเธยฺยาติฯ กสฺมา อโนทิสฺส สทฺทํ น กโรนฺติ? อโนทิสฺส สทฺเท ทินฺเน, ‘‘อหํ ปุเร, อหํ ปุเร’’ติ ทฺเวปิ นิกฺขเมยฺยุํ, ตโต ทฺวีหิ กตฺตพฺพกมฺเม ตติยสฺส กมฺมจฺเฉโท ภเวยฺยฯ สํยตปทสทฺโท ปน หุตฺวา อปรสฺส ภิกฺขุโน ทิวาฏฺฐานสนฺติกํ คนฺตฺวา เตน ทิฏฺฐภาวํ ญตฺวา หตฺถสญฺญํ กโรติ, ตาย สญฺญาย อิตโร อาคจฺฉติ, ตโต ทฺเว ชนา หตฺเถน หตฺถํ สํสิพฺพนฺตา ทฺวีสุ หตฺเถสุ ฐเปตฺวา อุปฏฺฐเปนฺติฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘หตฺถวิกาเรน ทุติยํ อามนฺเตตฺวา หตฺถวิลงฺฆเกน อุปฏฺฐเปมา’’ติฯ

ปญฺจาหิกํ โข ปนาติ จาตุทฺทเส ปนฺนรเส อฏฺฐมิยนฺติ อิทํ ตาว ปกติธมฺมสฺสวนเมว, ตํ อขณฺฑํ กตฺวา ปญฺจเม ปญฺจเม ทิวเส ทฺเว เถรา นาติวิกาเล นฺหายิตฺวา อนุรุทฺธตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานํ คจฺฉนฺติฯ

ตตฺถ ตโยปิ นิสีทิตฺวา ติณฺณํ ปิฏกานํ อญฺญตรสฺมิํ อญฺญมญฺญํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ , อญฺญมญฺญํ วิสฺสชฺเชนฺติ, เตสํ เอวํ กโรนฺตานํเยว อรุณํ อุคฺคจฺฉติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เอตฺตาวตา เถเรน ภควตา อปฺปมาทลกฺขณํ ปุจฺฉิเตน ปมาทฏฺฐาเนสุเยว อปฺปมาทลกฺขณํ วิสฺสชฺชิตํ โหติฯ อญฺเญสญฺหิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขาจารํ ปวิสนกาโล, นิกฺขมนกาโล, นิวาสนปริวตฺตนํ, จีวรปารุปนํ, อนฺโตคาเม ปิณฺฑาย จรณํ ธมฺมกถนํ, อนุโมทนํ , คามโต นิกฺขมิตฺวา ภตฺตกิจฺจกรณํ, ปตฺตโธวนํ, ปตฺตโอสาปนํ, ปตฺตจีวรปฏิสามนนฺติ ปปญฺจกรณฏฺฐานานิ เอตานิฯ ตสฺมา เถโร อมฺหากํ เอตฺตกํ ฐานํ มุญฺจิตฺวา ปมาทกาโล นาม นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ปมาทฏฺฐาเนสุเยว อปฺปมาทลกฺขณํ วิสฺสชฺเชสิฯ

[328] อถสฺส ภควา สาธุการํ ทตฺวา ปฐมชฺฌานํ ปุจฺฉนฺโต ปุน อตฺถิ ปน โวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริฯ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสติ อริยภาวกรณสมตฺโถ ญาณวิเสโสฯ กิญฺหิ โน สิยา, ภนฺเตติ กสฺมา, ภนฺเต, นาธิคโต ภวิสฺสติ, อธิคโตเยวาติฯ ยาว เทวาติ ยาว เอวฯ

[329] เอวํ ปฐมชฺฌานาธิคเม พฺยากเต ทุติยชฺฌานาทีนิ ปุจฺฉนฺโต เอตสฺส ปน โวติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมติกฺกมายาติ สมติกฺกมตฺถายฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺถายฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ปจฺฉิมปญฺเห ปน โลกุตฺตรญาณทสฺสนวเสน อธิคตํ นิโรธสมาปตฺติํ ปุจฺฉนฺโต อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสติ อาหฯ เถโรปิ ปุจฺฉานุรูเปเนว พฺยากาสิฯ ตตฺถ ยสฺมา เวทยิตสุขโต อเวทยิตสุขํ สนฺตตรํ ปณีตตรํ โหติ, ตสฺมา อญฺญํ ผาสุวิหารํ อุตฺตริตรํ วา ปณีตตรํ วา น สมนุปสฺสามาติ อาหฯ

[330] ธมฺมิยา กถายาติ สามคฺคิรสานิสํสปฺปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถายฯ สพฺเพปิ เต จตูสุ สจฺเจสุ ปรินิฏฺฐิตกิจฺจา, เตน เตสํ ปฏิเวธตฺถาย กิญฺจิ กเถตพฺพํ นตฺถิฯ สามคฺคิรเสน ปน อยญฺจ อยญฺจ อานิสํโสติ สามคฺคิรสานิสํสเมว เนสํ ภควา กเถสิฯ ภควนฺตํ อนุสํยายิตฺวาติ อนุคนฺตฺวาฯ

เต กิร ภควโต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา โถกํ อคมํสุ, อถ ภควา วิหารสฺส ปริเวณปริยนฺตํ คตกาเล, ‘‘อาหรถ เม ปตฺตจีวรํ, ตุมฺเห อิเธว ติฏฺฐถา’’ติ ปกฺกามิฯ ตโต ปฏินิวตฺติตฺวาติ ตโต ฐิตฏฺฐานโต นิวตฺติตฺวาฯ กิํ นุ โข มยํ อายสฺมโตติ ภควนฺตํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาทีนิ อธิคนฺตฺวาปิ อตฺตโน คุณกถาย อฏฺฏิยมานา อธิคมปฺปิจฺฉตาย อาหํสุฯ อิมาสญฺจ อิมาสญฺจาติ ปฐมชฺฌานาทีนํ โลกิยโลกุตฺตรานํฯ เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโตติ อชฺช เม อายสฺมนฺโต โลกิยสมาปตฺติยา วีตินาเมสุํ, อชฺช โลกุตฺตรายาติ เอวํ จิตฺเตน จิตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตํฯ เทวตาปิ เมติ, ภนฺเต อนุรุทฺธ, อชฺช อยฺโย นนฺทิยตฺเถโร, อชฺช อยฺโย กิมิลตฺเถโร อิมาย จ อิมาย จ สมาปตฺติยา วีตินาเมสีติ เอวมาโรเจสุนฺติ อตฺโถฯ ปญฺหาภิปุฏฺเฐนาติ ตมฺปิ มยา สยํ วิทิตนฺติ วา เทวตาหิ อาโรจิตนฺติ วา เอตฺตเกเนว มุขํ เม สชฺชนฺติ กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อปุฏฺเฐเนว เม น กถิตํฯ ภควตา ปน ปญฺหาภิปุฏฺเฐน ปญฺหํ อภิปุจฺฉิเตน สตา พฺยากตํ, ตตฺร เม กิํ น โรจถาติ อาหฯ

[331] ทีโฆติ ‘‘มณิ มาณิวโร ทีโฆ, อโถ เสรีสโก สหา’’ติ (ที. นิ. 3.293) เอวํ อาคโต อฏฺฐวีสติยา ยกฺขเสนาปตีนํ อพฺภนฺตโร เอโก เทวราชาฯ ปรชโนติ ตสฺเสว ยกฺขสฺส นามํฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ โส กิร เวสฺสวเณน เปสิโต เอตํ ฐานํ คจฺฉนฺโต ภควนฺตํ สยํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คิญฺชกาวสถโต โคสิงฺคสาลวนสฺส อนฺตเร ทิสฺวา ภควา อตฺตนา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา โคสิงฺคสาลวเน ติณฺณํ กุลปุตฺตานํ สนฺติกํ คจฺฉติฯ อชฺช มหตี ธมฺมเทสนา ภวิสฺสติฯ มยาปิ ตสฺสา เทสนาย ภาคินา ภวิตพฺพนฺติ อทิสฺสมาเนน กาเยน สตฺถุ ปทานุปทิโก คนฺตฺวา อวิทูเร ฐตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สตฺถริ คจฺฉนฺเตปิ น คโต, – ‘‘อิเม เถรา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ ปน ตตฺเถว ฐิโตฯ

อถ เต ทฺเว เถเร อนุรุทฺธตฺเถรํ ปลิเวเฐนฺเต ทิสฺวา, – ‘‘อิเม เถรา ภควนฺตํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาทโย สพฺพคุเณ อธิคนฺตฺวาปิ ภควโตว มจฺฉรายนฺติ, น สหนฺติ, อติวิย นิลียนฺติ ปฏิจฺฉาเทนฺติ, น ทานิ เตสํ ปฏิจฺฉาเทตุํ ทสฺสามิ, ปถวิโต ยาว พฺรหฺมโลกา เอเตสํ คุเณ ปกาเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ

ลาภา วต, ภนฺเตติ เย, ภนฺเต, วชฺชิรฏฺฐวาสิโน ภควนฺตญฺจ อิเม จ ตโย กุลปุตฺเต ปสฺสิตุํ ลภนฺติ, วนฺทิตุํ ลภนฺติ, เทยฺยธมฺมํ ทาตุํ ลภนฺติ, ธมฺมํ โสตุํ ลภนฺติ, เตสํ ลาภา, ภนฺเต, วชฺชีนนฺติ อตฺโถฯ สทฺทํ สุตฺวาติ โส กิร อตฺตโน ยกฺขานุภาเวน มหนฺตํ สทฺทํ กตฺวา สกลํ วชฺชิรฏฺฐํ อชฺโฌตฺถรนฺโต ตํ วาจํ นิจฺฉาเรสิฯ เตน จสฺส เตสุ รุกฺขปพฺพตาทีสุ อธิวตฺถา ภุมฺมา เทวตา สทฺทํ อสฺโสสุํฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘สทฺทํ สุตฺวา’’ติฯ อนุสฺสาเวสุนฺติ มหนฺตํ สทฺทํ สุตฺวา สาเวสุํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ยาว พฺรหฺมโลกาติ ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกาฯ ตญฺเจปิ กุลนฺติ, ‘‘อมฺหากํ กุลโต นิกฺขมิตฺวา อิเม กุลปุตฺตา ปพฺพชิตา เอวํ สีลวนฺโต คุณวนฺโต อาจารสมฺปนฺนา กลฺยาณธมฺมา’’ติ เอวํ ตญฺเจปิ กุลํ เอเต ตโย กุลปุตฺเต ปสนฺนจิตฺตํ อนุสฺสเรยฺยาติ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิติ ภควา ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มหาโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา

[332] เอวํ เม สุตนฺติ มหาโคสิงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ โคสิงฺคสาลวนทาเยติ อิทํ วสนฏฺฐานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อญฺเญสุ หิ สุตฺเตสุ, ‘‘สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ เอวํ ปฐมํ โคจรคามํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา วสนฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ อิมสฺมิํ ปน มหาโคสิงฺคสุตฺเต ภควโต โคจรคาโม อนิพนฺโธ, โกจิเทว โคจรคาโม ภวิสฺสติฯ ตสฺมา วสนฏฺฐานเมว ปริทีปิตํฯ อรญฺญนิทานกํ นาเมตํ สุตฺตนฺติฯ สมฺพหุเลหีติ พหุเกหิฯ อภิญฺญาเตหิ อภิญฺญาเตหีติ สพฺพตฺถ วิสฺสุเตหิ ปากเฏหิฯ เถเรหิ สาวเกหิ สทฺธินฺติ ปาติโมกฺขสํวราทีหิ ถิรการเกเหว ธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา เถเรหิ, สวนนฺเต ชาตตฺตา สาวเกหิ สทฺธิํ เอกโตฯ อิทานิ เต เถเร สรูปโต ทสฺเสนฺโต, อายสฺมตา จ สาริปุตฺเตนาติอาทิมาหฯ ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อตฺตโน สีลาทีหิ คุเณหิ พุทฺธสาสเน อภิญฺญาโตฯ จกฺขุมนฺตานํ คคนมชฺเฌ ฐิโต สูริโย วิย จนฺโท วิย, สมุทฺทตีเร ฐิตานํ สาคโร วิย จ ปากโฏ ปญฺญาโตฯ น เกวลญฺจสฺส อิมสฺมิํ สุตฺเต อาคตคุณวเสเนว มหนฺตตา เวทิตพฺพา, อิโต อญฺเญสํ ธมฺมทายาทสุตฺตํ อนงฺคณสุตฺตํ สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตํ สีหนาทสุตฺตํ รถวินีตํ มหาหตฺถิปโทปมํ มหาเวทลฺลํ จาตุมสุตฺตํ ทีฆนขํ อนุปทสุตฺตํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตํ สจฺจวิภงฺคสุตฺตํ ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิ สมฺปสาทนียํ สงฺคีติสุตฺตํ ทสุตฺตรสุตฺตํ ปวารณาสุตฺตํ (สํ. นิ. 1.215 อาทโย) สุสิมสุตฺตํ เถรปญฺหสุตฺตํ มหานิทฺเทโส ปฏิสมฺภิทามคฺโค เถรสีหนาทสุตฺตํ อภินิกฺขมนํ เอตทคฺคนฺติ อิเมสมฺปิ สุตฺตานํ วเสน เถรสฺส มหนฺตตา เวทิตพฺพาฯ เอตทคฺคสฺมิญฺหิ, ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.188-189) วุตฺตํฯ

มหาโมคฺคลฺลาโนปิ สีลาทิคุเณหิ เจว อิมสฺมิํ สุตฺเต อาคตคุเณหิ จ เถโร วิย อภิญฺญาโต ปากโฏ มหาฯ อปิจสฺส อนุมานสุตฺตํ, จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตํ มารตชฺชนิยสุตฺตํ ปาสาทกมฺปนํ สกลํ อิทฺธิปาทสํยุตฺตํ นนฺโทปนนฺททมนํ ยมกปาฏิหาริยกาเล เทวโลกคมนํ วิมานวตฺถุ เปตวตฺถุ เถรสฺส อภินิกฺขมนํ เอตทคฺคนฺติ อิเมสมฺปิ วเสน มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ ฯ เอตทคฺคสฺมิญฺหิ, ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ (อ. นิ. 1.190) วุตฺตํฯ

มหากสฺสโปปิ สีลาทิคุเณหิ เจว อิมสฺมิํ สุตฺเต อาคตคุเณหิ จ เถโร วิย อภิญฺญาโต ปากโฏ มหาฯ อปิจสฺส จีวรปริวตฺตนสุตฺตํ ชิณฺณจีวรสุตฺตํ (สํ. นิ. 2.154 อาทโย) จนฺโทปมํ สกลํ กสฺสปสํยุตฺตํ มหาอริยวํสสุตฺตํ เถรสฺส อภินิกฺขมนํ เอตทคฺคนฺติ อิเมสมฺปิ วเสน มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ เอตทคฺคสฺมิญฺหิ, ‘‘เอตทคฺคํ , ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ มหากสฺสโป’’ติ (อ. นิ. 1.191) วุตฺตํฯ