สตฺตรถวินีตวณฺณนา

[259] สตฺต รถวินีตานีติ วินีตอสฺสาชานิยยุตฺเต สตฺต รเถฯ ยาวเทว, จิตฺตวิสุทฺธตฺถาติ , อาวุโส, อยํ สีลวิสุทฺธิ นาม, ยาวเทว, จิตฺตวิสุทฺธตฺถาฯ จิตฺตวิสุทฺธตฺถาติ นิสฺสกฺกวจนเมตํฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ, ยาวเทว, จิตฺตวิสุทฺธิสงฺขาตา อตฺถา, ตาว อยํ สีลวิสุทฺธิ นาม อิจฺฉิตพฺพาฯ ยา ปน อยํ จิตฺตวิสุทฺธิ, เอสา สีลวิสุทฺธิยา อตฺโถ, อยํ โกฏิ, อิทํ ปริโยสานํ, จิตฺตวิสุทฺธิยํ ฐิตสฺส หิ สีลวิสุทฺธิกิจฺจํ กตํ นาม โหตีติฯ เอส นโย สพฺพปเทสุฯ

อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ราชา ปเสนทิ โกสโล วิย หิ ชรามรณภีรุโก โยคาวจโร ทฏฺฐพฺโพฯ สาวตฺถินครํ วิย สกฺกายนครํ, สาเกตนครํ วิย นิพฺพานนครํ, รญฺโญ สาเกเต วฑฺฒิอาวหสฺส สีฆํ คนฺตฺวา ปาปุณิตพฺพสฺส อจฺจายิกสฺส กิจฺจสฺส อุปฺปาทกาโล วิย โยคิโน อนภิสเมตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยกิจฺจสฺส อุปฺปาทกาโลฯ สตฺต รถวินีตานิ วิย สตฺต วิสุทฺธิโย, ปฐมํ รถวินีตํ อารุฬฺหกาโล วิย สีลวิสุทฺธิยํ ฐิตกาโล, ปฐมรถวินีตาทีหิ ทุติยาทีนิ อารุฬฺหกาโล วิย สีลวิสุทฺธิอาทีหิ จิตฺตวิสุทฺธิอาทีสุ ฐิตกาโลฯ สตฺตเมน รถวินีเตน สาเกเต อนฺเตปุรทฺวาเร โอรุยฺห อุปริปาสาเท ญาติมิตฺตคณปริวุตสฺส สุรสโภชนปริโภคกาโล วิย โยคิโน ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยา สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ธมฺมวรปาสาทํ อารุยฺห ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมปริวารสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิโรธสยเน นิสินฺนสฺส โลกุตฺตรสุขานุภวนกาโล ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ อายสฺมนฺตํ ปุณฺณํ ทสกถาวตฺถุลาภิํ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉิฯ อายสฺมา ปุณฺโณ ทส กถาวตฺถูนิ วิสฺสชฺเชสิฯ เอวํ ปุจฺฉนฺโต ปน ธมฺมเสนาปติ กิํ ชานิตฺวา ปุจฺฉิ, อุทาหุ อชานิตฺวา? ติตฺถกุสโล วา ปน หุตฺวา วิสยสฺมิํ ปุจฺฉิ, อุทาหุ อติตฺถกุสโล หุตฺวา อวิสยสฺมิํ? ปุณฺณตฺเถโรปิ จ กิํ ชานิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, อุทาหุ อชานิตฺวา? ติตฺถกุสโล วา ปน หุตฺวา วิสยสฺมิํ วิสฺสชฺเชสิ, อุทาหุ อติตฺถกุสโล หุตฺวา อวิสเยติ? ชานิตฺวา ติตฺถกุสโล หุตฺวา วิสเย ปุจฺฉีติ หิ วทมาโน ธมฺมเสนาปติํเยว วเทยฺยฯ

ชานิตฺวา ติตฺถกุสโล หุตฺวา วิสเย วิสฺสชฺเชสีติ วทมาโน ปุณฺณตฺเถรํเยว วเทยฺยฯ ยญฺหิ วิสุทฺธีสุ สํขิตฺตํ, ตํ กถาวตฺถูสุ วิตฺถิณฺณํฯ ยํ กถาวตฺถูสุ สํขิตฺตํ, ตํ วิสุทฺธีสุ วิตฺถิณฺณํฯ ตทมินา นเยน เวทิตพฺพํฯ

วิสุทฺธีสุ หิ เอกา สีลวิสุทฺธิ จตฺตาริ กถาวตฺถูนิ หุตฺวา อาคตา อปฺปิจฺฉกถา สนฺตุฏฺฐิกถา อสํสคฺคกถา, สีลกถาติฯ เอกา จิตฺตวิสุทฺธิ ตีณิ กถาวตฺถูนิ หุตฺวา อาคตา – ปวิเวกกถา, วีริยารมฺภกถา, สมาธิกถาติ, เอวํ ตาว ยํ วิสุทฺธีสุ สํขิตฺตํ, ตํ กถาวตฺถูสุ วิตฺถิณฺณํฯ กถาวตฺถูสุ ปน เอกา ปญฺญากถา ปญฺจ วิสุทฺธิโย หุตฺวา อาคตา – ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ, เอวํ ยํ กถาวตฺถูสุ สํขิตฺตํ, ตํ วิสุทฺธีสุ วิตฺถิณฺณํฯ ตสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร สตฺต วิสุทฺธิโย ปุจฺฉนฺโต น อญฺญํ ปุจฺฉิ, ทส กถาวตฺถูนิเยว ปุจฺฉิฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ สตฺต วิสุทฺธิโย วิสฺสชฺเชนฺโต น อญฺญํ วิสฺสชฺเชสิ, ทส กถาวตฺถูนิเยว วิสฺสชฺเชสีติฯ อิติ อุโภเปเต ชานิตฺวา ติตฺถกุสลา หุตฺวา วิสเยว ปญฺหํ ปุจฺฉิํสุ เจว วิสฺสชฺเชสุํ จาติ เวทิตพฺโพฯ

[260] โก นาโม อายสฺมาติ น เถโร ตสฺส นามํ น ชานาติฯ ชานนฺโตเยว ปน สมฺโมทิตุํ ลภิสฺสามีติ ปุจฺฉิฯ กถญฺจ ปนายสฺมนฺตนฺติ อิทํ ปน เถโร สมฺโมทมาโน อาหฯ มนฺตาณิปุตฺโตติ มนฺตาณิยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา สุตวตา สาวเกน พฺยากาตพฺพา, เอวเมว พฺยากตาติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ อนุมสฺส อนุมสฺสาติ ทส กถาวตฺถูนิ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวาฯ เจลณฺฑุปเกนาติ เอตฺถ เจลํ วุจฺจติ วตฺถํ, อณฺฑุปกํ จุมฺพฏกํฯ วตฺถจุมฺพฏกํ สีเส กตฺวา อายสฺมนฺตํ ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา ปริหรนฺตาปิ สพฺรหฺมจารี ทสฺสนาย ลเภยฺยุํ, เอวํ ลทฺธทสฺสนมฺปิ เตสํ ลาภาเยวาติ อฏฺฐานปริกปฺเปน อภิณฺหทสฺสนสฺส อุปายํ ทสฺเสสิฯ เอวํ อปริหรนฺเตน หิ ปญฺหํ วา ปุจฺฉิตุกาเมน ธมฺมํ วา โสตุกาเมน ‘‘เถโร กตฺถ ฐิโต กตฺถ นิสินฺโน’’ติ ปริเยสนฺเตน จริตพฺพํ โหติฯ เอวํ ปริหรนฺตา ปน อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณเยว สีสโต โอโรเปตฺวา มหารเห อาสเน นิสีทาเปตฺวา สกฺกา โหนฺติ ปญฺหํ วา ปุจฺฉิตุํ ธมฺมํ วา โสตุํฯ อิติ อฏฺฐานปริกปฺเปน อภิณฺหทสฺสนสฺส อุปายํ ทสฺเสสิฯ

สาริปุตฺโตติ จ ปน มนฺติ สาริยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตติ จ ปน เอวํ มํ สพฺรหฺมจารี ชานนฺติฯ สตฺถุกปฺเปนาติ สตฺถุสทิเสนฯ

อิติ เอกปเทเนว อายสฺมา ปุณฺโณ สาริปุตฺตตฺเถรํ จนฺทมณฺฑลํ อาหจฺจ ฐเปนฺโต วิย อุกฺขิปิฯ เถรสฺส หิ อิมสฺมิํ ฐาเน เอกนฺตธมฺมกถิกภาโว ปากโฏ อโหสิฯ อมจฺจญฺหิ ปุโรหิตํ มหนฺโตติ วทมาโน ราชสทิโสติ วเทยฺย, โคณํ หตฺถิปฺปมาโณติ, วาปิํ สมุทฺทปฺปมาโณติ, อาโลกํ จนฺทิมสูริยาโลกปฺปมาโณติ, อิโต ปรํ เอเตสํ มหนฺตภาวกถา นาม นตฺถิฯ สาวกมฺปิ มหาติ วทนฺโต สตฺถุปฏิภาโคติ วเทยฺย, อิโต ปรํ ตสฺส มหนฺตภาวกถา นาม นตฺถิฯ อิจฺจายสฺมา ปุณฺโณ เอกปเทเนว เถรํ จนฺทมณฺฑลํ อาหจฺจ ฐเปนฺโต วิย อุกฺขิปิฯ

เอตฺตกมฺปิ โน นปฺปฏิภาเสยฺยาติ ปฏิสมฺภิทาปตฺตสฺส อปฺปฏิภานํ นาม นตฺถิฯ ยา ปนายํ อุปมา อาหฏา, ตํ น อาหเรยฺยาม, อตฺถเมว กเถยฺยามฯ อุปมา หิ อชานนฺตานํ อาหรียตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐกถายํ ปน อิทมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปมา นาม พุทฺธานมฺปิ สนฺติเก อาหรียติ, เถรํ ปเนส อปจายมาโน เอวมาหาติฯ

อนุมสฺส อนุมสฺส ปุจฺฉิตาติ ทส กถาวตฺถูนิ โอคาเหตฺวา โอคาเหตฺวา ปุจฺฉิตาฯ กิํ ปน ปญฺหสฺส ปุจฺฉนํ ภาริยํ, อุทาหุ วิสฺสชฺชนนฺติ? อุคฺคเหตฺวา ปุจฺฉนํ โน ภาริยํ, วิสฺสชฺชนํ ปน ภาริยํฯ สเหตุกํ วา สการณํ กตฺวา ปุจฺฉนมฺปิ วิสฺสชฺชนมฺปิ ภาริยเมวฯ สมนุโมทิํสูติ สมจิตฺตา หุตฺวา อนุโมทิํสุฯ อิติ ยถานุสนฺธินาว เทสนา นิฏฺฐิตาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

รถวินีตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. นิวาปสุตฺตวณฺณนา

[261] เอวํ เม สุตนฺติ นิวาปสุตฺตํฯ ตตฺถ เนวาปิโกติ โย มิคานํ คหณตฺถาย อรญฺเญ ติณพีชานิ วปติ ‘‘อิทํ ติณํ ขาทิตุํ อาคเต มิเค สุขํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ นิวาปนฺติ วปฺปํฯ นิวุตฺตนฺติ วปิตํฯ มิคชาตาติ มิคฆฏาฯ อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวาฯ มุจฺฉิตาติ ตณฺหามุจฺฉนาย มุจฺฉิตา, ตณฺหาย หทยํ ปวิสิตฺวา มุจฺฉนาการํ ปาปิตาติ อตฺโถฯ มทํ อาปชฺชิสฺสนฺตีติ มานมทํ อาปชฺชิสฺสนฺติฯ ปมาทนฺติ วิสฺสฏฺฐสติภาวํฯ ยถากามกรณียา ภวิสฺสนฺตีติ ยถา อิจฺฉิสฺสาม, ตถา กาตพฺพา ภวิสฺสนฺติฯ อิมสฺมิํ นิวาเปติ อิมสฺมิํ นิวาปฏฺฐาเนฯ เอกํ กิร นิวาปติณํ นาม อตฺถิ นิทาฆภทฺทกํ, ตํ ยถา ยถา นิทาโฆ โหติ, ตถา ตถา นีวารวนํ วิย เมฆมาลา วิย จ เอกคฺฆนํ โหติ, ตํ ลุทฺทกา เอกสฺมิํ อุทกผาสุกฏฺฐาเน กสิตฺวา วปิตฺวา วติํ กตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา รกฺขนฺติฯ อถ ยทา มหานิทาเฆ สพฺพติณานิ สุกฺขานิ โหนฺติ, ชิวฺหาเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ ทุลฺลภํ โหติ, ตทา มิคชาตา สุกฺขติณานิ เจว ปุราณปณฺณานิ จ ขาทนฺตา กมฺปมานา วิย วิจรนฺตา นิวาปติณสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา วธพนฺธนาทีนิ อคณยิตฺวา วติํ อชฺโฌตฺถรนฺตา ปวิสนฺติฯ เตสญฺหิ นิวาปติณํ อติวิย ปิยํ โหติ มนาปํฯ เนวาปิโก เต ทิสฺวา ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ ปมตฺโต วิย โหติ, ทฺวารํ วิวริตฺวา ติฏฺฐติฯ อนฺโตนิวาปฏฺฐาเน ตหิํ ตหิํ อุทกอาวาฏกาปิ โหนฺติ, มิคา วิวฏทฺวาเรน ปวิสิตฺวา ขาทิตมตฺตกํ ปิวิตมตฺตกเมว กตฺวา ปกฺกมนฺติ, ปุนทิวเส กิญฺจิ น กโรนฺตีติ กณฺเณ จาลยมานา ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา อตรมานา คจฺฉนฺติ, ปุนทิวเส โกจิ กิญฺจิ กตฺตา นตฺถีติ ยาวทตฺถํ ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา มณฺฑลคุมฺพํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชนฺติฯ ลุทฺทกา เตสํ ปมตฺตภาวํ ชานิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย สมฺปริวาเรตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย โกฏฺเฏตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ เต ตสฺมิํ นิวาเป เนวาปิกสฺส ยถากามกรณียา ภวนฺติฯ

[262] ตตฺร, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, เตสุ มิคชาเตสุฯ ปฐมา มิคชาตาติ, มิคชาตา ปฐมทุติยา นาม นตฺถิฯ ภควา ปน อาคตปฏิปาฏิวเสน กปฺเปตฺวา ปฐมา, ทุติยา, ตติยา , จตุตฺถาติ นามํ อาโรเปตฺวา ทสฺเสสิฯ อิทฺธานุภาวาติ ยถากามํ กตฺตพฺพภาวโต; วสีภาโวเยว หิ เอตฺถ อิทฺธีติ จ อานุภาโวติ จ อธิปฺเปโตฯ

[263] ภยโภคาติ ภเยน โภคโตฯ พลวีริยนฺติ อปราปรํ สญฺจรณวาโยธาตุ, สา ปริหายีติ อตฺโถฯ

[264] อุปนิสฺสาย อาสยํ กปฺเปยฺยามาติ อนฺโต นิปชฺชิตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, พาหิรโต อาคนฺตฺวา ขาทนฺตานมฺปิ ภยเมว, มยํ ปน อมุํ นิวาปฏฺฐานํ นิสฺสาย เอกมนฺเต อาสยํ กปฺเปยฺยามาติ จินฺตยิํสุฯ