สงฺขารา ปเนตฺถ ผสฺสเจตนาวเสเนว คหิตาฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิติ มหาเถโร เหฏฺฐา เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต อาคนฺตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา เหฏฺฐา ปริหีนเทสนํ สพฺพํ ตํตํทฺวารวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ยถานุสนฺธินาว สุตฺตนฺตํ นิฏฺฐเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนา

[307] เอวํ เม สุตนฺติ มหาสาโรปมสุตฺตํฯ ตตฺถ อจิรปกฺกนฺเตติ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา รุหิรุปฺปาทกมฺมํ กตฺวา นจิรปกฺกนฺเต สลิงฺเคเนว ปาฏิเยกฺเก ชาเตฯ

อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ กุลปุตฺโตติ กิญฺจาปิ อสุกกุลปุตฺโตติ น นิยามิโต, เทวทตฺตํเยว ปน สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส หิ อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา โอกฺกากวํเส ชาตตฺตา ชาติกุลปุตฺโตฯ โอติณฺโณติ ยสฺส ชาติ อนฺโต อนุปวิฏฺฐา, โส ชาติยา โอติณฺโณ นามฯ ชราทีสุปิ เอเสว นโยฯ ลาภสกฺการาทีสุปิ ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยาฯ สกฺกาโรติ เตสํเยว สุกตภาโวฯ สิโลโกติ วณฺณภณนํฯ อภินิพฺพตฺเตตีติ อุปฺปาเทติฯ อปญฺญาตาติ ทฺวินฺนํ ชนานํ ฐิตฏฺฐาเน น ปญฺญายนฺติ, ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ น ลภนฺติฯ อปฺเปสกฺขาติ อปฺปปริวารา, ปุรโต วา ปจฺฉโต วา คจฺฉนฺตํ น ลภนฺติฯ

สาเรน สารกรณียนฺติ รุกฺขสาเรน กตฺตพฺพํ อกฺขจกฺกยุคนงฺคลาทิกํ ยํกิญฺจิฯ สาขาปลาสํ อคฺคเหสิ พฺรหฺมจริยสฺสาติ มคฺคผลสารสฺส สาสนพฺรหฺมจริยสฺส จตฺตาโร ปจฺจยา สาขาปลาสํ นาม, ตํ อคฺคเหสิฯ เตน จ โวสานํ อาปาทีติ เตเนว จ อลเมตฺตาวตา สาโร เม ปตฺโตติ โวสานํ อาปนฺโนฯ

[310] ญาณทสฺสนํ อาราเธตีติ เทวทตฺโต ปญฺจาภิญฺโญ, ทิพฺพจกฺขุ จ ปญฺจนฺนํ อภิญฺญานํ มตฺถเก ฐิตํ, ตํ อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘ญาณทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ ฯ อชานํ อปสฺสํ วิหรนฺตีติ กิญฺจิ สุขุมํ รูปํ อชานนฺตา อนฺตมโส ปํสุปิสาจกมฺปิ อปสฺสนฺตา วิหรนฺติฯ

[311] อสมยวิโมกฺขํ อาราเธตีติ, ‘‘กตโม อสมยวิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ, อยํ อสมยวิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.213) เอวํ วุตฺเต นวโลกุตฺตรธมฺเม อาราเธติ สมฺปาเทติ ปฏิลภติฯ โลกิยสมาปตฺติโย หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณเยว ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนฺติ, ตสฺมา, ‘‘กตโม สมยวิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปาวจรสมาปตฺติโย, อยํ สมยวิโมกฺโข’’ติ เอวํ สมยวิโมกฺโขติ วุตฺตาฯ โลกุตฺตรธมฺมา ปน กาเลน กาลํ วิมุจฺจนฺติ, สกิํ วิมุตฺตานิ หิ มคฺคผลานิ วิมุตฺตาเนว โหนฺติฯ นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตํ วิมุตฺตเมวาติ อิเม นว ธมฺมา อสมยวิโมกฺโขติ วุตฺตาฯ

อกุปฺปา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ อยมตฺโถ เอตสฺสาติ เอตทตฺถํ, อรหตฺตผลตฺถมิทํ พฺรหฺมจริยํฯ อยํ เอตสฺส อตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ เอตํ สารนฺติ เอตํ อรหตฺตผลํ พฺรหฺมจริยสฺส สารํฯ เอตํ ปริโยสานนฺติ เอตํ อรหตฺตผลํ พฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํ, เอสา โกฏิ, น อิโต ปรํ ปตฺตพฺพํ อตฺถีติ ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. จูฬสาโรปมสุตฺตวณฺณนา

[312] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสาโรปมสุตฺตํฯ ตตฺถ ปิงฺคลโกจฺโฉติ โส พฺราหฺมโณ ปิงฺคลธาตุโกฯ โกจฺโฉติ ปนสฺส นามํ, ตสฺมา ‘‘ปิงฺคลโกจฺโฉ’’ติ วุจฺจติฯ สงฺฆิโนติอาทีสุ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆิโนฯ สฺเวว คโณ เอเตสํ อตฺถีติ คณิโนฯ อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริยาติ คณาจริยาฯ ญาตาติ ปญฺญาตา ปากฏาฯ ‘‘อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา, อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสนฺตี’’ติอาทินา นเยน สมุคฺคโต ยโส เอเตสํ อตฺถีติ ยสสฺสิโนฯ ติตฺถกราติ ลทฺธิกราฯ สาธุสมฺมตาติ อิเม สาธุ สุนฺทรา สปฺปุริสาติ เอวํ สมฺมตาฯ พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺสฯ อิทานิ เต ทสฺเสนฺโต เสยฺยถิทํ ปูรโณติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปูรโณติ ตสฺส สตฺถุปฏิญฺญสฺส นามํฯ กสฺสโปติ โคตฺตํฯ โส กิร อญฺญตรสฺส กุลสฺส เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโน ชาโต, เตนสฺส ‘‘ปูรโณ’’ติ นามํ อกํสุฯ มงฺคลทาสตฺตา จสฺส ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ วตฺตา นตฺถิ, อกตํ วา น กตนฺติฯ ‘‘โส กิมหเมตฺถ วสามี’’ติ ปลายิฯ อถสฺส โจรา วตฺถานิ อจฺฉินฺทิํสุฯ โส ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุมฺปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ, นตฺถิ อิมินา สทิโส’’ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมนฺติฯ โส ‘‘มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน อิทํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสิฯ ตสฺส สนฺติเก อญฺเญปิ ปญฺจสตา มนุสฺสา ปพฺพชิํสุ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปูรโณ กสฺสโป’’ติฯ

มกฺขลีติ ตสฺส นามํฯ โคสาลาย ชาตตฺตา โคสาโลติ ทุติยํ นามํฯ ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ, ‘‘ตาต, มา ขลี’’ติ สามิโก อาหฯ โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ สามิโก อุปธาวิตฺวา สาฏกกณฺเณ อคฺคเหสิฯ โสปิ สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลายิ, เสสํ ปูรณสทิสเมวฯ

อชิโตติ ตสฺส นามํฯ เกสกมฺพลํ ธาเรตีติ เกสกมฺพโลฯ อิติ นามทฺวยํ สํสนฺทิตฺวา ‘‘อชิโต เกสกมฺพโล’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ เกสกมฺพโล นาม มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพโล, ตโต ปฏิกิฏฺฐตรํ วตฺถํ นาม นตฺถิฯ ยถาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกิฏฺโฐ อกฺขายติ, เกสกมฺพโล, ภิกฺขเว, สีเต สีโต อุณฺเห อุณฺโห ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโส’’ติ (อ. นิ. 3.138)ฯ