ปริญฺเญยฺยํ ตสฺสาติ ตสฺส เสกฺขสฺส ตํ มญฺญนาวตฺถุ โอกฺกนฺตนิยามตฺตา สมฺโพธิปรายณตฺตา จ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺเญยฺยํ, อปริญฺเญยฺยญฺจ อปริญฺญาตญฺจ น โหติ ปุถุชฺชนสฺส วิย, โนปิ ปริญฺญาตํ ขีณาสวสฺส วิยฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนยเมวฯ

เสกฺขวเสน ทุติยนยกถา นิฏฺฐิตาฯ

ขีณาสววารตติยาทินยวณฺณนา

[8] เอวํ ปถวีอาทีสุ วตฺถูสุ เสกฺขสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต โยปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ โยปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน อิธ อุภยสภาคตาปิ ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ เสกฺโข หิ ขีณาสเวน อริยปุคฺคลตฺตา สภาโค, เตน ปุคฺคลสภาคตา ลพฺภติ, อารมฺมณสภาคตา ปน วุตฺตนยา เอวฯ อรหนฺติ อารกกิเลโส, ทูรกิเลโส ปหีนกิเลโสติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเจตํ ภควตา ‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ โหติ? อารกาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ โหตี’’ติฯ (ม. นิ. 1.434) ขีณาสโวติ จตฺตาโร อาสวา กามาสโว…เป.… อวิชฺชาสโว, อิเม จตฺตาโร อาสวา อรหโต ขีณา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, เตน วุจฺจติ ขีณาสโวติฯ

วุสิตวาติ ครุสํวาเสปิ อริยมคฺคสํวาเสปิ ทสสุ อริยวาเสสุปิ วสิ ปริวสิ วุตฺโถ ปริวุตฺโถ, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณติ วุสิตวา กตกรณีโยติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา จตูหิ มคฺเคหิ กรณียํ กโรนฺติ นาม, ขีณาสวสฺส สพฺพกรณียานิ กตานิ ปริโยสิตานิ, นตฺถิ ตสฺส อุตฺตริ กรณียํ ทุกฺขกฺขยาธิคมายาติ กตกรณีโยฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –

‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

กตสฺส ปฏิจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชตี’’ติฯ (เถรคา. 642);

โอหิตภาโรติ ตโย ภารา ขนฺธภาโร กิเลสภาโร อภิสงฺขารภาโรติ, ตสฺสิเม ตโย ภารา โอหิตา โอโรปิตา นิกฺขิตฺตา ปาติตา, เตน วุจฺจติ โอหิตภาโรติฯ อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ อนุปฺปตฺโต สทตฺถํ, สกตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กการสฺสายํ ทกาโร กโต, สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ อตฺตุปนิพนฺธนฏฺเฐน อตฺตานํ อวิชหนฏฺเฐน อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเฐน จ อตฺตโน อตฺโถ สกตฺโถติ วุจฺจติฯ

ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ ภวสํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ กามราคสํโยชนํ ปฏิฆมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชนํฯ อิมานิ หิ สตฺเต ภเวสุ สํโยเชนฺติ อุปนิพนฺธนฺติ, ภวํ วา ภเวน สํโยเชนฺติ, ตสฺมา ‘‘ภวสํโยชนานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิมานิ ภวสํโยชนานิ อรหโต ปริกฺขีณานิ ปหีนานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เตน วุจฺจติ ‘‘ปริกฺขีณภวสํโยชโน’’ติฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ เอตฺถ สมฺมทญฺญาติ สมฺมา อญฺญายฯ กิํ วุตฺตํ โหติ – ขนฺธานํ ขนฺธฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ ธาตุฏฺฐํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺฐํ, สมุทยสฺส ปภวฏฺฐํ, นิโรธสฺส สนฺตฏฺฐํ, มคฺคสฺส ทสฺสนฏฺฐํ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ เอวมาทิํ วา เภทํ สมฺมา ยถาภูตํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตีรยิตฺวา ตุลยิตฺวา วิภาเวตฺวา วิภูตํ กตฺวาติฯ

วิมุตฺโตติ ทฺเว วิมุตฺติโย จิตฺตสฺส จ วิมุตฺติ นิพฺพานญฺจฯ อรหา สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตจิตฺตตฺตา จิตฺตวิมุตฺติยาปิ วิมุตฺโตฯ นิพฺพานํ อธิมุตฺตตฺตา นิพฺพาเนปิ วิมุตฺโตฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต’’ติฯ ปริญฺญาตํ ตสฺสาติ ตสฺส อรหโต ตํ มญฺญนาวตฺถุ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาตํฯ ตสฺมา โส ตํ วตฺถุํ น มญฺญติ, ตํ วา มญฺญนํ น มญฺญตีติ วุตฺตํ โหติ, เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

นิพฺพานวาเร ปน ขยา ราคสฺสาติอาทโย ตโย วารา วุตฺตาฯ เต ปถวีวาราทีสุปิ วิตฺถาเรตพฺพาฯ อยญฺจ ปริญฺญาตวาโร นิพฺพานวาเรปิ วิตฺถาเรตพฺโพฯ วิตฺถาเรนฺเตน จ ปริญฺญาตํ ตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตฺวา ปุน ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ โยเชตพฺพํฯ เอส นโย อิตเรสุฯ เทสนา ปน เอกตฺถ วุตฺตํ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ สํขิตฺตาฯ

ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ เอตฺถ จ ยสฺมา พาหิรโก กาเมสุ วีตราโค, น ขยา ราคสฺส วีตราโคฯ

อรหา ปน ขยา เยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา’’ติฯ เอส นโย โทสโมเหสุปิฯ ยถา จ ‘‘ปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามี’’ติ วุตฺเตปิ ปริญฺญาตตฺตา โส ตํ วตฺถุํ ตํ วา มญฺญนํ น มญฺญตีติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ วีตราคตฺตา โส ตํ วตฺถุํ ตํ วา มญฺญนํ น มญฺญตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถ จ ปริญฺญาตํ ตสฺสาติ อยํ วาโร มคฺคภาวนาปาริปูริทสฺสนตฺถํ วุตฺโตฯ อิตเร ปน ผลสจฺฉิกิริยาปาริปูริทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพาฯ ทฺวีหิ วา การเณหิ อรหา น มญฺญติ วตฺถุสฺส จ ปริญฺญาตตฺตา อกุสลมูลานญฺจ สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ เตนสฺส ปริญฺญาตวาเรน วตฺถุโน วตฺถุปริญฺญํ ทีเปติ, อิตเรหิ อกุสลมูลสมุจฺเฉทนฺติฯ ตตฺถ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ วาเรสุ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ, ตีสุ หิ วาเรสุ ราเค อาทีนวํ ทิสฺวา ทุกฺขานุปสฺสี วิหรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา ราคสฺส วีตราโค โหติฯ โทเส อาทีนวํ ทิสฺวา อนิจฺจานุปสฺสี วิหรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา โทสสฺส วีตโทโส โหติฯ โมเห อาทีนวํ ทิสฺวา อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา โมหสฺส วีตโมโห โหตีติฯ

เอวํ สนฺเต น เอโก ตีหิ วิโมกฺเขหิ วิมุจฺจตีติ ทฺเว วารา น วตฺตพฺพา สิยุนฺติ เจ, ตํ นฯ กสฺมา? อนิยมิตตฺตาฯ อนิยเมน หิ วุตฺตํ ‘‘โยปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรห’’นฺติฯ น ปน วุตฺตํ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วา วิมุตฺโต, อิตเรน วาติ, ตสฺมา ยํ อรหโต ยุชฺชติ, ตํ สพฺพํ วตฺตพฺพเมวาติฯ

อวิเสเสน วา โย โกจิ อรหา สมาเนปิ ราคาทิกฺขเย วิปริณามทุกฺขสฺส ปริญฺญาตตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโคติ วุจฺจติ, ทุกฺขทุกฺขสฺส ปริญฺญาตตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทโสติฯ สงฺขารทุกฺขสฺส ปริญฺญาตตฺตา ขยา โมหสฺส วีตโมโหติฯ อิฏฺฐารมฺมณสฺส วา ปริญฺญาตตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโคฯ อนิฏฺฐารมฺมณสฺส ปริญฺญาตตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทโสฯ มชฺฌตฺตารมฺมณสฺส ปริญฺญาตตฺตา ขยา โมหสฺส วีตโมโหฯ

สุขาย วา เวทนาย ราคานุสยสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโค, อิตราสุ ปฏิฆโมหานุสยานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วีตโทโส วีตโมโห จาติฯ ตสฺมา ตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา…เป.… วีตโมหตฺตา’’ติฯ

ขีณาสววเสน ตติยจตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐนยกถา นิฏฺฐิตาฯ

ตถาคตวารสตฺตมนยวณฺณนา

[12] เอวํ ปถวีอาทีสุ วตฺถูสุ ขีณาสวสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ตถาคโตปิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตถาคโตติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโตติ วุจฺจติ – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติฯ

กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา วิปสฺสี ภควา อาคโต, ยถา สิขี ภควา, ยถา เวสฺสภู ภควา, ยถา กกุสนฺโธ ภควา, ยถา โกณาคมโน ภควา, ยถา กสฺสโป ภควา อาคโตติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เยน อภินีหาเรน เอเต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตฯ

อถ วา ยถา วิปสฺสี ภควา…เป.… ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมิํ ปูเรตฺวา, สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมิํ ปูเรตฺวา, อิมา ทส ปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโยติ, สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา, องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา, พุทฺธิจริยาย โกฏิํ ปตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตฯ

ยถา จ วิปสฺสี ภควา…เป.… ยถา กสฺสโป ภควา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากํ ภควาปิ อาคโตติ ตถาคโตฯ