5. นิวาปสุตฺตวณฺณนา

[261] เอวํ เม สุตนฺติ นิวาปสุตฺตํฯ ตตฺถ เนวาปิโกติ โย มิคานํ คหณตฺถาย อรญฺเญ ติณพีชานิ วปติ ‘‘อิทํ ติณํ ขาทิตุํ อาคเต มิเค สุขํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ นิวาปนฺติ วปฺปํฯ นิวุตฺตนฺติ วปิตํฯ มิคชาตาติ มิคฆฏาฯ อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวาฯ มุจฺฉิตาติ ตณฺหามุจฺฉนาย มุจฺฉิตา, ตณฺหาย หทยํ ปวิสิตฺวา มุจฺฉนาการํ ปาปิตาติ อตฺโถฯ มทํ อาปชฺชิสฺสนฺตีติ มานมทํ อาปชฺชิสฺสนฺติฯ ปมาทนฺติ วิสฺสฏฺฐสติภาวํฯ ยถากามกรณียา ภวิสฺสนฺตีติ ยถา อิจฺฉิสฺสาม, ตถา กาตพฺพา ภวิสฺสนฺติฯ อิมสฺมิํ นิวาเปติ อิมสฺมิํ นิวาปฏฺฐาเนฯ เอกํ กิร นิวาปติณํ นาม อตฺถิ นิทาฆภทฺทกํ, ตํ ยถา ยถา นิทาโฆ โหติ, ตถา ตถา นีวารวนํ วิย เมฆมาลา วิย จ เอกคฺฆนํ โหติ, ตํ ลุทฺทกา เอกสฺมิํ อุทกผาสุกฏฺฐาเน กสิตฺวา วปิตฺวา วติํ กตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา รกฺขนฺติฯ อถ ยทา มหานิทาเฆ สพฺพติณานิ สุกฺขานิ โหนฺติ, ชิวฺหาเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ ทุลฺลภํ โหติ, ตทา มิคชาตา สุกฺขติณานิ เจว ปุราณปณฺณานิ จ ขาทนฺตา กมฺปมานา วิย วิจรนฺตา นิวาปติณสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา วธพนฺธนาทีนิ อคณยิตฺวา วติํ อชฺโฌตฺถรนฺตา ปวิสนฺติฯ เตสญฺหิ นิวาปติณํ อติวิย ปิยํ โหติ มนาปํฯ เนวาปิโก เต ทิสฺวา ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ ปมตฺโต วิย โหติ, ทฺวารํ วิวริตฺวา ติฏฺฐติฯ อนฺโตนิวาปฏฺฐาเน ตหิํ ตหิํ อุทกอาวาฏกาปิ โหนฺติ, มิคา วิวฏทฺวาเรน ปวิสิตฺวา ขาทิตมตฺตกํ ปิวิตมตฺตกเมว กตฺวา ปกฺกมนฺติ, ปุนทิวเส กิญฺจิ น กโรนฺตีติ กณฺเณ จาลยมานา ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา อตรมานา คจฺฉนฺติ, ปุนทิวเส โกจิ กิญฺจิ กตฺตา นตฺถีติ ยาวทตฺถํ ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา มณฺฑลคุมฺพํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชนฺติฯ ลุทฺทกา เตสํ ปมตฺตภาวํ ชานิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย สมฺปริวาเรตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย โกฏฺเฏตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ เต ตสฺมิํ นิวาเป เนวาปิกสฺส ยถากามกรณียา ภวนฺติฯ

[262] ตตฺร, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, เตสุ มิคชาเตสุฯ ปฐมา มิคชาตาติ, มิคชาตา ปฐมทุติยา นาม นตฺถิฯ ภควา ปน อาคตปฏิปาฏิวเสน กปฺเปตฺวา ปฐมา, ทุติยา, ตติยา , จตุตฺถาติ นามํ อาโรเปตฺวา ทสฺเสสิฯ อิทฺธานุภาวาติ ยถากามํ กตฺตพฺพภาวโต; วสีภาโวเยว หิ เอตฺถ อิทฺธีติ จ อานุภาโวติ จ อธิปฺเปโตฯ

[263] ภยโภคาติ ภเยน โภคโตฯ พลวีริยนฺติ อปราปรํ สญฺจรณวาโยธาตุ, สา ปริหายีติ อตฺโถฯ

[264] อุปนิสฺสาย อาสยํ กปฺเปยฺยามาติ อนฺโต นิปชฺชิตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, พาหิรโต อาคนฺตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, มยํ ปน อมุํ นิวาปฏฺฐานํ นิสฺสาย เอกมนฺเต อาสยํ กปฺเปยฺยามาติ จินฺตยิํสุฯ

อุปนิสฺสาย อาสยํ กปฺปยิํสูติ ลุทฺทกา นาม น สพฺพกาลํ อปฺปมตฺตา โหนฺติฯ มยํ ตตฺถ ตตฺถ มณฺฑลคุมฺเพสุ เจว วติปาเทสุ จ นิปชฺชิตฺวา เอเตสุ มุขโธวนตฺถํ วา อาหารกิจฺจกรณตฺถํ วา ปกฺกนฺเตสุ นิวาปวตฺถุํ ปวิสิตฺวา ขาทิตมตฺตํ กตฺวา อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ ปวิสิสฺสามาติ นิวาปวตฺถุํ อุปนิสฺสาย คหเนสุ คุมฺพวติปาทาทีสุ อาสยํ กปฺปยิํสุฯ ภุญฺชิํสูติ วุตฺตนเยน ลุทฺทกานํ ปมาทกาลํ ญตฺวา สีฆํ สีฆํ ปวิสิตฺวา ภุญฺชิํสุฯ เกตพิโนติ สิกฺขิตเกราฏิกาฯ อิทฺธิมนฺตาติ อิทฺธิมนฺโต วิยฯ ปรชนาติ ยกฺขาฯ อิเม น มิคชาตาติฯ อาคติํ วา คติํ วาติ อิมินา นาม ฐาเนน อาคจฺฉนฺติ, อมุตฺร คจฺฉนฺตีติ อิทํ เนสํ น ชานามฯ ทณฺฑวากราหีติ ทณฺฑวากรชาเลหิฯ สมนฺตา สปฺปเทสํ อนุปริวาเรสุนฺติ อติมายาวิโน เอเต, น ทูรํ คมิสฺสนฺติ, สนฺติเกเยว นิปนฺนา ภวิสฺสนฺตีติ นิวาปกฺเขตฺตสฺส สมนฺตา สปฺปเทสํ มหนฺตํ โอกาสํ อนุปริวาเรสุํฯ อทฺทสํสูติ เอวํ ปริวาเรตฺวา วากรชาลํ สมนฺตโต จาเลตฺวา โอโลเกนฺตา อทฺทสํสุฯ ยตฺถ เตติ ยสฺมิํ ฐาเน เต คาหํ อคมํสุ, ตํ ฐานํ อทฺทสํสูติ อตฺโถฯ

[265] ยํนูน มยํ ยตฺถ อคตีติ เต กิร เอวํ จินฺตยิํสุ – ‘‘อนฺโต นิปชฺชิตฺวา อนฺโต ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, พาหิรโต อาคนฺตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ สนฺติเก วสิตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, เตปิ หิ วากรชาเลน ปริกฺขิปิตฺวา คหิตาเยวา’’ติ, เตน เตสํ เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูน มยํ ยตฺถ เนวาปิกสฺส จ เนวาปิกปริสาย จ อคติ อวิสโย, ตตฺถ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปยฺยามา’’ติฯ อญฺเญ ฆฏฺเฏสฺสนฺตีติ ตโต ตโต ทูรตรวาสิโน อญฺเญ ฆฏฺเฏสฺสนฺติฯ เต ฆฏฺฏิตา อญฺเญติ เตปิ ฆฏฺฏิตา อญฺเญ ตโต ทูรตรวาสิโน ฆฏฺเฏสฺสนฺติฯ เอวํ อิมํ นิวาปํ นิวุตฺตํ สพฺพโส มิคชาตา ปริมุจฺจิสฺสนฺตีติ เอวํ อิมํ อมฺเหหิ นิวุตฺตํ นิวาปํ สพฺเพ มิคฆฏา มิคสงฺฆา วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ ปริจฺจชิสฺสนฺติฯ อชฺฌุเปกฺเขยฺยามาติ เตสํ คหเณ อพฺยาวฏา ภเวยฺยามาติ; ยถา ตถา อาคจฺฉนฺเตสุ หิ ตรุณโปตโก วา มหลฺลโก วา ทุพฺพโล วา ยูถปริหีโน วา สกฺกา โหนฺติ ลทฺธุํ, อนาคจฺฉนฺเตสุ กิญฺจิ นตฺถิฯ อชฺฌุเปกฺขิํสุ โข, ภิกฺขเวติ เอวํ จินฺเตตฺวา อพฺยาวฏาว อเหสุํฯ

[267] อมุํ นิวาปํ นิวุตฺตํ มารสฺส อมูนิ จ โลกามิสานีติ เอตฺถ นิวาโปติ วา โลกามิสานีติ วา วฏฺฏามิสภูตานํ ปญฺจนฺนํ กามคุณานเมตํ อธิวจนํฯ มาโร น จ พีชานิ วิย กามคุเณ วเปนฺโต อาหิณฺฑติ, กามคุณคิทฺธานํ ปน อุปริ วสํ วตฺเตติ, ตสฺมา กามคุณา มารสฺส นิวาปา นาม โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อมุํ นิวาปํ นิวุตฺตํ มารสฺสา’’ติฯ น ปริมุจฺจิํสุ มารสฺส อิทฺธานุภาวาติ มารสฺส วสํ คตา อเหสุํ, ยถากามกรณียาฯ อยํ สปุตฺตภริยปพฺพชฺชาย อาคตอุปมาฯ

[268] เจโตวิมุตฺติ ปริหายีติ เอตฺถ เจโตวิมุตฺติ นาม อรญฺเญ วสิสฺสามาติ อุปฺปนฺนอชฺฌาสโย; โส ปริหายีติ อตฺโถฯ ตถูปเม อหํ อิเม ทุติเยติ อยํ พฺราหฺมณธมฺมิกปพฺพชฺชาย อุปมาฯ พฺราหฺมณา หิ อฏฺฐจตฺตาลีสวสฺสานิ โกมารพฺรหฺมจริยํ จริตฺวา วฏฺฏุปจฺเฉทภเยน ปเวณิํ ฆฏยิสฺสามาติ ธนํ ปริเยสิตฺวา ภริยํ คเหตฺวา อคารมชฺเฌ วสนฺตา เอกสฺมิํ ปุตฺเต ชาเต ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต ชาโต วฏฺฏํ น อุจฺฉินฺนํ ปเวณิ ฆฏิตา’’ติ ปุน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺติ วา ตเมว วา ส’กลตฺตวาสํ วสนฺติฯ

[269] เอวญฺหิ เต, ภิกฺขเว, ตติยาปิ สมณพฺราหฺมณา น ปริมุจฺจิํสูติ ปุริมา วิย เตปิ มารสฺส อิทฺธานุภาวา น มุจฺจิํสุ; ยถากามกรณียาว อเหสุํฯ กิํ ปน เต อกํสูติ? คามนิคมราชธานิโย โอสริตฺวา เตสุ เตสุ อารามอุยฺยานฏฺฐาเนสุ อสฺสมํ มาเปตฺวา นิวสนฺตา กุลทารเก หตฺถิอสฺสรถสิปฺปาทีนิ นานปฺปการานิ สิปฺปานิ สิกฺขาเปสุํฯ อิติ เต วากรชาเลน ตติยา มิคชาตา วิย มารสฺส ปาปิมโต ทิฏฺฐิชาเลน ปริกฺขิปิตฺวา ยถากามกรณียา อเหสุํฯ

[270] ตถูปเม อหํ อิเม จตุตฺเถติ อยํ อิมสฺส สาสนสฺส อุปมา อาหฏาฯ

[271] อนฺธมกาสิ มารนฺติ น มารสฺส อกฺขีนิ ภินฺทิฯ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส ปน ภิกฺขุโน อิมํ นาม อารมฺมณํ นิสฺสาย จิตฺตํ วตฺตตีติ มาโร ปสฺสิตุํ น สกฺโกติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนฺธมกาสิ มาร’’นฺติฯ

อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุนฺติ เตเนว ปริยาเยน ยถา มารสฺส จกฺขุ อปทํ โหติ นิปฺปทํ, อปฺปติฏฺฐํ, นิรารมฺมณํ, เอวํ วธิตฺวาติ อตฺโถฯ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโตติ เตเนว ปริยาเยน มารสฺส ปาปิมโต อทสฺสนํ คโตฯ น หิ โส อตฺตโน มํสจกฺขุนา ตสฺส วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ญาณสรีรํ ทฏฺฐุํ สกฺโกติฯ ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ มคฺคปญฺญาย จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทิสฺวา จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก สตฺตวิสตฺตภาเวน วิสตฺติกาติ เอวํ สงฺขํ คตํฯ อถ วา ‘‘วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิปุลาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ’’ติ (มหานิ. 3; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 22, ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 124) วิสตฺติกาฯ เอวํ วิสตฺติกาติ สงฺขํ คตํ ตณฺหํ ติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อุตฺติณฺโณฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ติณฺโณ โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

นิวาปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปาสราสิสุตฺตวณฺณนา

[272] เอวํ เม สุตนฺติ ปาสราสิสุตฺตํฯ ตตฺถ สาธุ มยํ, อาวุโสติ อายาจนฺตา ภณนฺติฯ เอเต กิร ปญฺจสตา ภิกฺขู ชนปทวาสิโน ‘‘ทสพลํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺตาฯ สตฺถุทสฺสนํ ปน เอเตหิ ลทฺธํ, ธมฺมิํ กถํ น ตาว สุณนฺติฯ เต สตฺถุคารเวน ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต , ธมฺมกถํ กเถถา’’ติ วตฺตุํ น สกฺโกนฺติฯ พุทฺธา หิ ครู โหนฺติ, เอกจาริโก สีโห มิคราชา วิย, ปภินฺนกุญฺชโร วิย, ผณกตอาสีวิโส วิย, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ วิย จ ทุราสทา วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อาสีวิโส ยถา โฆโร, มิคราชาว เกสรี;

นาโคว กุญฺชโร ทนฺตี, เอวํ พุทฺธา ทุราสทา’’ติฯ