อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุนฺติ เตเนว ปริยาเยน ยถา มารสฺส จกฺขุ อปทํ โหติ นิปฺปทํ, อปฺปติฏฺฐํ, นิรารมฺมณํ, เอวํ วธิตฺวาติ อตฺโถฯ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโตติ เตเนว ปริยาเยน มารสฺส ปาปิมโต อทสฺสนํ คโตฯ น หิ โส อตฺตโน มํสจกฺขุนา ตสฺส วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ญาณสรีรํ ทฏฺฐุํ สกฺโกติฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ มคฺคปญฺญาย จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทิสฺวา จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก สตฺตวิสตฺตภาเวน วิสตฺติกาติ เอวํ สงฺขํ คตํฯ อถ วา ‘‘วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิปุลาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ’’ติ (มหานิ. 3; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 22, ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 124) วิสตฺติกาฯ เอวํ วิสตฺติกาติ สงฺขํ คตํ ตณฺหํ ติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อุตฺติณฺโณฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ติณฺโณ โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

นิวาปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา

[272] เอวํ เม สุตนฺติ ปาสราสิสุตฺตํฯ ตตฺถ สาธุ มยํ, อาวุโสติ อายาจนฺตา ภณนฺติฯ เอเต กิร ปญฺจสตา ภิกฺขู ชนปทวาสิโน ‘‘ทสพลํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺตาฯ สตฺถุทสฺสนํ ปน เอเตหิ ลทฺธํ, ธมฺมิํ กถํ น ตาว สุณนฺติฯ เต สตฺถุคารเวน ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต , ธมฺมกถํ กเถถา’’ติ วตฺตุํ น สกฺโกนฺติฯ พุทฺธา หิ ครู โหนฺติ, เอกจาริโก สีโห มิคราชา วิย, ปภินฺนกุญฺชโร วิย, ผณกตอาสีวิโส วิย, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ วิย จ ทุราสทา วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อาสีวิโส ยถา โฆโร, มิคราชาว เกสรี;

นาโคว กุญฺชโร ทนฺตี, เอวํ พุทฺธา ทุราสทา’’ติฯ

เอวํ ทุราสทํ สตฺถารํ เต ภิกฺขู สยํ ยาจิตุํ อสกฺโกนฺตา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ยาจมานา ‘‘สาธุ มยํ, อาวุโส’’ติ อาหํสุฯ

อปฺเปว นามาติ อปิ นาม ลเภยฺยาถฯ กสฺมา ปน เถโร เต ภิกฺขู ‘‘รมฺมกสฺส พฺราหฺมณสฺส อสฺสมํ อุปสงฺกเมยฺยาถา’’ติ อาห? ปากฏกิริยตายฯ ทสพลสฺส หิ กิริยา เถรสฺส ปากฏา โหติ; ชานาติ เถโร, ‘‘อชฺช สตฺถา เชตวเน วสิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ กริสฺสติ; อชฺช ปุพฺพาราเม วสิตฺวา เชตวเน ทิวาวิหารํ กริสฺสติ; อชฺช เอกโกว ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสติ; อชฺช ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อิมสฺมิํ กาเล ชนปทจาริกํ นิกฺขมิสฺสตี’’ติฯ กิํ ปนสฺส เอวํ ชานนตฺถํ เจโตปริยญาณํ อตฺถีติ? นตฺถิฯ อนุมานพุทฺธิยา ปน กตกิริยาย นยคฺคาเหน ชานาติฯ ยญฺหิ ทิวสํ ภควา เชตวเน วสิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ กาตุกาโม โหติ, ตทา เสนาสนปริกฺขารภณฺฑานํ ปฏิสามนาการํ ทสฺเสติ, เถโร สมฺมชฺชนิสงฺการฉฑฺฑนกาทีนิ ปฏิสาเมติฯ ปุพฺพาราเม วสิตฺวา เชตวนํ ทิวาวิหาราย อาคมนกาเลปิ เอเสว นโยฯ

ยทา ปน เอกโก ปิณฺฑาย ปวิสิตุกาโม โหติ, ตทา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทติฯ เถโร ‘‘อชฺช ภควา โพธเนยฺยพนฺธวํ ทิสฺวา นิสินฺโน’’ติ ตาย สญฺญาย ญตฺวา ‘‘อชฺช, อาวุโส, ภควา เอกโก ปวิสิตุกาโม, ตุมฺเห ภิกฺขาจารสชฺชา โหถา’’ติ ภิกฺขูนํ สญฺญํ เทติฯ ยทา ปน ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ปวิสิตุกาโม โหติ, ตทา คนฺธกุฏิทฺวารํ อุปฑฺฒปิทหิตํ กตฺวา ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทติ, เถโร ตาย สญฺญาย ญตฺวา ปตฺตจีวรคฺคหณตฺถาย ภิกฺขูนํ สญฺญํ เทติฯ ยทา ชนปทจาริกํ นิกฺขมิตุกาโม โหติ, ตทา เอกํ ทฺเว อาโลเป อติเรกํ ภุญฺชติ, สพฺพกาลํ จงฺกมนญฺจารุยฺห อปราปรํ จงฺกมติ, เถโร ตาย สญฺญาย ญตฺวา ‘‘ภควา, อาวุโส, ชนปทจาริกํ จริตุกาโม, ตุมฺหากํ กตฺตพฺพํ กโรถา’’ติ ภิกฺขูนํ สญฺญํ เทติฯ

ภควา ปฐมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ อนิพทฺธวาโส อโหสิ, ปจฺฉา ปญฺจวีสติ วสฺสานิ อพฺโพกิณฺณํ สาวตฺถิํเยว อุปนิสฺสาย วสนฺโต เอกทิวเส ทฺเว ฐานานิ ปริภุญฺชติฯ เชตวเน รตฺติํ วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ กโรติฯ ปุพฺพาราเม รตฺติํ วสิตฺวา ปุนทิวเส ปาจีนทฺวาเรน สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวเน ทิวาวิหารํ กโรติฯ กสฺมา? ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปายฯ มนุสฺสตฺตภาเว ฐิเตน หิ อนาถปิณฺฑิเกน วิย อญฺเญน เกนจิ, มาตุคามตฺตภาเว ฐิตาย จ วิสาขาย วิย อญฺญาย อิตฺถิยา ตถาคตํ อุทฺทิสฺส ธนปริจฺจาโค กโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ภควา เตสํ อนุกมฺปาย เอกทิวเส อิมานิ ทฺเว ฐานานิ ปริภุญฺชติฯ ตสฺมิํ ปน ทิวเส เชตวเน วสิ, ตสฺมา เถโร – ‘‘อชฺช ภควา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา สายนฺหกาเล คตฺตานิ ปริสิญฺจนตฺถาย ปุพฺพโกฏฺฐกํ คมิสฺสติ; อถาหํ คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา ฐิตํ ภควนฺตํ ยาจิตฺวา รมฺมกสฺส พฺราหฺมณสฺส อสฺสมํ คเหตฺวา คมิสฺสามิฯ เอวมิเม ภิกฺขู ภควโต สมฺมุขา ลภิสฺสนฺติ ธมฺมกถํ สวนายา’’ติ จินฺเตตฺวา เต ภิกฺขู เอวมาหฯ

มิคารมาตุปาสาโทติ วิสาขาย ปาสาโทฯ สา หิ มิคาเรน เสฏฺฐินา มาตุฏฺฐาเน ฐปิตตฺตา มิคารมาตาติ วุจฺจติฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ตสฺมิํ กิร ปาสาเท ทฺวินฺนํ มหาสาวกานํ สิริคพฺภานํ มชฺเฌ ภควโต สิริคพฺโภ อโหสิฯ เถโร ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโตคพฺภํ สมฺมชฺชิตฺวา มาลากจวรํ นีหริตฺวา มญฺจปีฐํ ปญฺญเปตฺวา สตฺถุ สญฺญํ อทาสิฯ สตฺถา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ อุปคมฺม ทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา อุฏฺฐาย ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิตฺวา สายนฺหสมเย ตโต วุฏฺฐาสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต’’ติฯ

ปริสิญฺจิตุนฺติ โย หิ จุณฺณมตฺติกาทีหิ คตฺตานิ อุพฺพฏฺเฏนฺโต มลฺลกมุฏฺฐาทีหิ วา ฆํสนฺโต นฺหายติ, โส นฺหายตีติ วุจฺจติฯ โย ตถา อกตฺวา ปกติยาว นฺหายติ, โส ปริสิญฺจตีติ วุจฺจติฯ ภควโตปิ สรีเร ตถา หริตพฺพํ รโชชลฺลํ นาม น อุปลิมฺปติ, อุตุคฺคหณตฺถํ ปน ภควา เกวลํ อุทกํ โอตรติฯ เตนาห – ‘‘คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุ’’นฺติฯ ปุพฺพโกฏฺฐโกติ ปาจีนโกฏฺฐโกฯ

สาวตฺถิยํ กิร วิหาโร กทาจิ มหา โหติ กทาจิ ขุทฺทโกฯ ตถา หิ โส วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล โยชนิโก อโหสิ, สิขิสฺส ติคาวุโต, เวสฺสภุสฺส อฑฺฒโยชนิโก, กกุสนฺธสฺส คาวุตปฺปมาโณ, โกณาคมนสฺส อฑฺฒคาวุตปฺปมาโณ, กสฺสปสฺส วีสติอุสภปฺปมาโณ, อมฺหากํ ภควโต กาเล อฏฺฐกรีสปฺปมาโณ ชาโตฯ ตมฺปิ นครํ ตสฺส วิหารสฺส กทาจิ ปาจีนโต โหติ, กทาจิ ทกฺขิณโต, กทาจิ ปจฺฉิมโต, กทาจิ อุตฺตรโตฯ เชตวเน คนฺธกุฏิยํ ปน จตุนฺนํ มญฺจปาทานํ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อจลเมวฯ

จตฺตาริ หิ อจลเจติยฏฺฐานานิ นาม มหาโพธิปลฺลงฺกฏฺฐานํ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฏฺฐานํ สงฺกสฺสนครทฺวาเร เทโวโรหณกาเล โสปานสฺส ปติฏฺฐฏฺฐานํ มญฺจปาทฏฺฐานนฺติฯ อยํ ปน ปุพฺพโกฏฺฐโก กสฺสปทสพลสฺส วีสติอุสภวิหารกาเล ปาจีนทฺวาเร โกฏฺฐโก อโหสิฯ โส อิทานิปิ ปุพฺพโกฏฺฐโกตฺเวว ปญฺญายติฯ กสฺสปทสพลสฺส กาเล อจิรวตี นครํ ปริกฺขิปิตฺวา สนฺทมานา ปุพฺพโกฏฺฐกํ ปตฺวา อุทเกน ภินฺทิตฺวา มหนฺตํ อุทกรหทํ มาเปสิ สมติตฺถํ อนุปุพฺพคมฺภีรํฯ ตตฺถ เอกํ รญฺโญ นฺหานติตฺถํ, เอกํ นาครานํ, เอกํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส, เอกํ พุทฺธานนฺติ เอวํ ปาฏิเยกฺกานิ นฺหานติตฺถานิ โหนฺติ รมณียานิ วิปฺปกิณฺณรชตปฏฺฏสทิสวาลิกานิฯ อิติ ภควา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธิํ เยน อยํ เอวรูโป ปุพฺพโกฏฺฐโก เตนุปสงฺกมิ คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุํ ฯ อถายสฺมา อานนฺโท อุทกสาฏิกํ อุปเนสิฯ ภควา รตฺตทุปฏฺฏํ อปเนตฺวา อุทกสาฏิกํ นิวาเสสิฯ เถโร ทุปฏฺเฏน สทฺธิํ มหาจีวรํ อตฺตโน หตฺถคตมกาสิฯ ภควา อุทกํ โอตริฯ สโหตรเณเนวสฺส อุทเก มจฺฉกจฺฉปา สพฺเพ สุวณฺณวณฺณา อเหสุํฯ ยนฺตนาลิกาหิ สุวณฺณรสธารานิสิญฺจมานกาโล วิย สุวณฺณปฏปสารณกาโล วิย จ อโหสิฯ อถ ภควโต นฺหานวตฺตํ ทสฺเสตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจุตฺติณฺณสฺส เถโร รตฺตทุปฏฺฏํ อุปเนสิฯ ภควา ตํ นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา มหาจีวรํ อนฺตนฺเตน สํหริตฺวา ปทุมคพฺภสทิสํ กตฺวา อุปนีตํ ทฺวีสุ กณฺเณสุ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุพฺพโกฏฺฐเก คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกจีวโร อฏฺฐาสี’’ติฯ

เอวํ ฐิตสฺส ปน ภควโต สรีรํ วิกสิตกมลุปฺปลสรํ สพฺพปาลิผุลฺลํ ปาริจฺฉตฺตกํ ตารามรีจิวิกสิตํ จ คคนตลํ สิริยา อวหสมานํ วิย วิโรจิตฺถฯ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสินี จสฺส ทฺวตฺติํสวรลกฺขณมาลา คนฺเถตฺวา ฐปิตา ทฺวตฺติํสจนฺทมาลา วิย, ทฺวตฺติํสสูริยมาลา วิย, ปฏิปาฏิยา ฐปิตา ทฺวตฺติํสจกฺกวตฺติ ทฺวตฺติํสเทวราชา ทฺวตฺติํสมหาพฺรหฺมาโน วิย จ อติวิย วิโรจิตฺถ, วณฺณภูมินาเมสาฯ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ พุทฺธานํ สรีรวณฺณํ วา คุณวณฺณํ วา จุณฺณิยปเทหิ วา คาถาหิ วา อตฺถญฺจ อุปมาโย จ การณานิ จ อาหริตฺวา ปฏิพเลน ธมฺมกถิเกน ปูเรตฺวา กเถตุํ วฏฺฏตีติ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ธมฺมกถิกสฺส ถาโม เวทิตพฺโพฯ

[273] คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโนติ ปกติภาวํ คมยมาโน นิรุทกานิ กุรุมาโน, สุกฺขาปยมาโนติ อตฺโถฯ โสทเกน คตฺเตน จีวรํ ปารุปนฺตสฺส หิ จีวเร กณฺณิกา อุฏฺฐหนฺติ, ปริกฺขารภณฺฑํ ทุสฺสติฯ พุทฺธานํ ปน สรีเร รโชชลฺลํ น อุปลิมฺปติ; ปทุมปตฺเต ปกฺขิตฺตอุทกพินฺทุ วิย อุทกํ วินิวตฺเตตฺวา คจฺฉติ, เอวํ สนฺเตปิ สิกฺขาคารวตาย ภควา, ‘‘ปพฺพชิตวตฺตํ นาเมต’’นฺติ มหาจีวรํ อุโภสุ กณฺเณสุ คเหตฺวา ปุรโต กายํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘ภควา มหาจีวรํ ปารุปิตฺวา มิคารมาตุปาสาทํ อารพฺภ คมนาภิหารโต ปฏฺฐาย ทุนฺนิวตฺติโย ภวิสฺสติ; พุทฺธานญฺหิ อธิปฺปายโกปนํ นาม เอกจาริกสีหสฺส คหณตฺถํ หตฺถปฺปสารณํ วิย; ปภินฺนวรวารณสฺส โสณฺฑาย ปรามสนํ วิย; อุคฺคเตชสฺส อาสีวิสสฺส คีวาย คหณํ วิย จ ภาริยํ โหติฯ อิเธว รมฺมกสฺส พฺราหฺมณสฺส อสฺสมสฺส วณฺณํ กเถตฺวา ตตฺถ คมนตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิสฺสามี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา อานนฺโท…เป.… อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติฯ

ตตฺถ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ภควโต สมฺมุขา ธมฺมิํ กถํ โสสฺสามาติ ตํ อสฺสมํ คตานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ, เตสุ การุญฺญํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

ธมฺมิยา กถายาติ ทสสุ ปารมิตาสุ อญฺญตราย ปารมิยา เจว มหาภินิกฺขมนสฺส จ วณฺณํ กถยมานา สนฺนิสินฺนา โหนฺติฯ อาคมยมาโนติ โอโลกยมาโนฯ อหํ พุทฺโธติ สหสา อปฺปวิสิตฺวา ยาว สา กถา นิฏฺฐาติ, ตาว อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ อคฺคฬํ อาโกเฏสีติ อคฺคนเขน กวาเฏ สญฺญํ อทาสิฯ วิวริํสูติ โสตํ โอทหิตฺวาว นิสินฺนตฺตา ตงฺขณํเยว อาคนฺตฺวา วิวริํสุฯ

ปญฺญตฺเต อาสเนติ พุทฺธกาเล กิร ยตฺถ ยตฺถ เอโกปิ ภิกฺขุ วิหรติ, สพฺพตฺถ พุทฺธาสนํ ปญฺญตฺตเมว โหติฯ กสฺมา? ภควา กิร อตฺตโน สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ผาสุกฏฺฐาเน วิหรนฺเต มนสิ กโรติ ‘‘อสุโก มยฺหํ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คโต, สกฺขิสฺสติ นุ โข วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ โน วา’’ติฯ อถ นํ ปสฺสติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อกุสลวิตกฺเก วิตกฺกยมานํ, ตโต ‘‘กถญฺหิ นาม มาทิสสฺส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหรนฺตํ อิมํ กุลปุตฺตํ อกุสลวิตกฺกา อภิภวิตฺวา อนมตคฺเค วฏฺฏทุกฺเข สํสาเรสฺสนฺตี’’ติ ตสฺส อนุคฺคหตฺถํ ตตฺเถว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตํ กุลปุตฺตํ โอวทิตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา ปุน อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ อเถวํ โอวทิยมานา เต ภิกฺขู จินฺตยิํสุ – ‘‘สตฺถา อมฺหากํ มนํ ชานิตฺวา อาคนฺตฺวา อมฺหากํ สมีเป ฐิตํเยว อตฺตานํ ทสฺเสติ; ตสฺมิํ ขเณ, ‘ภนฺเต, อิธ นิสีทถ, อิธ นิสีทถา’ติ อาสนปริเยสนํ นาม ภาโร’’ติฯ เต อาสนํ ปญฺญเปตฺวาว วิหรนฺติฯ ยสฺส ปีฐํ อตฺถิ, โส ตํ ปญฺญเปติฯ ยสฺส นตฺถิ, โส มญฺจํ วา ผลกํ วา กฏฺฐํ วา ปาสาณํ วา วาลิกปุญฺชํ วา ปญฺญเปติฯ ตํ อลภมานา ปุราณปณฺณานิปิ สงฺกฑฺฒิตฺวา ตตฺถ ปํสุกูลํ ปตฺถริตฺวา ฐเปนฺติฯ อิธ ปน ปกติปญฺญตฺตเมว อาสนํ อโหสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีที’’ติฯ

กาย นุตฺถาติ กตมาย นุ กถาย สนฺนิสินฺนา ภวถาติ อตฺโถฯ ‘‘กาย เนตฺถา’’ติปิ ปาฬิ, ตสฺสา กตมาย นุ เอตฺถาติ อตฺโถฯ ‘‘กาย โนตฺถา’’ติปิ ปาฬิ, ตสฺสาปิ ปุริโมเยว อตฺโถฯ อนฺตรา กถาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ อนฺตรา อญฺญา เอกา กถาฯ วิปฺปกตาติ มม อาคมนปจฺจยา อปรินิฏฺฐิตา สิขํ อปฺปตฺตาฯ

อถ ภควา อนุปฺปตฺโตติ อถ เอตสฺมิํ กาเล ภควา อาคโตฯ ธมฺมี วา กถาติ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตา วา ธมฺมี กถาฯ อริโย วา ตุณฺหีภาโวติ เอตฺถ ปน ทุติยชฺฌานมฺปิ อริโย ตุณฺหีภาโว มูลกมฺมฏฺฐานมฺปิฯ ตสฺมา ตํ ฌานํ อปฺเปตฺวา นิสินฺโนปิ, มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺโนปิ ภิกฺขุ อริเยน ตุณฺหีภาเวน นิสินฺโนติ เวทิตพฺโพฯ

[274] ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ปริเยสนาติ โก อนุสนฺธิ? เต ภิกฺขู สมฺมุขา ธมฺมิํ กถํ โสสฺสามาติ เถรสฺส ภารํ อกํสุ, เถโร เตสํ อสฺสมคมนมกาสิฯ เต ตตฺถ นิสีทิตฺวา อติรจฺฉานกถิกา หุตฺวา ธมฺมิยา กถาย นิสีทิํสุฯ อถ ภควา ‘‘อยํ ตุมฺหากํ ปริเยสนา อริยปริเยสนา นามา’’ติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ กตมา จ, ภิกฺขเว, อนริยปริเยสนาติ เอตฺถ ยถา มคฺคกุสโล ปุริโส ปฐมํ วชฺเชตพฺพํ อปายมคฺคํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ วทติฯ เอวํ ภควา เทสนากุสลตาย ปฐมํ วชฺเชตพฺพํ อนริยปริเยสนํ อาจิกฺขิตฺวา ปจฺฉา อิตรํ อาจิกฺขิสฺสามีติ อุทฺเทสานุกฺกมํ ภินฺทิตฺวา เอวมาหฯ ชาติธมฺโมติ ชายนสภาโวฯ ชราธมฺโมติ ชีรณสภาโวฯ พฺยาธิธมฺโมติ พฺยาธิสภาโวฯ มรณธมฺโมติ มรณสภาโวฯ โสกธมฺโมติ โสจนกสภาโวฯ สํกิเลสธมฺโมติ สํกิลิสฺสนสภาโวฯ

ปุตฺตภริยนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ชาตรูปรชตนฺติ เอตฺถ ปน ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ รชตนฺติ ยํกิญฺจิ โวหารูปคํ โลหมาสกาทิฯ ชาติธมฺมา เหเต, ภิกฺขเว, อุปธโยติ เอเต ปญฺจกามคุณูปธโย นาม โหนฺติ, เต สพฺเพปิ ชาติธมฺมาติ ทสฺเสติฯ พฺยาธิธมฺมวาราทีสุ ชาตรูปรชตํ น คหิตํ, น เหตสฺส สีสโรคาทโย พฺยาธโย นาม โหนฺติ, น สตฺตานํ วิย จุติสงฺขาตํ มรณํ, น โสโก อุปฺปชฺชติฯ อยาทีหิ ปน สํกิเลเสหิ สํกิลิสฺสตีติ สํกิเลสธมฺมวาเร คหิตํฯ ตถา อุตุสมุฏฺฐานตฺตา ชาติธมฺมวาเรฯ มลํ คเหตฺวา ชีรณโต ชราธมฺมวาเร จฯ

[275] อยํ , ภิกฺขเว, อริยา ปริเยสนาติ, ภิกฺขเว, อยํ นิทฺโทสตายปิ อริเยหิ ปริเยสิตพฺพตายปิ อริยปริเยสนาติ เวทิตพฺพาฯ

[276] อหมฺปิ สุทํ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารภิ? มูลโต ปฏฺฐาย มหาภินิกฺขมนํ ทสฺเสตุํฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘ภิกฺขเว, อหมฺปิ ปุพฺเพ อนริยปริเยสนํ ปริเยสิํฯ สฺวาหํ ตํ ปหาย อริยปริเยสนํ ปริเยสิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตฯ ปญฺจวคฺคิยาปิ อนริยปริเยสนํ ปริเยสิํสุฯ เต ตํ ปหาย อริยปริเยสนํ ปริเยสิตฺวา ขีณาสวภูมิํ ปตฺตาฯ ตุมฺเหปิ มม เจว ปญฺจวคฺคิยานญฺจ มคฺคํ อารุฬฺหาฯ อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนา’’ติ มูลโต ปฏฺฐาย อตฺตโน มหาภินิกฺขมนํ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ

[277] ตตฺถ ทหโรว สมาโนติ ตรุโณว สมาโนฯ สุสุกาฬเกโสติ สุฏฺฐุ กาฬเกโส, อญฺชนวณฺณเกโสว หุตฺวาติ อตฺโถฯ ภทฺเรนาติ ภทฺทเกนฯ ปฐเมน วยสาติ ติณฺณํ วยานํ ปฐมวเยนฯ อกามกานนฺติ อนิจฺฉมานานํ, อนาทรตฺเถ สามิวจนํฯ อสฺสูนิ มุเข เอเตสนฺติ อสฺสุมุขา; เตสํ อสฺสุมุขานํ, อสฺสุกิลินฺนมุขานนฺติ อตฺโถฯ รุทนฺตานนฺติ กนฺทิตฺวา โรทมานานํฯ กิํ กุสลคเวสีติ กิํ กุสลนฺติ คเวสมาโนฯ อนุตฺตรํ สนฺติวรปทนฺติ อุตฺตมํ สนฺติสงฺขาตํ วรปทํ, นิพฺพานํ ปริเยสมาโนติ อตฺโถฯ เยน อาฬาโร กาลาโมติ เอตฺถ อาฬาโรติ ตสฺส นามํ, ทีฆปิงฺคโล กิเรโสฯ เตนสฺส อาฬาโรติ นามํ อโหสิฯ กาลาโมติ โคตฺตํฯ วิหรตายสฺมาติ วิหรตุ อายสฺมาฯ ยตฺถ วิญฺญู ปุริโสติ ยสฺมิํ ธมฺเม ปณฺฑิโต ปุริโสฯ สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยสมยํฯ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาติ ปฏิลภิตฺวา วิหเรยฺยฯ เอตฺตาวตา เตน โอกาโส กโต โหติฯ ตํ ธมฺมนฺติ ตํ เตสํ สมยํ ตนฺติํฯ ปริยาปุณินฺติ สุตฺวาว อุคฺคณฺหิํฯ

โอฏฺฐปหตมตฺเตนาติ เตน วุตฺตสฺส ปฏิคฺคหณตฺถํ โอฏฺฐปหรณมตฺเตน; อปราปรํ กตฺวา โอฏฺฐสญฺจรณมตฺตเกนาติ อตฺโถฯ ลปิตลาปนมตฺเตนาติ เตน ลปิตสฺส ปฏิลาปนมตฺตเกนฯ

ญาณวาทนฺติ ชานามีติ วาทํ ฯ เถรวาทนฺติ ถิรภาววาทํ, เถโร อหเมตฺถาติ เอตํ วจนํฯ อหญฺเจว อญฺเญ จาติ น เกวลํ อหํ, อญฺเญปิ พหู เอวํ วทนฺติฯ เกวลํ สทฺธามตฺตเกนาติ ปญฺญาย อสจฺฉิกตฺวา สุทฺเธน สทฺธามตฺตเกเนวฯ โพธิสตฺโต กิร วาจาย ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺโตเยว, ‘‘น กาลามสฺส วาจาย ปริยตฺติมตฺตเมว อสฺมิํ ธมฺเม, อทฺธา เอส สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติ อญฺญาสิ, เตนสฺส เอตทโหสิฯ

อากิญฺจญฺญายตนํ ปเวเทสีติ อากิญฺจญฺญายตนปริโยสานา สตฺต สมาปตฺติโย มํ ชานาเปสิฯ สทฺธาติ อิมาสํ สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ นิพฺพตฺตนตฺถาย สทฺธาฯ วีริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปทเหยฺยนฺติ ปโยคํ กเรยฺยํฯ นจิรสฺเสว ตํ ธมฺมํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสินฺติ โพธิสตฺโต กิร วีริยํ ปคฺคเหตฺวา กติปาหญฺเญว สตฺต สุวณฺณนิสฺเสณิโย ปสาเรนฺโต วิย สตฺต สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ; ตสฺมา เอวมาหฯ

ลาภา โน, อาวุโสติ อนุสูยโก กิเรส กาลาโมฯ ตสฺมา ‘‘อยํ อธุนาคโต, กินฺติ กตฺวา อิมํ ธมฺมํ นิพฺพตฺเตสี’’ติ อุสูยํ อกตฺวา ปสนฺโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต เอวมาหฯ อุโภว สนฺตา อิมํ คณํ ปริหรามาติ ‘‘มหา อยํ คโณ, ทฺเวปิ ชนา ปริหรามา’’ติ วตฺวา คณสฺส สญฺญํ อทาสิ, ‘‘อหมฺปิ สตฺตนฺนํ สมาปตฺตีนํ ลาภี, มหาปุริโสปิ สตฺตนฺนเมว , เอตฺตกา ชนา มหาปุริสสฺส สนฺติเก ปริกมฺมํ อุคฺคณฺหถ, เอตฺตกา มยฺห’’นฺติ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อทาสิฯ อุฬารายาติ อุตฺตมายฯ ปูชายาติ กาลามสฺส กิร อุปฏฺฐากา อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ คนฺธมาลาทีนิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติฯ กาลาโม – ‘‘คจฺฉถ, มหาปุริสํ ปูเชถา’’ติ วทติฯ เต ตํ ปูเชตฺวา ยํ อวสิฏฺฐํ โหติ, เตน กาลามํ ปูเชนฺติฯ มหคฺฆานิ มญฺจปีฐานิ อาหรนฺติ; ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทาเปตฺวา ยทิ อวสิฏฺฐํ โหติ, อตฺตนา คณฺหาติฯ คตคตฏฺฐาเน วรเสนาสนํ โพธิสตฺตสฺส ชคฺคาเปตฺวา เสสกํ อตฺตนา คณฺหาติฯ เอวํ อุฬาราย ปูชาย ปูเชสิฯ

นายํ ธมฺโม นิพฺพิทายาติอาทีสุ อยํ สตฺตสมาปตฺติธมฺโม เนว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย, น วิรชฺชนตฺถาย, น ราคาทินิโรธตฺถาย, น อุปสมตฺถาย, น อภิญฺเญยฺยธมฺมํ อภิชานนตฺถาย, น จตุมคฺคสมฺโพธาย, น นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตตีติ อตฺโถฯ

ยาวเทว อากิญฺจญฺญายตนูปปตฺติยาติ ยาว สฏฺฐิกปฺปสหสฺสายุปริมาเณ อากิญฺจญฺญายตนภเว อุปปตฺติ, ตาวเทว สํวตฺตติ, น ตโต อุทฺธํฯ เอวมยํ ปุนราวตฺตนธมฺโมเยว; ยญฺจ ฐานํ ปาเปติ, ตํ ชาติชรามรเณหิ อปริมุตฺตเมว มจฺจุปาสปริกฺขิตฺตเมวาติฯ ตโต ปฏฺฐาย จ ปน มหาสตฺโต ยถา นาม ฉาตชฺฌตฺตปุริโส มนุญฺญโภชนํ ลภิตฺวา สมฺปิยายมาโนปิ ภุญฺชิตฺวา ปิตฺตวเสน วา เสมฺหวเสน วา มกฺขิกาวเสน วา ฉฑฺเฑตฺวา ปุน เอกํ ปิณฺฑมฺปิ ภุญฺชิสฺสามีติ มนํ น อุปฺปาเทติ; เอวเมว อิมา สตฺต สมาปตฺติโย มหนฺเตน อุสฺสาเหน นิพฺพตฺเตตฺวาปิ, ตาสุ อิมํ ปุนราวตฺติกาทิเภทํ อาทีนวํ ทิสฺวา, ปุน อิมํ ธมฺมํ อาวชฺชิสฺสามิ วา สมาปชฺชิสฺสามิ วา อธิฏฺฐหิสฺสามิ วา วุฏฺฐหิสฺสามิ วา ปจฺจเวกฺขิสฺสามิ วาติ จิตฺตเมว น อุปฺปาเทสิฯ อนลงฺกริตฺวาติ อลํ อิมินา, อลํ อิมินาติ ปุนปฺปุนํ อลงฺกริตฺวาฯ นิพฺพิชฺชาติ นิพฺพินฺทิตฺวาฯ อปกฺกมินฺติ อคมาสิํฯ

[278] น โข ราโม อิมํ ธมฺมนฺติ อิธาปิ โพธิสตฺโต ตํ ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺโตเยว อญฺญาสิ – ‘‘นายํ อฏฺฐสมาปตฺติธมฺโม อุทกสฺส วาจาย อุคฺคหิตมตฺโตว, อทฺธา ปเนส อฏฺฐสมาปตฺติลาภี’’ติฯ เตนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘น โข ราโม…เป.… ชานํ ปสฺสํ วิหาสี’’ติฯ เสสเมตฺถ ปุริมวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[279] เยน อุรุเวลา เสนานิคโมติ เอตฺถ อุรุเวลาติ มหาเวลา, มหาวาลิกราสีติ อตฺโถฯ อถ วา อุรูติ วาลิกา วุจฺจติ; เวลาติ มริยาทา, เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ทสสหสฺสา กุลปุตฺตา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํ ปเทเส วิหรนฺตา เอกทิวสํ สนฺนิปติตฺวา กติกวตฺตํ อกํสุ – ‘‘กายกมฺมวจีกมฺมานิ นาม ปเรสมฺปิ ปากฏานิ โหนฺติ, มโนกมฺมํ ปน อปากฏํฯ

ตสฺมา โย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหิํสาวิตกฺกํ วา วิตกฺเกติ, ตสฺส อญฺโญ โจทโก นาม นตฺถิ; โส อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทตฺวา ปตฺตปุเฏน วาลิกํ อาหริตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน อากิรตุ, อิทมสฺส ทณฺฑกมฺม’’นฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย โย ตาทิสํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, โส ตตฺถ ปตฺตปุเฏน วาลิกํ อากิรติ, เอวํ ตตฺถ อนุกฺกเมน มหาวาลิกราสิ ชาโตฯ ตโต ตํ ปจฺฉิมา ชนตา ปริกฺขิปิตฺวา เจติยฏฺฐานมกาสิ; ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อุรุเวลาติ มหาเวลา, มหาวาลิกราสีติ อตฺโถ’’ติฯ ตเมว สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ วา อุรูติ วาลิกา วุจฺจติ, เวลาติ มริยาทาฯ เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

เสนานิคโมติ เสนาย นิคโมฯ ปฐมกปฺปิกานํ กิร ตสฺมิํ ฐาเน เสนานิเวโส อโหสิ; ตสฺมา โส ปเทโส เสนานิคโมติ วุจฺจติฯ ‘‘เสนานิ-คาโม’’ติปิ ปาโฐฯ เสนานี นาม สุชาตาย ปิตา, ตสฺส คาโมติ อตฺโถฯ ตทวสรินฺติ ตตฺถ โอสริํฯ รมณียํ ภูมิภาคนฺติ สุปุปฺผิตนานปฺปการชลชถลชปุปฺผวิจิตฺตํ มโนรมฺมํ ภูมิภาคํฯ ปาสาทิกญฺจ วนสณฺฑนฺติ โมรปิญฺฉกลาปสทิสํ ปสาทชนนวนสณฺฑญฺจ อทฺทสํฯ นทิญฺจ สนฺทนฺตินฺติ สนฺทมานญฺจ มณิกฺขนฺธสทิสํ วิมลนีลสีตลสลิลํ เนรญฺชรํ นทิํ อทฺทสํฯ เสตกนฺติ ปริสุทฺธํ นิกฺกทฺทมํฯ สุปติตฺถนฺติ อนุปุพฺพคมฺภีเรหิ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหิ อุเปตํฯ รมณียนฺติ รชตปฏฺฏสทิสํ วิปฺปกิณฺณวาลิกํ ปหูตมจฺฉกจฺฉปํ อภิรามทสฺสนํฯ สมนฺตา จ โคจรคามนฺติ ตสฺส ปเทสสฺส สมนฺตา อวิทูเร คมนาคมนสมฺปนฺนํ สมฺปตฺตปพฺพชิตานํ สุลภปิณฺฑํ โคจรคามญฺจ อทฺทสํฯ อลํ วตาติ สมตฺถํ วตฯ ตตฺเถว นิสีทินฺติ โพธิปลฺลงฺเก นิสชฺชํ สนฺธายาหฯ อุปริสุตฺตสฺมิญฺหิ ตตฺเถวาติ ทุกฺกรการิกฏฺฐานํ อธิปฺเปตํ, อิธ ปน โพธิปลฺลงฺโกฯ เตนาห – ‘‘ตตฺเถว นิสีทิ’’นฺติฯ อลมิทํ ปธานายาติ อิทํ ฐานํ ปธานตฺถาย สมตฺถนฺติ เอวํ จินฺเตตฺวา นิสีทินฺติ อตฺโถฯ

[280] อชฺฌคมนฺติ อธิคจฺฉิํ ปฏิลภิํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนนฺติ สพฺพธมฺมทสฺสนสมตฺถญฺจ เม สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทปาทิฯ อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ มยฺหํ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อกุปฺปตาย จ อกุปฺปารมฺมณตาย จ อกุปฺปา, สา หิ ราคาทีหิ น กุปฺปตีติ อกุปฺปตายปิ อกุปฺปา, อกุปฺปํ นิพฺพานมสฺสารมฺมณนฺติปิ อกุปฺปาฯ อยมนฺติมา ชาตีติ อยํ สพฺพปจฺฉิมา ชาติฯ

นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อิทานิ เม ปุน ปฏิสนฺธิ นาม นตฺถีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ เม อุปฺปนฺนนฺติ ทสฺเสติฯ

[281] อธิคโตติ ปฏิวิทฺโธฯ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโมฯ คมฺภีโรติ อุตฺตานภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ ทุทฺทโสติ คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพ, น สกฺกา สุเขน ทฏฺฐุํฯ ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ, ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ, น สกฺกา สุเขน อวพุชฺฌิตุํฯ สนฺโตติ นิพฺพุโตฯ ปณีโตติ อตปฺปโกฯ อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อตกฺกาวจโรติ ตกฺเกน อวจริตพฺโพ โอคาหิตพฺโพ น โหติ, ญาเณเนว อวจริตพฺโพฯ นิปุโณติ สณฺโหฯ ปณฺฑิตเวทนีโยติ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺเนหิ ปณฺฑิเตหิ เวทิตพฺโพฯ อาลยรามาติ สตฺตา ปญฺจสุ กามคุเณสุ อลฺลียนฺติฯ ตสฺมา เต อาลยาติ วุจฺจนฺติฯ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ อาลยนฺติ, ตสฺมา อาลยาติ วุจฺจนฺติฯ เตหิ อาลเยหิ รมนฺตีติ อาลยรามาฯ อาลเยสุ รตาติ อาลยรตาฯ อาลเยสุ สุฏฺฐุ มุทิตาติ อาลยสมฺมุทิตาฯ ยเถว หิ สุสชฺชิตํ ปุปฺผผลภริตรุกฺขาทิสมฺปนฺนํ อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ ราชา ตาย ตาย สมฺปตฺติยา รมติ, สมฺมุทิโต อาโมทิตปโมทิโต โหติ, น อุกฺกณฺฐติ, สายมฺปิ นิกฺขมิตุํ น อิจฺฉติ; เอวมิเมหิปิ กามาลยตณฺหาลเยหิ สตฺตา รมนฺติ, สํสารวฏฺเฏ สมฺมุทิตา อนุกฺกณฺฐิตา วสนฺติฯ เตน เนสํ ภควา ทุวิธมฺปิ อาลยํ อุยฺยานภูมิํ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘อาลยรามา’’ติอาทิมาหฯ

ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส ฐานํ สนฺธาย ‘‘ยํ อิท’’นฺติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สนฺธาย ‘‘โย อย’’นฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา; อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา; อิทปฺปจฺจยตา จ สา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จาติ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ สงฺขาราทิปจฺจยานเมตํ อธิวจนํฯ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมวฯ ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติฯ ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺฐา โหนฺติ, สพฺพา ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสราคา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ; ตสฺมา สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหากฺขโย วิราโค นิโรโธติ วุจฺจติฯ

สา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ, ผเลน วา สทฺธิํ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ, ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํฯ โส มมสฺส กิลมโถติ ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺส, สา มม วิเหสา อสฺสาติ อตฺโถฯ กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ อสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺเต ปน อุภยมฺเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิฯ อปิสฺสูติ อนุพฺรูหนตฺเถ นิปาโต, โส ‘‘น เกวลํ เอตทโหสิ, อิมาปิ คาถา ปฏิภํสู’’ติ ทีเปติฯ มนฺติ มมฯ อนจฺฉริยาติ อนุอจฺฉริยาฯ ปฏิภํสูติ ปฏิภานสงฺขาตสฺส ญาณสฺส โคจรา อเหสุํ; ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณิํสุฯ

กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขน, น ทุกฺขาย ปฏิปทายฯ พุทฺธานญฺหิ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฺปฏิปทาว โหนฺติฯ ปารมีปูรณกาเล ปน สราคสโทสสโมหสฺเสว สโต อาคตาคตานํ ยาจกานํ , อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา, คลโลหิตํ นีหริตฺวา, สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา, กุลวํสปฺปทีปํ ปุตฺตํ มนาปจารินิํ ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส, อญฺญานิ จ ขนฺติวาทิสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส อาคมนิยปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ฯ หลนฺติ เอตฺถ ห-กาโร นิปาตมตฺโต, อลนฺติ อตฺโถฯ ปกาสิตุนฺติ เทสิตุํ, เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ธมฺมสฺส อลํ เทสิตุํ, ปริยตฺตํ เทสิตุํ, โก อตฺโถ เทสิเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ราคโทสปเรเตหีติ ราคโทสปริผุฏฺเฐหิ ราคโทสานุคเตหิ วาฯ

ปฏิโสตคามินฺติ นิจฺจาทีนํ ปฏิโสตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ เอวํ คตํ จตุสจฺจธมฺมํฯ ราครตฺตาติ กามราเคน ภวราเคน ทิฏฺฐิราเคน จ รตฺตาฯ น ทกฺขนฺตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ อิมินา สภาเวน น ปสฺสิสฺสนฺติ, เต อปสฺสนฺเต โก สกฺขิสฺสติ เอวํ คาหาเปตุํฯ ตโมขนฺเธน อาวุฏาติ อวิชฺชาราสินา อชฺโฌตฺถตาฯ

[282] อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ นิรุสฺสุกฺกภาเวน, อเทเสตุกามตายาติ อตฺโถฯ กสฺมา ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิ, นนุ เอส มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ติณฺโณ ตาเรสฺสามิฯ

‘‘กิํ เม อญฺญาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, ตารยิสฺสํ สเทวก’’นฺติฯ (พุ. วํ. 2.56) –

ปตฺถนํ กตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตติฯ สจฺจเมตํ, ตเทวํ ปจฺจเวกฺขณานุภาเวน ปนสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิฯ ตสฺส หิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา สตฺตานํ กิเลสคหนตํ, ธมฺมสฺส จ คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สตฺตานํ กิเลสคหนตา จ ธมฺมคมฺภีรตา จ สพฺพากาเรน ปากฏา ชาตาฯ อถสฺส ‘‘อิเม สตฺตา กญฺชิกปุณฺณา ลาพุ วิย, ตกฺกภริตา จาฏิ วิย, วสาเตลปีตปิโลติกา วิย, อญฺชนมกฺขิตหตฺโถ วิย จ กิเลสภริตา อติสํกิลิฏฺฐา ราครตฺตา โทสทุฏฺฐา โมหมูฬฺหา, เต กิํ นาม ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ จินฺตยโต กิเลสคหนปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ นมิฯ

‘‘อยญฺจ ธมฺโม ปถวีสนฺธารกอุทกกฺขนฺโธ วิย คมฺภีโร, ปพฺพเตน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐปิโต สาสโป วิย ทุทฺทโส, สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิปฏิปาทนํ วิย ทุรนุโพโธฯ นนุ มยา หิ อิมํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺเตน อทินฺนํ ทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตํ สีลํ นาม นตฺถิ, อปริปูริตา กาจิ ปารมี นาม นตฺถิ? ตสฺส เม นิรุสฺสาหํ วิย มารพลํ วิธมนฺตสฺสาปิ ปถวี น กมฺปิตฺถ, ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ โสเธนฺตสฺสาปิ น กมฺปิตฺถ, ปจฺฉิมยาเม ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺเสว เม ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิตฺถฯ อิติ มาทิเสนาปิ ติกฺขญาเณน กิจฺเฉเนวายํ ธมฺโม ปฏิวิทฺโธ, ตํ โลกิยมหาชนา กถํ ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณานุภาเวนาปิ เอวํ จิตฺตํ นมีติ เวทิตพฺพํฯ

อปิจ พฺรหฺมุนา ยาจิเต เทเสตุกามตายปิสฺส เอวํ จิตฺตํ นมิฯ ชานาติ หิ ภควา – ‘‘มม อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺเต นมมาเน มํ มหาพฺรหฺมา ธมฺมเทสนํ ยาจิสฺสติ, อิเม จ สตฺตา พฺรหฺมครุกา, เต ‘สตฺถา กิร ธมฺมํ น เทเสตุกาโม อโหสิ, อถ นํ มหาพฺรหฺมา ยาจิตฺวา เทสาเปสิ, สนฺโต วต, โภ, ธมฺโม ปณีโต วต, โภ, ธมฺโม’ติ มญฺญมานา สุสฺสูสิสฺสนฺตี’’ติฯ อิทมฺปิสฺส การณํ ปฏิจฺจ อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนายาติ เวทิตพฺพํฯ

สหมฺปติสฺสาติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฐมชฺฌานภูมิยํ กปฺปายุกพฺรหฺมา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ

ตตฺร นํ สหมฺปติพฺรหฺมาติ ปฏิสญฺชานนฺติ, ตํ สนฺธายาห – ‘‘พฺรหฺมุโน สหมฺปติสฺสา’’ติฯ นสฺสติ วต, โภติ โส กิร อิมํ สทฺทํ ตถา นิจฺฉาเรสิ, ยถา ทสสหสฺสิโลกธาตุพฺรหฺมาโน สุตฺวา สพฺเพ สนฺนิปติํสุฯ ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมิํ นาม โลเกฯ ปุรโต ปาตุรโหสีติ เตหิ ทสหิ พฺรหฺมสหสฺเสหิ สทฺธิํ ปาตุรโหสิฯ อปฺปรชกฺขชาติกาติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสํ, เอวํสภาวาติ อปฺปรชกฺขชาติกาฯ อสฺสวนตาติ อสฺสวนตายฯ ภวิสฺสนฺตีติ ปุริมพุทฺเธสุ ทสปุญฺญกิริยวเสน กตาธิการา ปริปากคตปทุมานิ วิย สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ, ธมฺมเทสนํเยว อากงฺขมานา จตุปฺปทิกคาถาวสาเน อริยภูมิํ โอกฺกมนารหา น เอโก, น ทฺเว, อเนกสตสหสฺสา ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร ภวิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติฯ

ปาตุรโหสีติ ปาตุภวิฯ สมเลหิ จินฺติโตติ สมเลหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ จินฺติโตฯ เต หิ ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา สกลชมฺพุทีเป กณฺฏเก ปตฺถรมานา วิย, วิสํ สิญฺจมานา วิย จ สมลํ มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมํ เทสยิํสุฯ อปาปุเรตนฺติ วิวร เอตํฯ อมตสฺส ทฺวารนฺติ อมตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารภูตํ อริยมคฺคํฯ สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธนฺติ อิเม สตฺตา ราคาทิมลานํ อภาวโต วิมเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนุพุทฺธํ จตุสจฺจธมฺมํ สุณนฺตุ ตาว ภควาติ ยาจติฯ

เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ยถา ฐิโตวฯ น หิ ตสฺส ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิฯ ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโตว จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, ตถา ตฺวมฺปิ, สุเมธ, สุนฺทรปญฺญ-สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตํ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ อุปธารย อุปปริกฺขฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิกาโย กตฺวา รตฺติํ อคฺคิํ ชาเลยฺยุํฯ จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ อนฺธการํ อสฺส, อถ ตสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมิํ โอโลกยโต เนว เขตฺตํ, น เกทารปาฬิโย, น กุฏิโย, น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา ปญฺญาเยยฺยุํฯ

กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลามตฺตกเมว ปญฺญาเยยฺยฯ เอวํ ธมฺมปาสาทํ อารุยฺห สตฺตนิกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส, เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร ทกฺขิณชาณุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา สรา วิย โหนฺติฯ เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต เอวสฺส ทูเรปิ ฐิตา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, โส อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติฯ (ธ. ป. 304);

อุฏฺเฐหีติ ภควโต ธมฺมเทสนตฺถํ จาริกจรณํ ยาจนฺโต ภณติฯ วีราติอาทีสุ ภควา วีริยวนฺตตาย วีโรฯ เทวปุตฺตมจฺจุกิเลสมารานํ วิชิตตฺตา วิชิตสงฺคาโมฯ ชาติกนฺตาราทินิตฺถรณตฺถาย เวเนยฺยสตฺถวาหนสมตฺถตาย สตฺถวาโหฯ กามจฺฉนฺทอิณสฺส อภาวโต อณโณติ เวทิตพฺโพฯ

[283] อชฺเฌสนนฺติ ยาจนํฯ พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นามํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สมนฺตจกฺขูติ, ติณฺณํ มคฺคญาณานํ ธมฺมจกฺขูติฯ อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขาฯ เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขาฯ เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยาฯ เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยาฯ เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการาฯ เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยาฯ เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นามฯ

อยํ ปเนตฺถ ปาฬิ – ‘‘สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ อารทฺธวีริโย…, กุสิโต…, อุปฏฺฐิตสฺสติ…, มุฏฺฐสฺสติ…, สมาหิโต…, อสมาหิโต…, ปญฺญวา…, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล มหารชกฺโขฯ ตถา สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย…เป.… ปญฺญวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ

โลโกติ ขนฺธโลโก, อายตนโลโก, ธาตุโลโก, สมฺปตฺติภวโลโก, สมฺปตฺติสมฺภวโลโก, วิปตฺติภวโลโก, วิปตฺติสมฺภวโลโก, เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ ทฺเว โลกา – นามญฺจ รูปญฺจฯ ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ โลกา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต โลกา – สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อฏฺฐ โลกา – อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว โลกา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส โลกา – ทสายตนานิฯ ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิฯ อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารสฺส ธาตุโยฯ วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชาฯ อิติ อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วชฺเช ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเกฯ อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิฯ อิทํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.112)ฯ

อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเนฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อนฺโต นิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติฯ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานิฯ ตตฺถ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ฐิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิฯ ยานิ สโมทกํ ฐิตานิ, ตานิ สฺเว ปุปฺผนกานิฯ ยานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิฯ อุทกา ปน อนุคฺคตานิ อญฺญานิปิ สโรคอุปฺปลาทีนิ นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ, มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติฯ ตานิ ปาฬิํ นารุฬฺหานิฯ อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ ทีปิตานิฯ

ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธานิ ปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลาฯ ตตฺถ ‘‘ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญูฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญูฯ

ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโยฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม’’ (ปุ. ป. 151)ฯ ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต ‘‘อชฺช ปุปฺผนกานิ วิย อุคฺฆฏิตญฺญู, สฺเว ปุปฺผนกานิ วิย วิปญฺจิตญฺญู, ตติยทิวเส ปุปฺผนกานิ วิย เนยฺโย, มจฺฉกจฺฉปภกฺขานิ ปุปฺผานิ วิย ปทปรโม’’ติ อทฺทสฯ ปสฺสนฺโต จ ‘‘เอตฺตกา อปฺปรชกฺขา, เอตฺตกา มหารชกฺขา, ตตฺราปิ เอตฺตกา อุคฺฆฏิตญฺญู’’ติ เอวํ สพฺพาการโตว อทฺทสฯ

ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติฯ ปทปรมานํ อนาคเต วาสนตฺถาย โหติฯ อถ ภควา อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อตฺถาวหํ ธมฺมเทสนํ วิทิตฺวา เทเสตุกมฺยตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน สพฺเพปิ ตีสุ ภเวสุ สตฺเต ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส อกาสิฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘กตเม เต สตฺตา อภพฺพา, เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปญฺญา อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ, อิเม เต สตฺตา อภพฺพาฯ กตเม เต สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน…เป.… อิเม เต สตฺตา ภพฺพา’’ติ (วิภ. 827; ปฏิ. ม. 1.115)ฯ ตตฺถ สพฺเพปิ อภพฺพปุคฺคเล ปหาย ภพฺพปุคฺคเลเยว ญาเณน ปริคฺคเหตฺวา ‘‘เอตฺตกา ราคจริตา, เอตฺตกา โทสโมหจริตา วิตกฺกสทฺธาพุทฺธิจริตา’’ติ ฉ โกฏฺฐาเส อกาสิ; เอวํ กตฺวา ธมฺมํ เทสิสฺสามีติ จินฺเตสิฯ

ปจฺจภาสินฺติ ปติอภาสิํฯ อปารุตาติ วิวฏาฯ อมตสฺส ทฺวาราติ อริยมคฺโคฯ โส หิ อมตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทฺวารํ, โส มยา วิวริตฺวา ฐปิโตติ ทสฺเสติฯ ปมุญฺจนฺตุ สทฺธนฺติ สพฺเพ อตฺตโน สทฺธํ ปมุญฺจนฺตุ, วิสฺสชฺเชนฺตุฯ

ปจฺฉิมปททฺวเย อยมตฺโถ, อหญฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺติตมฺปิ อิมํ ปณีตํ อุตฺตมํ ธมฺมํ กายวาจากิลมถสญฺญี หุตฺวา น ภาสิํ ฯ อิทานิ ปน สพฺโพ ชโน สทฺธาภาชนํ อุปเนตุ, ปูเรสฺสามิ เนสํ สงฺกปฺปนฺติฯ

[284] ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสีติ เอตํ อโหสิ – กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺติ อยํ ธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อุทปาทีติ อตฺโถฯ กทา ปเนส อุทปาทีติ? พุทฺธภูตสฺส อฏฺฐเม สตฺตาเหฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – โพธิสตฺโต กิร มหาภินิกฺขมนทิวเส วิวฏํ อิตฺถาคารํ ทิสฺวา สํวิคฺคหทโย, ‘‘กณฺฑกํ อาหรา’’ติ ฉนฺนํ อามนฺเตตฺวา ฉนฺนสหาโย อสฺสราชปิฏฺฐิคโต นครโต นิกฺขมิตฺวา กณฺฑกนิวตฺตนเจติยฏฺฐานํ นาม ทสฺเสตฺวา ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑวปพฺพเต นิสินฺโน มคธิสฺสเรน รญฺญา นามโคตฺตํ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมํ รชฺชํ สมฺปฏิจฺฉาหี’’ติ วุตฺโต, ‘‘อลํ มหาราช, น มยฺหํ รชฺเชน อตฺโถ, อหํ รชฺชํ ปหาย โลกหิตตฺถาย ปธานํ อนุยุญฺชิตฺวา โลเก วิวฏจฺฉโท ภวิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต’’ติ วตฺวา, ‘‘เตน หิ พุทฺโธ หุตฺวา ปฐมํ มยฺหํ วิชิตํ โอสเรยฺยาสี’’ติ ปฏิญฺญํ คหิโต กาลามญฺจ อุทกญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ ธมฺมเทสนาย สารํ อวินฺทนฺโต ตโต ปกฺกมิตฺวา อุรุเวฬาย ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ อมตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺโต โอฬาริกาหารปฏิเสวเนน กายํ สนฺตปฺเปสิฯ

ตทา จ อุรุเวลคาเม สุชาตา นาม กุฏุมฺพิยธีตา เอกสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข ปตฺถนมกาสิ – ‘‘สจาหํ สมานชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปฐมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิฯ สา วิสาขปุณฺณมทิวเส ปาโตว พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ รตฺติยา ปจฺจูสสมเย เอว ปายสํ ปฏิยาเทสิฯ ตสฺมิํ ปายเส ปจฺจมาเน มหนฺตมหนฺตา ปุปฺผุฬา อุฏฺฐหิตฺวา ทกฺขิณาวฏฺฏา หุตฺวา สญฺจรนฺติฯ เอกผุสิตมฺปิ พหิ น คจฺฉติฯ มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิฯ จตฺตาโร โลกปาลา ขคฺคหตฺถา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ สกฺโก อลาตานิ สมาเนนฺโต อคฺคิํ ชาเลสิฯ

เทวตา จตูสุ ทีเปสุ โอชํ สํหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปิํสุฯ โพธิสตฺโต ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว คนฺตฺวา รุกฺขมูเล นิสีทิฯ รุกฺขมูเล โสธนตฺถาย คตา ธาตี อาคนฺตฺวา สุชาตาย อาโรเจสิ – ‘‘เทวตา รุกฺขมูเล นิสินฺนา’’ติฯ สุชาตา, สพฺพํ ปสาธนํ ปสาเธตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิเก สุวณฺณถาเล ปายสํ วฑฺเฒตฺวา อปราย สุวณฺณปาติยา ปิทหิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา คตา มหาปุริสํ ทิสฺวา สเหว ปาติยา หตฺเถ ฐเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ยถา มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ

โพธิสตฺโต เนรญฺชราย ตีรํ คนฺตฺวา สุวณฺณถาลํ ตีเร ฐเปตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เอกูนปณฺณาสปิณฺเฑ กโรนฺโต ปายสํ ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘สจาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวามิ, ถาลํ ปฏิโสตํ คจฺฉตู’’ติ ขิปิฯ ถาลํ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา โถกํ ฐตฺวา กาลนาคราชสฺส ภวนํ ปวิสิตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ถาลานิ อุกฺขิปิตฺวา อฏฺฐาสิฯ

มหาสตฺโต วนสณฺเฑ ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย โสตฺติเยน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อฏฺฐาสิฯ โส ปเทโส ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย อกมฺปิตฺถฯ มหาสตฺโต, ‘‘อยํ มม คุณํ ธาเรตุํ น สกฺโกตี’’ติ ปจฺฉิมทิสาภาคํ อคมาสิ, โสปิ ตเถว อกมฺปิตฺถฯ อุตฺตรทิสาภาคํ อคมาสิ, โสปิ ตเถว อกมฺปิตฺถฯ ปุรตฺถิมทิสาภาคํ อคมาสิ, ตตฺถ ปลฺลงฺกปฺปมาณํ ฐานํ สุนิขาตอินฺทขิโล วิย นิจฺจลมโหสิฯ มหาสตฺโต ‘‘อิทํ ฐานํ สพฺพพุทฺธานํ กิเลสภญฺชนวิทฺธํสนฏฺฐาน’’นฺติ ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิฯ ตานิ จิตฺตกาเรน ตูลิกคฺเคน ปริจฺฉินฺนานิ วิย อเหสุํฯ โพธิสตฺโต , ‘‘โพธิํ อปฺปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ น ภินฺทิสฺสามี’’ติ จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ

ตงฺขณญฺเญว มาโร พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถิํ อารุยฺห นวโยชนํ มารพลํ คเหตฺวา อทฺธกฺขิเกน โอโลกยมาโน ปพฺพโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปสงฺกมิฯ

มหาสตฺโต, ‘‘มยฺหํ ทส ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา สกฺขิ นตฺถิ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มยฺหํ สตฺตสุ วาเรสุ มหาปถวี สกฺขิ อโหสิ; อิทานิปิ เม อยเมว อเจตนา กฏฺฐกลิงฺครูปมา มหาปถวี สกฺขี’’ติ หตฺถํ ปสาเรติฯ มหาปถวี ตาวเทว อยทณฺเฑน ปหตํ กํสถาลํ วิย รวสตํ รวสหสฺสํ มุญฺจมานา วิรวิตฺวา ปริวตฺตมานา มารพลํ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ มุญฺจนมกาสิฯ มหาสตฺโต สูริเย ธรมาเนเยว มารพลํ วิธมิตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสญาณํ, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํ โอตาเรตฺวา วฏฺฏวิวฏฺฏํ สมฺมสิตฺวา อรุโณทเย พุทฺโธ หุตฺวา , ‘‘มยา อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺสํ อทฺธานํ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส อตฺถาย วายาโม กโต’’ติ สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ อเถกจฺจานํ เทวตานํ, ‘‘กิํ นุ โข อญฺเญปิ พุทฺธตฺตกรา ธมฺมา อตฺถี’’ติ กงฺขา อุทปาทิฯ

อถ ภควา อฏฺฐเม ทิวเส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เทวตานํ กงฺขํ ญตฺวา กงฺขาวิธมนตฺถํ อากาเส อุปฺปติตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ตาสํ กงฺขํ วิธมิตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมฏฺฐานํ ปลฺลงฺกญฺเจว โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํฯ

อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํฯ ตโต ปจฺฉิมทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยิํสุ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํฯ เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิ, ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ, ธมฺมํ วิจินนฺโต เจตฺถ เอวํ อภิธมฺเม นยมคฺคํ สมฺมสิ – ปฐมํ ธมฺมสงฺคณีปกรณํ นาม, ตโต วิภงฺคปกรณํ, ธาตุกถาปกรณํ, ปุคฺคลปญฺญตฺติปกรณํ, กถาวตฺถุ นาม ปกรณํ, ยมกํ นาม ปกรณํ, ตโต มหาปกรณํ ปฏฺฐานํ นามาติฯ

ตตฺถสฺส สณฺหสุขุมปฏฺฐานมฺหิ จิตฺเต โอติณฺเณ ปีติ อุปฺปชฺชิ; ปีติยา อุปฺปนฺนาย โลหิตํ ปสีทิ, โลหิเต ปสนฺเน ฉวิ ปสีทิฯ ฉวิยา ปสนฺนาย ปุรตฺถิมกายโต กูฏาคาราทิปฺปมาณา รสฺมิโย อุฏฺฐหิตฺวา อากาเส ปกฺขนฺทฉทฺทนฺตนาคกุลํ วิย ปาจีนทิสาย อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ ปกฺขนฺทา, ปจฺฉิมกายโต อุฏฺฐหิตฺวา ปจฺฉิมทิสาย, ทกฺขิณํสกูฏโต อุฏฺฐหิตฺวา ทกฺขิณทิสาย, วามํสกูฏโต อุฏฺฐหิตฺวา อุตฺตรทิสาย อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ ปกฺขนฺทา, ปาทตเลหิ ปวาฬงฺกุรวณฺณา รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา มหาปถวิํ วินิวิชฺฌิตฺวา อุทกํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา วาตกฺขนฺธํ ปทาเลตฺวา อชฏากาสํ ปกฺขนฺทา, สีสโต สมฺปริวตฺติยมานํ มณิทามํ วิย นีลวณฺณา รสฺมิวฏฺฏิ อุฏฺฐหิตฺวา ฉ เทวโลเก วินิวิชฺฌิตฺวา นว พฺรหฺมโลเก เวหปฺผเล ปญฺจ สุทฺธาวาเส จ วินิวิชฺฌิตฺวา จตฺตาโร อารุปฺเป อติกฺกมฺม อชฏากาสํ ปกฺขนฺทาฯ ตสฺมิํ ทิวเส อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณา สตฺตา สพฺเพ สุวณฺณวณฺณาว อเหสุํฯ ตํ ทิวสญฺจ ปน ภควโต สรีรา นิกฺขนฺตา ยาวชฺชทิวสาปิ ตา รสฺมิโย อนนฺตา โลกธาตุโย คจฺฉนฺติเยวฯ

เอวํ ภควา อชปาลนิคฺโรเธ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ตโต อปรํ สตฺตาหํ มุจลินฺเท นิสีทิ, นิสินฺนมตฺตสฺเสว จสฺส สกลํ จกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรนฺโต มหาอกาลเมโฆ อุทปาทิฯ เอวรูโป กิร มหาเมโฆ ทฺวีสุเยว กาเลสุ วสฺสติ จกฺกวตฺติมฺหิ วา อุปฺปนฺเน พุทฺเธ วาฯ อิธ พุทฺธกาเล อุทปาทิฯ ตสฺมิํ ปน อุปฺปนฺเน มุจลินฺโท นาคราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เมโฆ สตฺถริ มยฺหํ ภวนํ ปวิฏฺฐมตฺเตว อุปฺปนฺโน, วาสาคารมสฺส ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สตฺตรตนมยํ ปาสาทํ นิมฺมินิตุํ สกฺโกนฺโตปิ เอวํ กเต มยฺหํ มหปฺผลํ น ภวิสฺสติ, ทสพลสฺส กายเวยฺยาวจฺจํ กริสฺสามีติ มหนฺตํ อตฺตภาวํ กตฺวา สตฺถารํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ ธาเรสิฯ ปริกฺเขปสฺส อนฺโต โอกาโส เหฏฺฐา โลหปาสาทปฺปมาโณ อโหสิฯ อิจฺฉิติจฺฉิเตน อิริยาปเถน สตฺถา วิหริสฺสตีติ นาคราชสฺส อชฺฌาสโย อโหสิฯ ตสฺมา เอวํ มหนฺตํ โอกาสํ ปริกฺขิปิฯ มชฺเฌ รตนปลฺลงฺโก ปญฺญตฺโต โหติ, อุปริ สุวณฺณตารกวิจิตฺตํ สโมสริตคนฺธทามกุสุมทามเจลวิตานํ อโหสิฯ

จตูสุ โกเณสุ คนฺธเตเลน ทีปา ชลิตา, จตูสุ ทิสาสุ วิวริตฺวา จนฺทนกรณฺฑกา ฐปิตาฯ เอวํ ภควา ตํ สตฺตาหํ ตตฺถ วีตินาเมตฺวา ตโต อปรํ สตฺตาหํ ราชายตเน นิสีทิฯ

อฏฺฐเม สตฺตาเห สกฺเกน เทวานมินฺเทน อาภตํ ทนฺตกฏฺฐญฺจ โอสธหรีตกญฺจ ขาทิตฺวา มุขํ โธวิตฺวา จตูหิ โลกปาเลหิ อุปนีเต ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต ตปุสฺสภลฺลิกานํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ปุน ปจฺจาคนฺตฺวา อชปาลนิคฺโรเธ นิสินฺนสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ อยํ วิตกฺโก อุทปาทิฯ

ตตฺถ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ วิยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติยา ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ อปฺปรชกฺขชาติโกติ สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิตตฺตา นิกฺกิเลสชาติโก วิสุทฺธสตฺโตฯ อาชานิสฺสตีติ สลฺลกฺเขสฺสติ ปฏิวิชฺฌิสฺสติฯ ญาณญฺจ ปน เมติ มยฺหมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุปฺปชฺชิฯ ภควา กิร เทวตาย กถิเตเนว นิฏฺฐํ อคนฺตฺวา สยมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โอโลเกนฺโต อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก กาลํ กตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ อทฺทสฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาที’’ติฯ มหาชานิโยติ สตฺตทิวสพฺภนฺตเร ปตฺตพฺพมคฺคผลโต ปริหีนตฺตา มหตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโยฯ อกฺขเณ นิพฺพตฺตตฺตา คนฺตฺวา เทสิยมานํ ธมฺมมฺปิสฺส โสตุํ โสตปฺปสาโท นตฺถิ, อิธ ธมฺมเทสนฏฺฐานํ อาคมนปาทาปิ นตฺถิ, เอวํ มหาชานิโย ชาโตติ ทสฺเสติฯ อภิโทสกาลงฺกโตติ อฑฺฒรตฺเต กาลงฺกโตฯ ญาณญฺจ ปน เมติ มยฺหมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทปาทิฯ อิธาปิ กิร ภควา เทวตาย วจเนน สนฺนิฏฺฐานํ อกตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โอโลเกนฺโต ‘‘หิยฺโย อฑฺฒรตฺเต กาลงฺกตฺวา อุทโก รามปุตฺโต เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิพฺพตฺโต’’ติ อทฺทสฯ ตสฺมา เอวมาหฯ เสสํ ปุริมนยสทิสเมวฯ พหุการาติ พหูปการาฯ ปธานปหิตตฺตํ อุปฏฺฐหิํสูติ ปธานตฺถาย เปสิตตฺตภาวํ วสนฏฺฐาเน ปริเวณสมฺมชฺชเนน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อนุพนฺธเนน มุโขทกทนฺตกฏฺฐทานาทินา จ อุปฏฺฐหิํสุฯ เก ปน เต ปญฺจวคฺคิยา นาม? เยเต –

ราโม ธโช ลกฺขโณ โชติมนฺติ,

ยญฺโญ สุโภโช สุยาโม สุทตฺโต;

เอเต ตทา อฏฺฐ อเหสุํ พฺราหฺมณา,

ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากริํสูติฯ

โพธิสตฺตสฺส ชาตกาเล สุปินปฏิคฺคาหกา เจว ลกฺขณปฏิคฺคาหกา จ อฏฺฐ พฺราหฺมณาฯ เตสุ ตโย ทฺเวธา พฺยากริํสุ – ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสมาโน ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชมาโน พุทฺโธ’’ติฯ ปญฺจ พฺราหฺมณา เอกํสพฺยากรณา อเหสุํ – ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคาเร น ติฏฺฐติ, พุทฺโธว โหตี’’ติฯ เตสุ ปุริมา ตโย ยถามนฺตปทํ คตา, อิเม ปน ปญฺจ มนฺตปทํ อติกฺกนฺตาฯ เต อตฺตนา ลทฺธํ ปุณฺณปตฺตํ ญาตกานํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘อยํ มหาปุริโส อคารํ น อชฺฌาวสิสฺสติ, เอกนฺเตน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ นิพฺพิตกฺกา โพธิสตฺตํ อุทฺทิสฺส สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตาฯ เตสํ ปุตฺตาติปิ วทนฺติฯ ตํ อฏฺฐกถาย ปฏิกฺขิตฺตํฯ

เอเต กิร ทหรกาเลเยว พหู มนฺเต ชานิํสุ, ตสฺมา เต พฺราหฺมณา อาจริยฏฺฐาเน ฐปยิํสุฯ เต ปจฺฉา อมฺเหหิ ปุตฺตทารชฏํ ฉฑฺเฑตฺวา น สกฺกา ภวิสฺสติ ปพฺพชิตุนฺติ ทหรกาเลเยว ปพฺพชิตฺวา รมณียานิ เสนาสนานิ ปริภุญฺชนฺตา วิจริํสุฯ กาเลน กาลํ ปน ‘‘กิํ, โภ, มหาปุริโส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ มนุสฺสา, ‘‘กุหิํ ตุมฺเห มหาปุริสํ ปสฺสิสฺสถ, ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธนาฏกมชฺเฌ เทโว วิย สมฺปตฺติํ อนุโภตี’’ติ วทนฺติฯ เต สุตฺวา, ‘‘น ตาว มหาปุริสสฺส ญาณํ ปริปากํ คจฺฉตี’’ติ อปฺโปสฺสุกฺกา วิหริํสุเยวฯ กสฺมา ปเนตฺถ ภควา, ‘‘พหุการา โข อิเม ปญฺจวคฺคิยา’’ติ อาห? กิํ อุปการกานํเยว เอส ธมฺมํ เทเสติ, อนุปการกานํ น เทเสตีติ? โน น เทเสติฯ ปริจยวเสน เหส อาฬารญฺเจว กาลามํ อุทกญฺจ รามปุตฺตํ โอโลเกสิฯ เอตสฺมิํ ปน พุทฺธกฺเขตฺเต ฐเปตฺวา อญฺญาสิโกณฺฑญฺญํ ปฐมํ ธมฺมํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ กสฺมา? ตถาวิธอุปนิสฺสยตฺตาฯ

ปุพฺเพ กิร ปุญฺญกรณกาเล ทฺเว ภาตโร อเหสุํฯ เต เอกโตว สสฺสํ อกํสุฯ ตตฺถ เชฏฺฐกสฺส ‘‘เอกสฺมิํ สสฺเส นววาเร อคฺคสสฺสทานํ มยา ทาตพฺพ’’นฺติ อโหสิฯ โส วปฺปกาเล พีชคฺคํ นาม ทตฺวา คพฺภกาเล กนิฏฺเฐน สทฺธิํ มนฺเตสิ – ‘‘คพฺภกาเล คพฺภํ ผาเลตฺวา ทสฺสามา’’ติฯ กนิฏฺโฐ ‘‘ตรุณสสฺสํ นาเสตุกาโมสี’’ติ อาหฯ เชฏฺโฐ กนิฏฺฐสฺส อนนุวตฺตนภาวํ ญตฺวา เขตฺตํ วิภชิตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาสโต คพฺภํ ผาเลตฺวา ขีรํ นีหริตฺวา สปฺปิผาณิเตหิ โยเชตฺวา อทาสิ, ปุถุกกาเล ปุถุกํ กาเรตฺวา อทาสิ, ลายเน ลายนคฺคํ เวณิกรเณ เวณคฺคํ กลาปาทีสุ กลาปคฺคํ ขฬคฺคํ ภณฺฑคฺคํ โกฏฺฐคฺคนฺติ เอวํ เอกสสฺเส นววาเร อคฺคทานํ อทาสิฯ กนิฏฺโฐ ปนสฺส อุทฺธริตฺวา อทาสิ, เตสุ เชฏฺโฐ อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร ชาโต, กนิฏฺโฐ สุภทฺทปริพฺพาชโกฯ อิติ เอกสฺมิํ สสฺเส นวนฺนํ อคฺคทานานํ ทินฺนตฺตา ฐเปตฺวา เถรํ อญฺโญ ปฐมํ ธมฺมํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ‘‘พหุการา โข อิเม ปญฺจวคฺคิยา’’ติ อิทํ ปน อุปการานุสฺสรณมตฺตเกเนว วุตฺตํฯ

อิสิปตเน มิคทาเยติ ตสฺมิํ กิร ปเทเส อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา คนฺธมาทนปพฺพเต สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺติยา วีตินาเมตฺวา นิโรธา วุฏฺฐาย นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน อาคนฺตฺวา นิปตนฺติฯ ตตฺถ จีวรํ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺจา คมนกาเลปิ ตโตเยว อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺติฯ อิติ อิสโย เอตฺถ นิปตนฺติ อุปฺปตนฺติ จาติ ตํ ฐานํ อิสิปตนนฺติ สงฺขํ คตํฯ มิคานํ ปน อภยตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อิสิปตเน มิคทาเย’’ติฯ

[285] อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย จ โพธิสฺส จ วิวเร ติคาวุตนฺตเร ฐาเนฯ โพธิมณฺฑโต หิ คยา ตีณิ คาวุตานิฯ พาราณสี อฏฺฐารส โยชนานิฯ อุปโก โพธิมณฺฑสฺส จ คยาย จ อนฺตเร ภควนฺตํ อทฺทสฯ อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํฯ อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ ยาตี’’ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติฯ

โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติ ฯ อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติฯ อิธ ปน โยเชตฺวา เอว วุตฺโตติฯ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺนนฺติ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนํ, ทีฆมคฺคปฏิปนฺนนฺติ อตฺโถฯ อทฺธานมคฺคคมนสมยสฺส หิ วิภงฺเค ‘‘อทฺธโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (ปาจิ. 218) อทฺธโยชนมฺปิ อทฺธานมคฺโค โหติฯ โพธิมณฺฑโต ปน คยา ติคาวุตํฯ

สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ สพฺพวิทูติ สพฺพํ จตุภูมกธมฺมํ อเวทิํ อญฺญาสิํฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺโตติ สพฺเพสุ เตภูมกธมฺเมสุ กิเลสเลปเนน อนุปลิตฺโตฯ สพฺพํ ชโหติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ ชหิตฺวา ฐิโตฯ ตณฺหากฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหากฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณโต วิมุตฺโตฯ สยํ อภิญฺญายาติ สพฺพํ จตุภูมกธมฺมํ อตฺตนาว ชานิตฺวาฯ กมุทฺทิเสยฺยนฺติ กํ อญฺญํ ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิเสยฺยํฯ

น เม อาจริโย อตฺถีติ โลกุตฺตรธมฺเม มยฺหํ อาจริโย นาม นตฺถิฯ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ มยฺหํ ปฏิภาคปุคฺคโล นาม นตฺถิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ สเหตุนา นเยน จตฺตาริ สจฺจานิ สยํ พุทฺโธฯ สีติภูโตติ สพฺพกิเลสคฺคินิพฺพาปเนน สีติภูโตฯ กิเลสานํเยว นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโตฯ กาสินํ ปุรนฺติ กาสิรฏฺเฐ นครํฯ อาหญฺฉํ อมตทุนฺทุภินฺติ ธมฺมจกฺกปฏิลาภาย อมตเภริํ ปหริสฺสามีติ คจฺฉามิฯ อรหสิ อนนฺตชิโนติ อนนฺตชิโนติ ภวิตุํ ยุตฺโตฯ หุเปยฺย ปาวุโสติ, อาวุโส, เอวมฺปิ นาม ภเวยฺยฯ ปกฺกามีติ วงฺกหารชนปทํ นาม อคมาสิฯ

ตตฺเถกํ มิคลุทฺทกคามกํ นิสฺสาย วาสํ กปฺเปสิฯ เชฏฺฐกลุทฺทโก ตํ อุปฏฺฐาสิฯ ตสฺมิญฺจ ชนปเท จณฺฑา มกฺขิกา โหนฺติฯ อถ นํ เอกาย จาฏิยา วสาเปสุํ, มิคลุทฺทโก ทูเร มิควํ คจฺฉนฺโต ‘‘อมฺหากํ อรหนฺเต มา ปมชฺชี’’ติ ฉาวํ นาม ธีตรํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธิํ ปุตฺตภาตุเกหิฯ สา จสฺส ธีตา ทสฺสนียา โหติ โกฏฺฐาสสมฺปนฺนาฯ

ทุติยทิวเส อุปโก ฆรํ อาคโต ตํ ทาริกํ สพฺพํ อุปจารํ กตฺวา ปริวิสิตุํ อุปคตํ ทิสฺวา ราเคน อภิภูโต ภุญฺชิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ภาชเนน ภตฺตํ อาทาย วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภตฺตํ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา สเจ ฉาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, มรามีติ นิราหาโร สยิฯ สตฺตเม ทิวเส มาควิโก อาคนฺตฺวา ธีตรํ อุปกสฺส ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ สา ‘‘เอกทิวสเมว อาคนฺตฺวา ปุน นาคตปุพฺโพ’’ติ อาหฯ มาควิโก อาคตเวเสเนว นํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามีติ ตํขณํเยว คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, อปฺผาสุก’’นฺติ ปาเท ปรามสนฺโต ปุจฺฉิฯ อุปโก นิตฺถุนนฺโต ปริวตฺตติเยวฯ โส ‘‘วทถ ภนฺเต, ยํ มยา สกฺกา กาตุํ, ตํ สพฺพํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ อุปโก, ‘‘สเจ ฉาวํ ลภามิ, ชีวามิ, โน เจ, อิเธว มรณํ เสยฺโย’’ติ อาหฯ ชานาสิ ปน, ภนฺเต, กิญฺจิ สิปฺปนฺติฯ น ชานามีติฯ น, ภนฺเต, กิญฺจิ สิปฺปํ อชานนฺเตน สกฺกา ฆราวาสํ อธิฏฺฐาตุนฺติฯ

โส อาห – ‘‘นาหํ กิญฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ ตุมฺหากํ มํสหารโก ภวิสฺสามิ, มํสญฺจ วิกฺกีณิสฺสามี’’ติฯ มาควิโก, ‘‘อมฺหากมฺปิ เอตเทว รุจฺจตี’’ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ฆรํ อาเนตฺวา ธีตรํ อทาสิฯ เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต วิชายิฯ สุภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุฯ ฉาวา ตสฺส โรทนกาเล ‘‘มํสหารกสฺส ปุตฺต, มิคลุทฺทกสฺส ปุตฺต มา โรที’’ติอาทีนิ วทมานา ปุตฺตโตสนคีเตน อุปกํ อุปฺปณฺเฑสิฯ ภทฺเท ตฺวํ มํ อนาโถติ มญฺญสิฯ อตฺถิ เม อนนฺตชิโน นาม สหาโยฯ ตสฺสาหํ สนฺติเก คมิสฺสามีติ อาหฯ ฉาวา เอวมยํ อฏฺฏียตีติ ญตฺวา ปุนปฺปุนํ กเถติฯ โส เอกทิวสํ อนาโรเจตฺวาว มชฺฌิมเทสาภิมุโข ปกฺกามิฯ

ภควา จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน มหาวิหาเรฯ อถ โข ภควา ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ‘อนนฺตชิโน’ติ ปุจฺฉมาโน อาคจฺฉติ, ตสฺส มํ ทสฺเสยฺยาถา’’ติฯ อุปโกปิ โข ‘‘กุหิํ อนนฺตชิโน วสตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา วิหารมชฺเฌ ฐตฺวา กุหิํ อนนฺตชิโนติ ปุจฺฉิฯ ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ นยิํสุฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘สญฺชานาถ มํ ภควา’’ติ อาหฯ อาม, อุปก, สญฺชานามิ, กุหิํ ปน ตฺวํ วสิตฺถาติฯ วงฺกหารชนปเท, ภนฺเตติฯ อุปก, มหลฺลโกสิ ชาโต ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสีติฯ ปพฺพชิสฺสามิ, ภนฺเตติฯ ภควา ปพฺพาเชตฺวา ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ

โส กมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ กโรนฺโต อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย กาลํ กตฺวา อวิเหสุ นิพฺพตฺโตฯ นิพฺพตฺตกฺขเณเยว อรหตฺตํ ปาปุณีติฯ อวิเหสุ นิพฺพตฺตมตฺตา หิ สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, เตสํ โส อญฺญตโรฯ

วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อวิหํ อุปปนฺนาเส, วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว;

ราคโทสปริกฺขีณา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ

อุปโก ปลคณฺโฑ จ, ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย;

ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ, พหุรคฺคิ จ สงฺคิโย;

เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปชฺฌคุ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.105);

[286] สณฺฐเปสุนฺติ กติกํ อกํสุฯ พาหุลฺลิโกติ จีวรพาหุลฺลาทีนํ อตฺถาย ปฏิปนฺโนฯ ปธานวิพฺภนฺโตติ ปธานโต วิพฺภนฺโต ภฏฺโฐ ปริหีโนฯ อาวตฺโต พาหุลฺลายาติ จีวราทีนํ พหุลภาวตฺถาย อาวตฺโตฯ อปิจ โข อาสนํ ฐเปตพฺพนฺติ อปิจ โข ปนสฺส อุจฺจกุเล นิพฺพตฺตสฺส อาสนมตฺตํ ฐเปตพฺพนฺติ วทิํสุฯ นาสกฺขิํสูติ พุทฺธานุภาเวน พุทฺธเตชสา อภิภูตา อตฺตโน กติกาย ฐาตุํ นาสกฺขิํสุฯ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรนฺตีติ โคตมาติ, อาวุโสติ จ วทนฺติฯ อาวุโส โคตม, มยํ อุรุเวลายํ ปธานกาเล ตุยฺหํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริมฺหา, มุโขทกํ ทนฺตกฏฺฐํ อทมฺหา, วุตฺถปริเวณํ สมฺมชฺชิมฺหา, ปจฺฉา โก เต วตฺตปฺปฏิปตฺติมกาสิ, กจฺจิ อมฺเหสุ ปกฺกนฺเตสุ น จินฺตยิตฺถาติ เอวรูปิํ กถํ กเถนฺตีติ อตฺโถฯ อิริยายาติ ทุกฺกรอิริยายฯ ปฏิปทายาติ ทุกฺกรปฏิปตฺติยาฯ ทุกฺกรการิกายาติ ปสตปสต-มุคฺคยูสาทิอาหรกรณาทินา ทุกฺกรกรเณนฯ อภิชานาถ เม โนติ อภิชานาถ นุ มมฯ เอวรูปํ ปภาวิตเมตนฺติ เอตํ เอวรูปํ วากฺยเภทนฺติ อตฺโถฯ อปิ นุ อหํ อุรุเวลาย ปธาเน ตุมฺหากํ สงฺคณฺหนตฺถํ อนุกฺกณฺฐนตฺถํ รตฺติํ วา ทิวา วา อาคนฺตฺวา, – ‘‘อาวุโส, มา วิตกฺกยิตฺถ, มยฺหํ โอภาโส วา นิมิตฺตํ วา ปญฺญายตี’’ติ เอวรูปํ กญฺจิ วจนเภทํ อกาสินฺติ อธิปฺปาโยฯ เต เอกปเทเนว สติํ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนคารวา, ‘‘หนฺท อทฺธา เอส พุทฺโธ ชาโต’’ติ สทฺทหิตฺวา โน เหตํ, ภนฺเตติ อาหํสุฯ

อสกฺขิํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู สญฺญาเปตุนฺติ อหํ , ภิกฺขเว, ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู พุทฺโธ อหนฺติ ชานาเปตุํ อสกฺขิํฯ ตทา ปน ภควา อุโปสถทิวเสเยว อาคจฺฉิฯ อตฺตโน พุทฺธภาวํ ชานาเปตฺวา โกณฺฑญฺญตฺเถรํ กายสกฺขิํ กตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ กเถสิฯ สุตฺตปริโยสาเน เถโร อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สูริเย ธรมาเนเยว เทสนา นิฏฺฐาสิฯ ภควา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคจฺฉิฯ

ทฺเวปิ สุทํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู โอวทามีติอาทิ ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ปิณฺฑปาตตฺถายปิ คามํ อปฺปวิสนทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ เตสญฺหิ ภิกฺขูนํ กมฺมฏฺฐาเนสุ อุปฺปนฺนมลวิโสธนตฺถํ ภควา อนฺโตวิหาเรเยว อโหสิฯ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน กมฺมฏฺฐานมเล เตปิ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺติฯ ภควาปิ เตสํ นิสินฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา มลํ วิโนเทติฯ อถ เนสํ ภควตา เอวํ นีหฏภตฺเตน โอวทิยมานานํ วปฺปตฺเถโร ปาฏิปททิวเส โสตาปนฺโน อโหสิฯ ภทฺทิยตฺเถโร ทุติยายํ, มหานามตฺเถโร ตติยายํ, อสฺสชิตฺเถโร จตุตฺถิยํฯ ปกฺขสฺส ปน ปญฺจมิยํ สพฺเพว เต เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ กเถสิ, สุตฺตปริโยสาเน สพฺเพปิ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ เตนาห – ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู มยา เอวํ โอวทิยมานา…เป.… อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ อชฺฌคมํสุ…เป.… นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ เอตฺตกํ กถามคฺคํ ภควา ยํ ปุพฺเพ อวจ – ‘‘ตุมฺเหปิ มมญฺเจว ปญฺจวคฺคิยานญฺจ มคฺคํ อารุฬฺหา, อริยปริเยสนา ตุมฺหากํ ปริเยสนา’’ติ อิมํ เอกเมว อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต อาหริฯ

[287] อิทานิ ยสฺมา น อคาริยานํเยว ปญฺจกามคุณปริเยสนา โหติ, อนคาริยานมฺปิ จตฺตาโร ปจฺจเย อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺตานํ ปญฺจกามคุณวเสน อนริยปริเยสนา โหติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณาติอาทิมาหฯ ตตฺถ นวรตฺเตสุ ปตฺตจีวราทีสุ จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปาติอาทโย จตฺตาโร กามคุณา ลพฺภนฺติฯ รโส ปเนตฺถ ปริโภครโส โหติฯ มนุญฺเญ ปิณฺฑปาเต เภสชฺเช จ ปญฺจปิ ลพฺภนฺติฯ เสนาสนมฺหิ จีวเร วิย จตฺตาโรฯ รโส ปน เอตฺถาปิ ปริโภครโสวฯ

เย หิ เกจิ, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารภิ? เอวํ ปญฺจ กามคุเณ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย เอวํ วเทยฺยุํ, ‘‘ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย อนริยปริเยสนา นาม กุโต, อริยปริเยสนาว ปพฺพชิตาน’’นฺติ, เตสํ ปฏิเสธนตฺถาย ‘‘ปพฺพชิตานมฺปิ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปจฺจเวกฺขณปริโภโค อนริยปริเยสนา เอวา’’ติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ คธิตาติ ตณฺหาเคเธน คธิตาฯ มุจฺฉิตาติ ตณฺหามุจฺฉาย มุจฺฉิตา ฯ อชฺโฌปนฺนาติ ตณฺหาย อชฺโฌคาฬฺหาฯ อนาทีนวทสฺสาวิโนติ อาทีนวํ อปสฺสนฺตาฯ อนิสฺสรณปญฺญาติ นิสฺสรณํ วุจฺจติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ เต เตน วิรหิตาฯ

อิทานิ ตสฺสตฺถสฺส สาธกํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺเรวํ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ – อารญฺญกมโค วิย หิ สมณพฺราหฺมณา, ลุทฺทเกน อรญฺเญ ฐปิตปาโส วิย จตฺตาโร ปจฺจยา, ตสฺส ลุทฺทสฺส ปาสราสิํ อชฺโฌตฺถริตฺวา สยนกาโล วิย เตสํ จตฺตาโร ปจฺจเย อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภคกาโลฯ ลุทฺทเก อาคจฺฉนฺเต มคสฺส เยน กามํ อคมนกาโล วิย สมณพฺราหฺมณานํ มารสฺส ยถากามกรณียกาโล, มารวสํ อุปคตภาโวติ อตฺโถฯ มคสฺส ปน อพทฺธสฺส ปาสราสิํ อธิสยิตกาโล วิย สมณพฺราหฺมณานํ จตูสุ ปจฺจเยสุ ปจฺจเวกฺขณปริโภโค, ลุทฺทเก อาคจฺฉนฺเต มคสฺส เยน กามํ คมนํ วิย สมณพฺราหฺมณานํ มารวสํ อนุปคมนํ เวทิตพฺพํฯ วิสฺสตฺโถติ นิพฺภโย นิราสงฺโกฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อริยปริเยสนาติปิ เอตสฺเสว นามํฯ

7. จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา

[288] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถนาติ, ‘‘เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการาฯ เสโต รโถ เสตาลงฺกาโร เสตปริวาโร, เสตา รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺฐิ, เสตํ ฉตฺตํ, เสตํ อุณฺหีสํ, เสตานิ วตฺถานิ, เสตา อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลพีชนิยา พีชิยตี’’ติ (สํ. นิ. 5.4) เอวํ วุตฺเตน สกลเสเตน จตูหิ วฬวาหิ ยุตฺตรเถนฯ