10. จูฬสาโรปมสุตฺตวณฺณนา

[312] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสาโรปมสุตฺตํฯ ตตฺถ ปิงฺคลโกจฺโฉติ โส พฺราหฺมโณ ปิงฺคลธาตุโกฯ โกจฺโฉติ ปนสฺส นามํ, ตสฺมา ‘‘ปิงฺคลโกจฺโฉ’’ติ วุจฺจติฯ สงฺฆิโนติอาทีสุ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆิโนฯ สฺเวว คโณ เอเตสํ อตฺถีติ คณิโนฯ อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริยาติ คณาจริยาฯ ญาตาติ ปญฺญาตา ปากฏาฯ ‘‘อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา, อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสนฺตี’’ติอาทินา นเยน สมุคฺคโต ยโส เอเตสํ อตฺถีติ ยสสฺสิโนฯ ติตฺถกราติ ลทฺธิกราฯ สาธุสมฺมตาติ อิเม สาธุ สุนฺทรา สปฺปุริสาติ เอวํ สมฺมตาฯ พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺสฯ อิทานิ เต ทสฺเสนฺโต เสยฺยถิทํ ปูรโณติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปูรโณติ ตสฺส สตฺถุปฏิญฺญสฺส นามํฯ กสฺสโปติ โคตฺตํฯ โส กิร อญฺญตรสฺส กุลสฺส เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโน ชาโต, เตนสฺส ‘‘ปูรโณ’’ติ นามํ อกํสุฯ มงฺคลทาสตฺตา จสฺส ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ วตฺตา นตฺถิ, อกตํ วา น กตนฺติฯ ‘‘โส กิมหเมตฺถ วสามี’’ติ ปลายิฯ อถสฺส โจรา วตฺถานิ อจฺฉินฺทิํสุฯ โส ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุมฺปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ, นตฺถิ อิมินา สทิโส’’ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมนฺติฯ โส ‘‘มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน อิทํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสิฯ ตสฺส สนฺติเก อญฺเญปิ ปญฺจสตา มนุสฺสา ปพฺพชิํสุ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปูรโณ กสฺสโป’’ติฯ

มกฺขลีติ ตสฺส นามํฯ โคสาลาย ชาตตฺตา โคสาโลติ ทุติยํ นามํฯ ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ, ‘‘ตาต, มา ขลี’’ติ สามิโก อาหฯ โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ สามิโก อุปธาวิตฺวา สาฏกกณฺเณ อคฺคเหสิฯ โสปิ สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลายิ, เสสํ ปูรณสทิสเมวฯ

อชิโตติ ตสฺส นามํฯ เกสกมฺพลํ ธาเรตีติ เกสกมฺพโลฯ อิติ นามทฺวยํ สํสนฺทิตฺวา ‘‘อชิโต เกสกมฺพโล’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ เกสกมฺพโล นาม มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพโล, ตโต ปฏิกิฏฺฐตรํ วตฺถํ นาม นตฺถิฯ ยถาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกิฏฺโฐ อกฺขายติ, เกสกมฺพโล, ภิกฺขเว, สีเต สีโต อุณฺเห อุณฺโห ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโส’’ติ (อ. นิ. 3.138)ฯ

ปกุโธติ ตสฺส นามํฯ กจฺจายโนติ โคตฺตํฯ อิติ นามโคตฺตํ สํสนฺทิตฺวา, ‘‘ปกุโธ กจฺจายโน’’ติ วุจฺจติฯ สีตุทกปฏิกฺขิตฺตโก เอส, วจฺจํ กตฺวาปิ อุทกกิจฺจํ น กโรติ, อุณฺโหทกํ วา กญฺชิยํ วา ลภิตฺวา กโรติ, นทิํ วา มคฺโคทกํ วา อติกฺกมฺม, ‘‘สีลํ เม ภินฺน’’นฺติ วาลิกถูปํ กตฺวา สีลํ อธิฏฺฐาย คจฺฉติ, เอวรูโป นิสฺสิริกลทฺธิโก เอสฯ

สญฺชโยติ ตสฺส นามํฯ เพลฏฺฐสฺส ปุตฺโตติ เพลฏฺฐปุตฺโตฯ อมฺหากํ คณฺฐนกิเลโส ปลิพุชฺฌนกิเลโส นตฺถิ, กิเลสคณฺฐรหิตา มยนฺติ เอวํ วาทิตาย ลทฺธนามวเสน นิคณฺโฐฯ นาฏสฺส ปุตฺโตติ นาฏปุตฺโตฯ อพฺภญฺญํสูติ ยถา เตสํ ปฏิญฺญา, ตเถว ชานิํสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ เนสํ สา ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา สพฺเพ อพฺภญฺญํสุฯ โน เจ, น อพฺภญฺญํสุฯ ตสฺมา กิํ เตสํ ปฏิญฺญา นิยฺยานิกา น นิยฺยานิกาติ, อยเมตสฺส ปญฺหสฺส อตฺโถฯ อถ ภควา เนสํ อนิยฺยานิกภาวกถเนน อตฺถาภาวโต อลนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปมาย อตฺถํ ปเวเทนฺโต ธมฺมเมว เทเสตุํ, ธมฺมํ, เต พฺราหฺมณ, เทเสสฺสามีติ อาหฯ

[320] ตตฺถ สจฺฉิกิริยายาติ สจฺฉิกรณตฺถํฯ น ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ น ชนยติฯ น วายมตีติ วายามํ ปรกฺกมํ น กโรติฯ โอลีนวุตฺติโก จ โหตีติ ลีนชฺฌาสโย โหติฯ สาถลิโกติ สิถิลคฺคาหี, สาสนํ สิถิลํ กตฺวา คณฺหาติ, ทฬฺหํ น คณฺหาติฯ

[323] อิธ, พฺราหฺมณ ภิกฺขุ, วิวิจฺเจว กาเมหีติ กถํ อิเม ปฐมชฺฌานาทิธมฺมา ญาณทสฺสเนน อุตฺตริตรา ชาตาติ? นิโรธปาทกตฺตาฯ เหฏฺฐา ปฐมชฺฌานาทิธมฺมา หิ วิปสฺสนาปาทกา , อิธ นิโรธปาทกา, ตสฺมา อุตฺตริตรา ชาตาติ เวทิตพฺพาฯ อิติ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ ยถานุสนฺธินาว นิฏฺฐเปสิฯ เทสนาวสาเน พฺราหฺมโณ สรเณสุ ปติฏฺฐิโตติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬสาโรปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มหายมกวคฺโค

1. จูฬโคสิงฺคสุตฺตวณฺณนา

[325] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬโคสิงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ นาติเก วิหรตีติ นาติกา นาม เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย ทฺวินฺนํ จูฬปิติมหาปิติปุตฺตานํ ทฺเว คามา, เตสุ เอกสฺมิํ คาเมฯ คิญฺชกาวสเถติ อิฏฺฐกามเย อาวสเถฯ เอกสฺมิํ กิร สมเย ภควา มหาชนสงฺคหํ กโรนฺโต วชฺชิรฏฺเฐ จาริกํ จรมาโน นาติกํ อนุปฺปตฺโตฯ นาติกวาสิโน มนุสฺสา ภควโต มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนหทยา, ‘‘สตฺถุ วสนฏฺฐานํ กริสฺสามา’’ติ มนฺเตตฺวา อิฏฺฐกาเหว ภิตฺติโสปานตฺถมฺเภ วาฬรูปาทีนิ ทสฺเสนฺโต ปาสาทํ กตฺวา สุธาย ลิมฺปิตฺวา มาลากมฺมลตากมฺมาทีนิ นิฏฺฐาเปตฺวา ภุมฺมตฺถรณมญฺจปีฐาทีนิ ปญฺญเปตฺวา สตฺถุ นิยฺยาเตสุํฯ อปราปรํ ปเนตฺถ มนุสฺสา ภิกฺขุสงฺฆสฺส รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานมณฺฑปจงฺกมาทีนิ การยิํสุฯ อิติ โส วิหาโร มหา อโหสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘คิญฺชกาวสเถ’’ติฯ

โคสิงฺคสาลวนทาเยติ ตตฺถ เอกสฺส เชฏฺฐกรุกฺขสฺส ขนฺธโต โคสิงฺคสณฺฐานํ หุตฺวา วิฏปํ อุฏฺฐหิ, ตํ รุกฺขํ อุปาทาย สพฺพมฺปิ ตํ วนํ โคสิงฺคสาลวนนฺติ สงฺขํ คตํฯ ทาโยติ อวิเสเสน อรญฺญสฺเสตํ นามํฯ ตสฺมา โคสิงฺคสาลวนทาเยติ โคสิงฺคสาลวนอรญฺเญติ อตฺโถฯ วิหรนฺตีติ สามคฺคิรสํ อนุภวมานา วิหรนฺติฯ อิเมสญฺหิ กุลปุตฺตานํ อุปริปณฺณาสเก ปุถุชฺชนกาโล กถิโต, อิธ ขีณาสวกาโลฯ ตทา หิ เต ลทฺธสฺสาทา ลทฺธปติฏฺฐา อธิคตปฏิสมฺภิทา ขีณาสวา หุตฺวา สามคฺคิรสํ อนุภวมานา ตตฺถ วิหริํสุฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ