8. มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา

[300] เอวํ เม สุตนฺติ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตํฯ ตตฺถ ชงฺคลานนฺติ ปถวีตลจารีนํฯ ปาณานนฺติ สปาทกปาณานํฯ ปทชาตานีติ ปทานิฯ สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ โอธานํ ปกฺเขปํ คจฺฉนฺติฯ อคฺคมกฺขายตีติ เสฏฺฐํ อกฺขายติฯ ยทิทํ มหนฺตตฺเตนาติ มหนฺตภาเวน อคฺคํ อกฺขายติ, น คุณวเสนาติ อตฺโถฯ เย เกจิ กุสลา ธมฺมาติ เย เกจิ โลกิยา วา โลกุตฺตรา วา กุสลา ธมฺมาฯ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ จตุพฺพิโธ สงฺคโห – สชาติสงฺคโห, สญฺชาติสงฺคโห, กิริยสงฺคโห, คณนสงฺคโหติฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ สพฺเพ พฺราหฺมณา’’ติ เอวํ สมานชาติวเสน สงฺคโห สชาติสงฺคโห นามฯ ‘‘สพฺเพ โกสลกา สพฺเพ มาคธกา’’ติ เอวํ สญฺชาติเทสวเสน สงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห นามฯ ‘‘สพฺเพ รถิกา สพฺเพ ธนุคฺคหา’’ติ เอวํ กิริยวเสน สงฺคโห กิริยสงฺคโห นามฯ ‘‘จกฺขายตนํ กตมกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติฯ หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ (กถา. 471), อยํ คณนสงฺคโห นามฯ อิมสฺมิมฺปิ ฐาเน อยเมว อธิปฺเปโตฯ

นนุ จ ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา กติ อกุสลา กติ อพฺยากตาติ ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ, ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากต’’นฺติ (วิภ. 216-217) อาคตตฺตา จตุภูมกมฺปิ กุสลํ ทิยฑฺฒเมว สจฺจํ ภชติฯ อถ กสฺมา มหาเถโร จตูสุ อริยสจฺเจสุ คณนํ คจฺฉตีติ อาหาติ? สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตาฯ ยถา หิ ‘‘สาธิกมิทํ, ภิกฺขเว, ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ, ยตฺถ อตฺตกามา กุลปุตฺตา สิกฺขนฺติฯ ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺญาสิกฺขา’’ติ (อ. นิ. 3.88) เอตฺถ สาธิกมิทํ ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตํ เอกา อธิสีลสิกฺขาว โหติ, ตํ สิกฺขนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ ทสฺสิโต, สิกฺขานํ อนฺโตคธตฺตาฯ ยถา จ เอกสฺส หตฺถิปทสฺส จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเส โอติณฺณานิปิ ทฺวีสุ ตีสุ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ โอติณฺณานิปิ สิงฺคาลสสมิคาทีนํ ปาทานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คตาเนว โหนฺติฯ หตฺถิปทโต อมุจฺจิตฺวา ตสฺเสว อนฺโตคธตฺตาฯ เอวเมว เอกสฺมิมฺปิ ทฺวีสุปิ ตีสุปิ จตูสุปิ สจฺเจสุ คณนํ คตา ธมฺมา จตูสุ สจฺเจสุ คณนํ คตาว โหนฺติ; สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตาติ ทิยฑฺฒสจฺจคณนํ คเตปิ กุสลธมฺเม ‘‘สพฺเพ เต จตูสุ อริยสจฺเจสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติ อาหฯ

‘‘ทุกฺเข อริยสจฺเจ’’ติอาทีสุ อุทฺเทสปเทสุ เจว ชาติปิ ทุกฺขาติอาทีสุ นิทฺเทสปเทสุ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมวฯ เกวลํ ปเนตฺถ เทสนานุกฺกโมว เวทิตพฺโพฯ

[301] ยถา หิ เฉโก วิลีวกาโร สุชาตํ เวฬุํ ลภิตฺวา จตุธา เฉตฺวา ตโต ตโย โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา ปญฺจธา ภินฺเทยฺย, ตโตปิ จตฺตาโร ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา ผาเลนฺโต ปญฺจ เปสิโย กเรยฺย, ตโต จตสฺโส ฐเปตฺวา เอกํ คณฺหิตฺวา กุจฺฉิภาคํ ปิฏฺฐิภาคนฺติ ทฺวิธา ผาเลตฺวา ปิฏฺฐิภาคํ ฐเปตฺวา กุจฺฉิภาคํ อาทาย ตโต สมุคฺคพีชนิตาลวณฺฏาทินานปฺปการํ เวฬุวิกติํ กเรยฺย, โส ปิฏฺฐิภาคญฺจ อิตรา จ จตสฺโส เปสิโย อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส อิตเร จ ตโย โกฏฺฐาเส กมฺมาย น อุปเนสฺสตีติ น วตฺตพฺโพฯ เอกปฺปหาเรน ปน อุปเนตุํ น สกฺกา, อนุปุพฺเพน อุปเนสฺสติฯ เอวเมว อยํ มหาเถโรปิ วิลีวกาโร สุชาตํ เวฬุํ ลภิตฺวา จตฺตาโร โกฏฺฐาเส วิย, อิมํ มหนฺตํ สุตฺตนฺตํ อารภิตฺวา จตุอริยสจฺจวเสน มาติกํ ฐเปสิฯ วิลีวการสฺส ตโย โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เอกํ คเหตฺวา ตสฺส ปญฺจธา กรณํ วิย เถรสฺส ตีณิ อริยสจฺจานิ ฐเปตฺวา เอกํ ทุกฺขสจฺจํ คเหตฺวา ภาเชนฺตสฺส ขนฺธวเสน ปญฺจธา กรณํฯ ตโต ยถา โส วิลีวกาโร จตฺตาโร โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา เอกํ ภาคํ คเหตฺวา ปญฺจธา ผาเลสิ, เอวํ เถโร จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ ฐเปตฺวา รูปกฺขนฺธํ วิภชนฺโต จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปนฺติ ปญฺจธา อกาสิฯ ตโต ยถา โส วิลีวกาโร จตสฺโส เปสิโย ฐเปตฺวา เอกํ คเหตฺวา กุจฺฉิภาคํ ปิฏฺฐิภาคนฺติ ทฺวิธา ผาเลสิ, เอวํ เถโร อุปาทาย รูปญฺจ ติสฺโส จ ธาตุโย ฐเปตฺวา เอกํ ปถวีธาตุํ วิภชนฺโต อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน ทฺวิธา ทสฺเสสิฯ ยถา โส วิลีวกาโร ปิฏฺฐิภาคํ ฐเปตฺวา กุจฺฉิภาคํ อาทาย นานปฺปการํ วิลีววิกติํ อกาสิ, เอวํ เถโร พาหิรํ ปถวีธาตุํ ฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกํ ปถวีธาตุํ วีสติยา อากาเรหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตูติอาทิมาหฯ

ยถา ปน วิลีวกาโร ปิฏฺฐิภาคญฺจ อิตรา จ จตฺตสฺโส เปสิโย อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส อิตเร จ ตโย โกฏฺฐาเส อนุปุพฺเพน กมฺมาย อุปเนสฺสติ, น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน อุปเนตุํ, เอวํ เถโรปิ พาหิรญฺจ ปถวีธาตุํ อิตรา จ ติสฺโส ธาตุโย อุปาทารูปญฺจ อิตเร จ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺเธ อิตรานิ จ ตีณิ อริยสจฺจานิ อนุปุพฺเพน วิภชิตฺวา ทสฺเสสฺสติ, น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน ทสฺเสตุํฯ อปิจ ราชปุตฺตูปมายปิ อยํ กโม วิภาเวตพฺโพ –

เอโก กิร มหาราชา, ตสฺส ปโรสหสฺสํ ปุตฺตาฯ โส เตสํ ปิฬนฺธนปริกฺขารํ จตูสุ เปฬาสุ ฐเปตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส อปฺเปสิ – ‘‘อิทํ เต, ตาต, ภาติกานํ ปิฬนฺธนภณฺฑํ ตถารูเป ฉเณ สมฺปตฺเต ปิฬนฺธนํ โน เทหีติ ยาจนฺตานํ ทเทยฺยาสี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ เทวา’’ติ สารคพฺเภ ปฏิสาเมสิ, ตถารูเป ฉณทิวเส ราชปุตฺตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปิฬนฺธนํ โน, ตาต, เทถ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ตาตา, เชฏฺฐภาติกสฺส โว หตฺเถ มยา ปิฬนฺธนํ ฐปิตํ, ตํ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธถาติฯ เต สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ตุมฺหากํ กิร โน หตฺเถ ปิฬนฺธนภณฺฑํ, ตํ เทถา’’ติ อาหํสุฯ โส เอวํ กริสฺสามีติ คพฺภํ วิวริตฺวา, จตสฺโส เปฬาโย นีหริตฺวา ติสฺโส ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา, ตโต ปญฺจ สมุคฺเค นีหริตฺวา จตฺตาโร ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา, ตโต ปญฺจสุ กรณฺเฑสุ นีหริเตสุ จตฺตาโร ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ปิธานํ ปสฺเส ฐเปตฺวา ตโต หตฺถูปคปาทูปคาทีนิ นานปฺปการานิ ปิฬนฺธนานิ นีหริตฺวา อทาสิฯ โส กิญฺจาปิ อิตเรหิ จตูหิ กรณฺเฑหิ อิตเรหิ จตูหิ สมุคฺเคหิ อิตราหิ ตีหิ เปฬาหิ น ตาว ภาเชตฺวา เทติ, อนุปุพฺเพน ปน ทสฺสติ, น หิ สกฺกา เอกปฺปหาเรน ทาตุํฯ

ตตฺถ มหาราชา วิย ภควา ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ราชาหมสฺมิ เสลาติ ภควา, ธมฺมราชา อนุตฺตโร’’ติ (สุ. นิ. 559)ฯ เชฏฺฐปุตฺโต วิย สาริปุตฺตตฺเถโร, วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย, ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท, โน อามิสทายาโท’ติ สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย, ภควโต ปุตฺโต…เป.… โน อามิสทายาโท’’ติ (ม. นิ. 3.97)ฯ ปโรสหสฺสราชปุตฺตา วิย ภิกฺขุสงฺโฆ ทฏฺฐพฺโพฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ, สุคตํ ปยิรุปาสติ;

เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ อกุโตภย’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.216);

รญฺโญ เตสํ ปุตฺตานํ ปิฬนฺธนํ จตูสุ เปฬาสุ ปกฺขิปิตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส หตฺเถ ฐปิตกาโล วิย ภควโต ธมฺมเสนาปติสฺส หตฺเถ จตุสจฺจปฺปกาสนาย ฐปิตกาโล, เตเนวาห – ‘‘สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ปโหติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุํ ปญฺญาเปตุํ ปฏฺฐเปตุํ วิวริตุํ วิภชิตุํ อุตฺตานีกาตุ’’นฺติ (ม. นิ. 3.371)ฯ ตถารูเป ขเณ เตสํ ราชปุตฺตานํ ตํ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิฬนฺธนํ ยาจนกาโล วิย ภิกฺขุสงฺฆสฺส วสฺสูปนายิกสมเย อาคนฺตฺวา ธมฺมเทสนาย ยาจิตกาโลฯ อุปกฏฺฐาย กิร วสฺสูปนายิกาย อิทํ สุตฺตํ เทสิตํฯ รญฺโญ, ‘‘ตาตา, เชฏฺฐภาติกสฺส โว หตฺเถ มยา ปิฬนฺธนํ ฐปิตํ ตํ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธถา’’ติ วุตฺตกาโล วิย สมฺพุทฺเธนาปิ, ‘‘เสเวถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, ภชถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนฯ ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา สพฺรหฺมจารีน’’นฺติ เอวํ ธมฺมเสนาปติโน สนฺติเก ภิกฺขูนํ เปสิตกาโลฯ

ราชปุตฺเตหิ รญฺโญ กถํ สุตฺวา เชฏฺฐภาติกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปิฬนฺธนํ ยาจิตกาโล วิย ภิกฺขูหิ สตฺถุกถํ สุตฺวา ธมฺมเสนาปติํ อุปสงฺกมฺม ธมฺมเทสนํ อายาจิตกาโลฯ เชฏฺฐภาติกสฺส คพฺภํ วิวริตฺวา จตสฺโส เปฬาโย นีหริตฺวา ฐปนํ วิย ธมฺมเสนาปติสฺส อิมํ สุตฺตนฺตํ อารภิตฺวา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ วเสน มาติกาย ฐปนํฯ ติสฺโส เปฬาโย ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจสมุคฺคนีหรณํ วิย ตีณิ อริยสจฺจานิ ฐเปตฺวา ทุกฺขํ อริยสจฺจํ วิภชนฺตสฺส ปญฺจกฺขนฺธทสฺสนํฯ จตฺตาโร สมุคฺเค ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ตโต ปญฺจกรณฺฑนีหรณํ วิย จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ ฐเปตฺวา เอกํ รูปกฺขนฺธํ วิภชนฺตสฺส จตุมหาภูตอุปาทารูปวเสน ปญฺจโกฏฺฐาสทสฺสนํฯ

[302] จตฺตาโร กรณฺเฑ ฐเปตฺวา เอกํ วิวริตฺวา ปิธานํ ปสฺเส ฐเปตฺวา หตฺถูปคปาทูปคาทิปิฬนฺธนทานํ วิย ตีณิ มหาภูตานิ อุปาทารูปญฺจ ฐเปตฺวา เอกํ ปถวีธาตุํ วิภชนฺตสฺส พาหิรํ ตาว ปิธานํ วิย ฐเปตฺวา อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยา นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ ทสฺสนตฺถํ ‘‘กตมา จาวุโส อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตู’’ติอาทิวจนํฯ

ตสฺส ปน ราชปุตฺตสฺส เตหิ จตูหิ กรณฺเฑหิ จตูหิ สมุคฺเคหิ ตีหิ จ เปฬาหิ ปจฺฉา อนุปุพฺเพน นีหริตฺวา ปิฬนฺธนทานํ วิย เถรสฺสาปิ อิตเรสญฺจ ติณฺณํ มหาภูตานํ อุปาทารูปานญฺจ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานญฺจ ติณฺณํ อริยสจฺจานญฺจ ปจฺฉา อนุปุพฺเพน ภาเชตฺวา ทสฺสนํ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปเนตํ ‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยมฺเปตํ นิยกาธิวจนเมวฯ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํฯ ขริคตนฺติ ผรุสํฯ อุปาทินฺนนฺติ น กมฺมสมุฏฺฐานเมว, อวิเสเสน ปน สรีรฏฺฐกสฺเสตํ คหณํฯ สรีรฏฺฐกญฺหิ อุปาทินฺนํ วา โหตุ, อนุปาทินฺนํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน สพฺพํ อุปาทินฺนเมว นามฯ เสยฺยถิทํ – เกสา โลมา…เป.… อุทริยํ กรีสนฺติ อิทํ ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส กุลปุตฺตสฺส อชฺฌตฺติกปถวีธาตุวเสน ตาว กมฺมฏฺฐานํ วิภตฺตํฯ เอตฺถ ปน มนสิการํ อารภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คเหตุกาเมน ยํ กาตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมวฯ มตฺถลุงฺคํ ปน น อิธ ปาฬิอารุฬฺหํฯ ตมฺปิ อาหริตฺวา, วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว วณฺณสณฺฐานาทิวเสน ววตฺถเปตฺวา, ‘‘อยมฺปิ อเจตนา อพฺยากตา สุญฺญา ถทฺธา ปถวีธาตุ เอวา’’ติ มนสิ กาตพฺพํฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ อิทํ อิตเรสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ อนุคตาย ปถวีธาตุยา คหณตฺถํ วุตฺตํฯ ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตูติ ยา จ อยํ วุตฺตปฺปการา อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุฯ ยา จ พาหิราติ ยา จ วิภงฺเค, ‘‘อโย โลหํ ติปุ สีส’’นฺติอาทินา (วิภ. 173) นเยน อาคตา พาหิรา ปถวีธาตุฯ

เอตฺตาวตา เถเรน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ นานาสภาวโต วีสติยา อากาเรหิ วิตฺถาเรน ทสฺสิตา, พาหิรา สงฺเขเปนฯ กสฺมา? ยสฺมิญฺหิ ฐาเน สตฺตานํ อาลโย นิกนฺติ ปตฺถนา ปริยุฏฺฐานํ คหณํ ปรามาโส พลวา โหติ, ตตฺถ เตสํ อาลยาทีนํ อุทฺธรณตฺถํ พุทฺธา วา พุทฺธสาวกา วา วิตฺถารกถํ กเถนฺติฯ ยตฺถ ปน น พลวา, ตตฺถ กตฺตพฺพกิจฺจาภาวโต สงฺเขเปน กเถนฺติฯ

ยถา หิ กสฺสโก เขตฺตํ กสมาโน ยตฺถ มูลสนฺตานกานํ พลวตาย นงฺคลํ ลคฺคติ, ตตฺถ โคเณ ฐเปตฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา มูลสนฺตานกานิ เฉตฺวา เฉตฺวา อุทฺธรนฺโต พหุํ วายามํ กโรติฯ ยตฺถ ตานิ นตฺถิ, ตตฺถ พลวํ ปโยคํ กตฺวา โคเณ ปิฏฺฐิยํ ปหรมาโน กสติเยว, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

ปถวีธาตุเรเวสาติ ทุวิธาเปสา ถทฺธฏฺเฐน กกฺขฬฏฺเฐน ผรุสฏฺเฐน เอกลกฺขณา ปถวีธาตุเยว , อาวุโสติ อชฺฌตฺติกํ พาหิราย สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสติฯ ยสฺมา พาหิราย ปถวีธาตุยา อเจตนาภาโว ปากโฏ, น อชฺฌตฺติกาย, ตสฺมา สา พาหิราย สทฺธิํ เอกสทิสา อเจตนาเยวาติ คณฺหนฺตสฺส สุขปริคฺคโห โหติฯ ยถา กิํ? ยถา ทนฺเตน โคเณน สทฺธิํ โยชิโต อทนฺโต กติปาหเมว วิสูกายติ วิปฺผนฺทติ, อถ น จิรสฺเสว ทมถํ อุเปติฯ เอวํ อชฺฌตฺติกาปิ พาหิราย สทฺธิํ เอกสทิสาติ คณฺหนฺตสฺส กติปาหเมว อเจตนาภาโว น อุปฏฺฐาติ, อถ น จิเรเนวสฺสา อเจตนาภาโว ปากโฏ โหติฯ ตํ เนตํ มมาติ ตํ อุภยมฺปิ น เอตํ มม, น เอโสหมสฺมิ, น เอโส เม อตฺตาติ เอวํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํ, ตญฺหิ อนิจฺจาทิสภาวํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อตฺโถฯ

โหติ โข โส, อาวุโสติ กสฺมา อารภิ? พาหิรอาโปธาตุวเสน พาหิราย ปถวีธาตุยา วินาสํ ทสฺเสตฺวา ตโต วิเสสตเรน อุปาทินฺนาย สรีรฏฺฐกปถวีธาตุยา วินาสทสฺสนตฺถํฯ ปกุปฺปตีติ อาโปสํวฏฺฏวเสน วฑฺฒมานา กุปฺปติฯ อนฺตรหิตา ตสฺมิํ สมเย พาหิรา ปถวีธาตุ โหตีติ ตสฺมิํ สมเย โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ ขาโรทเกน วิลียมานา อุทกานุคตา หุตฺวา สพฺพา ปพฺพตาทิวเสน สณฺฐิตา ปถวีธาตุ อนฺตรหิตา โหติฯ วิลียิตฺวา อุทกเมว โหติฯ ตาว มหลฺลิกายาติ ตาว มหนฺตายฯ

ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธราติฯ –

เอวํ พหลตฺเตเนว มหนฺตาย, วิตฺถารโต ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปฺปมาณายฯ อนิจฺจตาติ หุตฺวา อภาวตาฯ

ขยธมฺมตาติ ขยํ คมนสภาวตา ฯ วยธมฺมตาติ วยํ คมนสภาวตาฯ วิปริณามธมฺมตาติ ปกติวิชหนสภาวตา, อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺตํฯ ยํ ปน อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํฯ ยํ ทุกฺขํ, ตํ อนตฺตาติ ตีณิปิ ลกฺขณานิ อาคตาเนว โหนฺติฯ มตฺตฏฺฐกสฺสาติ ปริตฺตฏฺฐิติกสฺส, ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อิมสฺส กายสฺส ปริตฺตฏฺฐิติตา เวทิตพฺพา ฐิติปริตฺตตาย จ สรสปริตฺตตาย จฯ อยญฺหิ อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ, น ชีวิสฺสติฯ อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ, น ชีวิตฺถฯ ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ , น ชีวิตฺถ, น ชีวิสฺสตีติ วุจฺจติฯ

‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;

เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุ โส วตฺตเต ขโณ’’ติฯ –

อิทํ เอตสฺเสว ปริตฺตฏฺฐิติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอวํ ฐิติปริตฺตตาย ปริตฺตฏฺฐิติตา เวทิตพฺพาฯ

อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธาทิภาเวน ปนสฺส สรสปริตฺตตา เวทิตพฺพาฯ สตฺตานญฺหิ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, วิญฺญาณูปนิพทฺธํ ชีวิตนฺติ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํฯ

ตณฺหุปาทินฺนสฺสาติ ตณฺหาย อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐสฺส อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วาฯ อถ ขฺวาสฺส โนเตเวตฺถ โหตีติ อถ โข อสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺส เอตฺถ อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยา อหนฺติ วาติอาทิ ติวิโธ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาโห โนเตว โหติ, น โหติเยวาติ อตฺโถฯ ยถา จ อาโปธาตุวเสน, เอวํ เตโชธาตุวาโยธาตุวเสนปิ พาหิราย ปถวีธาตุยา อนฺตรธานํ โหติฯ อิธ ปน เอกํเยว อาคตํฯ อิตรานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ

ตญฺเจ, อาวุโสติ อิธ ตสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส ภิกฺขุโน โสตทฺวาเร ปริคฺคหํ ปฏฺฐเปนฺโต พลํ ทสฺเสติฯ อกฺโกสนฺตีติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติฯ ปริภาสนฺตีติ ตยา อิทญฺจิทญฺจ กตํ, เอวญฺจ เอวญฺจ ตํ กริสฺสามาติ วาจาย ปริภาสนฺติฯ โรเสนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติฯ วิเหเสนฺตีติ ทุกฺขาเปนฺติ, สพฺพํ วาจาย ฆฏฺฏนเมว วุตฺตํฯ

โส เอวนฺติ โส ธาตุกมฺมฏฺฐานิโก เอวํ สมฺปชานาติฯ อุปฺปนฺนา โข เม อยนฺติ สมฺปติวตฺตมานุปฺปนฺนภาเวน จ สมุทาจารุปฺปนฺนภาเวน จ อุปฺปนฺนาฯ โสตสมฺผสฺสชาติ อุปนิสฺสยวเสน โสตสมฺผสฺสโต ชาตา โสตทฺวารชวนเวทนา, ผสฺโส อนิจฺโจติ โสตสมฺผสฺโส หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺโจติ ปสฺสติฯ เวทนาทโยปิ โสตสมฺผสฺสสมฺปยุตฺตาว เวทิตพฺพาฯ ธาตารมฺมณเมวาติ ธาตุสงฺขาตเมว อารมฺมณํฯ ปกฺขนฺทตีติ โอตรติฯ ปสีทตีติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ ปสีทติ, ภุมฺมวจนเมว วา เอตํฯ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน ‘‘ธาตารมฺมณเมวา’’ติ วุตฺตํ, ธาตารมฺมเณเยวาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อธิมุจฺจตีติ ธาตุวเสน เอวนฺติ อธิโมกฺขํ ลภติ, น รชฺชติ, น ทุสฺสติฯ อยญฺหิ โสตทฺวารมฺหิ อารมฺมเณ อาปาถคเต มูลปริญฺญาอาคนฺตุกตาวกาลิกวเสน ปริคฺคหํ กโรติ, ตสฺส วิตฺถารกถา สติปฏฺฐาเน สติสมฺปชญฺญปพฺเพ วุตฺตาฯ สา ปน ตตฺถ จกฺขุทฺวารวเสน วุตฺตา, อิธ โสตทฺวารวเสน เวทิตพฺพาฯ

เอวํ กตปริคฺคหสฺส หิ ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส พลววิปสฺสกสฺส สเจปิ จกฺขุทฺวาราทีสุ อารมฺมเณ อาปาถคเต อโยนิโส อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, โวฏฺฐพฺพนํ ปตฺวา เอกํ ทฺเว วาเร อาเสวนํ ลภิตฺวา จิตฺตํ ภวงฺคเมว โอตรติ, น ราคาทิวเสน อุปฺปชฺชติ, อยํ โกฏิปฺปตฺโต ติกฺขวิปสฺสโกฯ อปรสฺส ราคาทิวเสน เอกํ วารํ ชวนํ ชวติ, ชวนปริโยสาเน ปน ราคาทิวเสน เอวํ เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ, ปุน วารํ ตถา น ชวติฯ อปรสฺส เอกวารํ เอวํ อาวชฺชโต ปุน ทุติยวารํ ราคาทิวเสน ชวนํ ชวติเยว, ทุติยวาราวสาเน ปน เอวํ เม ชวนํ ชวิตนฺติ อาวชฺชโต อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ, ตติยวาเร ตถา น อุปฺปชฺชติฯ เอตฺถ ปน ปฐโม อติติกฺโข, ตติโย อติมนฺโท, ทุติยสฺส ปน วเสน อิมสฺมิํ สุตฺเต, ลฏุกิโกปเม, อินฺทฺริยภาวเน จ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ โสตทฺวาเร ปริคฺคหิตวเสน ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺส พลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กายทฺวาเร ทีเปนฺโต ตญฺเจ, อาวุโสติอาทิมาหฯ อนิฏฺฐารมฺมณญฺหิ ปตฺวา ทฺวีสุ วาเรสุ กิลมติ โสตทฺวาเร จ กายทฺวาเร จฯ

ตสฺมา ยถา นาม เขตฺตสฺสามี ปุริโส กุทาลํ คเหตฺวา เขตฺตํ อนุสญฺจรนฺโต ยตฺถ วา ตตฺถ วา มตฺติกปิณฺฑํ อทตฺวา ทุพฺพลฏฺฐาเนสุเยว กุทาเลน ภูมิํ ภินฺทิตฺวา สติณมตฺติกปิณฺฑํ เทติฯ เอวเมว มหาเถโร อนาคเต สิกฺขากามา ปธานกมฺมิกา กุลปุตฺตา อิเมสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ ปฏฺฐเปตฺวา ขิปฺปเมว ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตีติ อิเมสุเยว ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ คาฬฺหํ กตฺวา สํวรํ เทเสนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ สมุทาจรนฺตีติ อุปกฺกมนฺติฯ ปาณิสมฺผสฺเสนาติ ปาณิปฺปหาเรน, อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ ตถาภูโตติ ตถาสภาโวฯ ยถาภูตสฺมินฺติ ยถาสภาเวฯ กมนฺตีติ ปวตฺตนฺติฯ เอวํ พุทฺธํ อนุสฺสรโตติอาทีสุ อิติปิ โส ภควาติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ พุทฺธํ อนุสฺสรติ, วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรติเยวฯ สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ ธมฺมํ อนุสฺสรติ, กกจูปโมวาทํ อนุสฺสรนฺโตปิ อนุสฺสรติเยวฯ สุปฺปฏิปนฺโนติอาทินา นเยน อนุสฺสรนฺโตปิ สงฺฆํ อนุสฺสรติ, กกโจกนฺตนํ อธิวาสยมานสฺส ภิกฺขุโน คุณํ อนุสฺสรมาโนปิ อนุสฺสรติเยวฯ

อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา น สณฺฐาตีติ อิธ วิปสฺสนุเปกฺขา อธิปฺเปตาฯ อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา สณฺฐาตีติ อิธ ฉฬงฺคุเปกฺขา, สา ปเนสา กิญฺจาปิ ขีณาสวสฺส อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อารมฺมเณสุ อรชฺชนาทิวเสน ปวตฺตติ, อยํ ปน ภิกฺขุ วีริยพเลน ภาวนาสิทฺธิยา อตฺตโน วิปสฺสนํ ขีณาสวสฺส ฉฬงฺคุเปกฺขาฐาเน ฐเปตีติ วิปสฺสนาว ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม ชาตาฯ

[303] อาโปธาตุนิทฺเทเส อาโปคตนฺติ สพฺพอาเปสุ คตํ อลฺลยูสภาวลกฺขณํฯ ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีสุ ปน ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สทฺธิํ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ ปกุปฺปตีติ โอฆวเสน วฑฺฒติ, สมุทฺทโต วา อุทกํ อุตฺตรติ, อยมสฺส ปากติโก ปโกโป, อาโปสํวฏฺฏกาเล ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ อุทกปูรเมว โหติฯ โอคจฺฉนฺตีติ เหฏฺฐา คจฺฉนฺติ, อุทฺธเน อาโรปิตอุทกํ วิย ขยํ วินาสํ ปาปุณนฺติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[304] เตโชธาตุนิทฺเทเส เตโชคตนฺติ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํฯ เตโช เอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ เตโชคตํฯ ปุริเม อาโปคเตปิ ปจฺฉิเม วาโยคเตปิ เอเสว นโยฯ เยน จาติ เยน เตโชคเตนฯ ตสฺมิํ กุปฺปิเต อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติฯ เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชีรติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตฺตํ พลปริกฺขยํ วลิปลิตาทิภาวญฺจ ปาปุณาติฯ เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปฺปิเตน อยํ กาโย ทยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ทยฺหามิ ทยฺหามีติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีตจนฺทนาทิเลปญฺจ ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสีสติฯ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยน ตํ อสิตํ วา โอทนาทิ, ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชกาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธิํ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ

หริตนฺตนฺติ หริตเมวฯ อลฺลติณาทิํ อาคมฺม นิพฺพายตีติ อตฺโถฯ ปนฺถนฺตนฺติ มหามคฺคเมวฯ เสลนฺตนฺติ ปพฺพตํฯ อุทกนฺตนฺติ อุทกํฯ รมณียํ วา ภูมิภาคนฺติ ติณคุมฺพาทิรหิตํ, วิวิตฺตํ อพฺโภกาสํ ภูมิภาคํฯ อนาหาราติ นิราหารา นิรุปาทานา, อยมฺปิ ปกติยาว เตโชวิกาโร วุตฺโต, เตโชสํวฏฺฏกาเล ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ฌาเปตฺวา ฉาริกามตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติฯ นฺหารุททฺทุเลนาติ จมฺมนิลฺเลขเนนฯ อคฺคิํ คเวสนฺตีติ เอวรูปํ สุขุมํ อุปาทานํ คเหตฺวา อคฺคิํ ปริเยสนฺติ, ยํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อุสุมํ ลภิตฺวา ปชฺชลติ, เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[305] วาโยธาตุนิทฺเทเส อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺการาทิปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหนวาตาฯ อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตาฯ กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตาฯ โกฏฺฐาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตาฯ องฺคมงฺคานุสาริโนติ ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกวาตาฯ

อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกวาโต ฯ ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโตฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สทฺธิํ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํฯ

คามมฺปิ วหตีติ สกลคามมฺปิ จุณฺณวิจุณฺณํ กุรุมานา อาทาย คจฺฉติ, นิคมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิธ วาโยสํวฏฺฏกาเล โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬวิทฺธํสนวเสน วาโยธาตุวิกาโร ทสฺสิโตฯ วิธูปเนนาติ อคฺคิพีชนเกนฯ โอสฺสวเนติ ฉทนคฺเค, เตน หิ อุทกํ สวติ, ตสฺมา ตํ ‘‘โอสฺสวน’’นฺติ วุจฺจติฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[306] เสยฺยถาปิ , อาวุโสติ อิธ กิํ ทสฺเสติ? เหฏฺฐา กถิตานํ มหาภูตานํ นิสฺสตฺตภาวํฯ กฏฺฐนฺติ ทพฺพสมฺภารํฯ วลฺลินฺติ อาพนฺธนวลฺลิํฯ ติณนฺติ ฉทนติณํฯ มตฺติกนฺติ อนุเลปมตฺติกํฯ อากาโส ปริวาริโตติ เอตานิ กฏฺฐาทีนิ อนฺโต จ พหิ จ ปริวาเรตฺวา อากาโส ฐิโตติ อตฺโถฯ อคารํตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อคารนฺติ ปณฺณตฺติมตฺตํ โหติฯ กฏฺฐาทีสุ ปน วิสุํ วิสุํ ราสิกเตสุ กฏฺฐราสิวลฺลิราสีตฺเวว วุจฺจติฯ เอวเมว โขติ เอวเมว อฏฺฐิอาทีนิ อนฺโต จ พหิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิโต อากาโส, ตาเนว อฏฺฐิอาทีนิ ปฏิจฺจ รูปํตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ, สรีรนฺติ โวหารํ คจฺฉติฯ ยถา กฏฺฐาทีนิ ปฏิจฺจ เคหนฺติ สงฺขํ คตํ อคารํ ขตฺติยเคหํ พฺราหฺมณเคหนฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ ขตฺติยสรีรํ พฺราหฺมณสรีรนฺติ วุจฺจติ, น เหตฺถ โกจิ สตฺโต วา ชีโว วา วิชฺชติฯ

อชฺฌตฺติกญฺเจว, อาวุโส, จกฺขูติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เหฏฺฐา อุปาทารูปํ จตฺตาโร จ อรูปิโน ขนฺธา ตีณิ จ อริยสจฺจานิ น กถิตานิ, อิทานิ ตานิ กเถตุํ อยํ เทสนา อารทฺธาติฯ ตตฺถ จกฺขุํ อปริภินฺนนฺติ จกฺขุปสาเท นิรุทฺเธปิ อุปหเตปิ ปิตฺตเสมฺหโลหิเตหิ ปลิพุทฺเธปิ จกฺขุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, ปริภินฺนเมว โหติ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อปริภินฺนํ นามฯ พาหิรา จ รูปาติ พาหิรา จตุสมุฏฺฐานิกรูปาฯ

ตชฺโช สมนฺนาหาโรติ ตํ จกฺขุญฺจ รูเป จ ปฏิจฺจ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา อุปฺปชฺชนมนสิกาโร, ภวงฺคาวฏฺฏนสมตฺถํ จกฺขุทฺวาเร กิริยมโนธาตุจิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตํ รูปานํ อนาปาถคตตฺตาปิ อญฺญาวิหิตสฺสปิ น โหติ, ตชฺชสฺสาติ ตทนุรูปสฺสฯ วิญฺญาณภาคสฺสาติ วิญฺญาณโกฏฺฐาสสฺสฯ

ยํ ตถาภูตสฺสาติอาทีสุ ทฺวารวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ตถาภูตสฺสาติ จกฺขุวิญฺญาเณน สหภูตสฺส, จกฺขุวิญฺญาณสมงฺคิโนติ อตฺโถฯ รูปนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส น รูปชนกตฺตา จกฺขุวิญฺญาณกฺขเณ ติสมุฏฺฐานรูปํ, ตทนนฺตรจิตฺตกฺขเณ จตุสมุฏฺฐานมฺปิ ลพฺภติฯ สงฺคหํ คจฺฉตีติ คณนํ คจฺฉติฯ เวทนาทโย จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาวฯ วิญฺญาณมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณเมวฯ เอตฺถ จ สงฺขาราติ เจตนาว วุตฺตาฯ สงฺคโหติ เอกโต สงฺคโหฯ สนฺนิปาโตติ สมาคโมฯ สมวาโยติ ราสิฯ โย ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสตีติ โย ปจฺจเย ปสฺสติฯ โส ธมฺมํ ปสฺสตีติ โส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเม ปสฺสติ, ฉนฺโทติอาทิ สพฺพํ ตณฺหาเววจนเมว , ตณฺหา หิ ฉนฺทกรณวเสน ฉนฺโทฯ อาลยกรณวเสน อาลโยฯ อนุนยกรณวเสน อนุนโยฯ อชฺโฌคาหิตฺวา คิลิตฺวา คหนวเสน อชฺโฌสานนฺติ วุจฺจติฯ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ นิพฺพานสฺเสว เววจนํ, อิติ ตีณิ สจฺจานิ ปาฬิยํ อาคตาเนว มคฺคสจฺจํ อาหริตฺวา คเหตพฺพํ, ยา อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ ภาวนาปฏิเวโธ, อยํ มคฺโคติฯ พหุกตํ โหตีติ เอตฺตาวตาปิ พหุํ ภควโต สาสนํ กตํ โหติ, อชฺฌตฺติกญฺเจว, อาวุโส, โสตนฺติอาทิวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

มโนทฺวาเร ปน อชฺฌตฺติโก มโน นาม ภวงฺคจิตฺตํฯ ตํ นิรุทฺธมฺปิ อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ มนฺทถามคตเมว ปวตฺตมานมฺปิ ปริภินฺนํ นาม โหติฯ อาวชฺชนสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อปริภินฺนํ นามฯ พาหิรา จ ธมฺมาติ ธมฺมารมฺมณํฯ เนว ตาว ตชฺชสฺสาติ อิทํ ภวงฺคสมเยเนว กถิตํฯ ทุติยวาโร ปคุณชฺฌานปจฺจเวกฺขเณน วา, ปคุณกมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน วา, ปคุณพุทฺธวจนสชฺฌายกรณาทินา วา, อญฺญวิหิตกํ สนฺธาย วุตฺโตฯ อิมสฺมิํ วาเร รูปนฺติ จตุสมุฏฺฐานมฺปิ ลพฺภติฯ มโนวิญฺญาณญฺหิ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, เวทนาทโย มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา , วิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณเมวฯ

สงฺขารา ปเนตฺถ ผสฺสเจตนาวเสเนว คหิตาฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิติ มหาเถโร เหฏฺฐา เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต อาคนฺตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา เหฏฺฐา ปริหีนเทสนํ สพฺพํ ตํตํทฺวารวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ยถานุสนฺธินาว สุตฺตนฺตํ นิฏฺฐเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนา

[307] เอวํ เม สุตนฺติ มหาสาโรปมสุตฺตํฯ ตตฺถ อจิรปกฺกนฺเตติ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา รุหิรุปฺปาทกมฺมํ กตฺวา นจิรปกฺกนฺเต สลิงฺเคเนว ปาฏิเยกฺเก ชาเตฯ

อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ กุลปุตฺโตติ กิญฺจาปิ อสุกกุลปุตฺโตติ น นิยามิโต, เทวทตฺตํเยว ปน สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส หิ อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา โอกฺกากวํเส ชาตตฺตา ชาติกุลปุตฺโตฯ โอติณฺโณติ ยสฺส ชาติ อนฺโต อนุปวิฏฺฐา, โส ชาติยา โอติณฺโณ นามฯ ชราทีสุปิ เอเสว นโยฯ ลาภสกฺการาทีสุปิ ลาโภติ จตฺตาโร ปจฺจยาฯ สกฺกาโรติ เตสํเยว สุกตภาโวฯ สิโลโกติ วณฺณภณนํฯ อภินิพฺพตฺเตตีติ อุปฺปาเทติฯ อปญฺญาตาติ ทฺวินฺนํ ชนานํ ฐิตฏฺฐาเน น ปญฺญายนฺติ, ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ น ลภนฺติฯ อปฺเปสกฺขาติ อปฺปปริวารา, ปุรโต วา ปจฺฉโต วา คจฺฉนฺตํ น ลภนฺติฯ

สาเรน สารกรณียนฺติ รุกฺขสาเรน กตฺตพฺพํ อกฺขจกฺกยุคนงฺคลาทิกํ ยํกิญฺจิฯ สาขาปลาสํ อคฺคเหสิ พฺรหฺมจริยสฺสาติ มคฺคผลสารสฺส สาสนพฺรหฺมจริยสฺส จตฺตาโร ปจฺจยา สาขาปลาสํ นาม, ตํ อคฺคเหสิฯ เตน จ โวสานํ อาปาทีติ เตเนว จ อลเมตฺตาวตา สาโร เม ปตฺโตติ โวสานํ อาปนฺโนฯ