เมนู

3. โอปมฺมวคฺโค

1. กกจูปมสุตฺตวณฺณนา

[222] เอวํ เม สุตนฺติ กกจูปมสุตฺตํฯ ตตฺถ โมฬิยผคฺคุโนติ โมฬีติ จูฬา วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘เฉตฺวาน โมฬิํ วรคนฺธวาสิตํ,

เวหายสํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคโว;

รตนจงฺโกฏวเรน วาสโว,

สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหี’’ติฯ

สา ตสฺส คิหิกาเล มหตี อโหสิ, เตนสฺส โมฬิยผคฺคุโนติ สงฺขา อุทปาทิฯ ปพฺพชิตมฺปิ นํ เตเนว นาเมน สญฺชานนฺติฯ อติเวลนฺติ เวลํ อติกฺกมิตฺวาฯ ตตฺถ กาลเวลา, สีมเวลา, สีลเวลาติ ติวิธา เวลาฯ ‘‘ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ (ธมฺมปเท วคฺคานมุทฺทานํ, คาถานมุทฺทานํ; มหาว. 1-3) อยํ กาลเวลา นามฯ ‘‘ฐิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตตี’’ติ (จูฬว. 384; อุทา. 45; อ. นิ. 8.19) อยํ สีมเวลา นามฯ ‘‘เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต’’ติ (ธ. ส. 299-301) จ, ‘‘เวลา เจสา อวีติกฺกมนฏฺเฐนา’’ติ จ, อยํ สีลเวลา นามฯ ตํ ติวิธมฺปิ โส อติกฺกมิเยวฯ

ภิกฺขุนิโย หิ โอวทิตุํ กาโล นาม อตฺถิ, โส อตฺถงฺคเตปิ สูริเย โอวทนฺโต ตํ กาลเวลมฺปิ อติกฺกมิฯ ภิกฺขุนีนํ โอวาเท ปมาณํ นาม อตฺถิ สีมา มริยาทาฯ โส อุตฺตริฉปฺปญฺจวาจาหิ โอวทนฺโต ตํ สีมเวลมฺปิ อติกฺกมิฯ กเถนฺโต ปน ทวสหคตํ กตฺวา ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติปโหนกํ กเถติ, เอวํ สีลเวลมฺปิ อติกฺกมิฯ

สํสฏฺโฐติ มิสฺสีภูโต สมานสุขทุกฺโข หุตฺวาฯ สมฺมุขาติ ปุรโตฯ อวณฺณํ ภาสตีติ ตา ปน ปจนโกฏฺฏนาทีนิ กโรนฺติโย ทิสฺวา นตฺถิ อิมาสํ อนาปตฺติ นาม, อิมา ภิกฺขุนิโย อนาจารา ทุพฺพจา ปคพฺภาติ อคุณํ กเถติฯ อธิกรณมฺปิ กโรตีติ อิเมสํ ภิกฺขูนํ อิมา ภิกฺขุนิโย ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย อกฺขีนิ ทยฺหนฺติ, อิมสฺมิํ วิหาเร ปุปฺผปูชา วา อาสนโธวนปริภณฺฑกรณาทีนิ วา อิมาสํ วเสน วตฺตนฺติฯ กุลธีตโร เอตา ลชฺชินิโย , ตุมฺเห อิมา อิทญฺจิทญฺจ วทถ, อยํ นาม ตุมฺหากํ อาปตฺติ โหติ, วินยธรานํ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา วินิจฺฉยํ เม เทถาติ อธิกรณํ อากฑฺฒติฯ

โมฬิยผคฺคุนสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ นตฺถิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อนาปตฺติ นามฯ นิจฺจกาลํ อิมสฺส ปริเวณทฺวารํ อสุญฺญํ ภิกฺขุนีหีติ อคุณํ กเถติฯ อธิกรณมฺปิ กโรนฺตีติ อิเมสํ ภิกฺขูนํ โมฬิยผคฺคุนตฺเถรสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย อกฺขีนิ ทยฺหนฺติฯ อิมสฺมิํ วิหาเร อญฺเญสํ วสนฏฺฐานํ โอโลเกตุมฺปิ น สกฺกาฯ วิหารํ อาคตภิกฺขุนิโย โอวาทํ วา ปฏิสนฺถารํ วา อุทฺเทสปทํ วา เถรเมว นิสฺสาย ลภนฺติ, กุลปุตฺตโก ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก, เอวรูปํ นาม ตุมฺเห อิทญฺจิทญฺจ วทถ, เอถ วินยธรานํ สนฺติเก วินิจฺฉยํ เทถาติ อธิกรณํ อากฑฺฒนฺติฯ

โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจาติ เนว ปิยกมฺยตาย น เภทาธิปฺปาเยน, อตฺถกามตาย อโวจฯ เอกํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุสฺส เอวํ สํสฏฺฐสฺส วิหรโต อยโส อุปฺปชฺชิสฺสติฯ โส สาสนสฺสาปิ อวณฺโณเยวฯ อญฺเญน ปน กถิโต อยํ น โอรมิสฺสติ, ภควตา ธมฺมํ เทเสตฺวา โอวทิโต โอรมิสฺสตี’’ติ ตสฺส อตฺถกามตาย ภควนฺตํ เอตํ, ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

[223] อามนฺเตหีติ ชานาเปหิฯ อามนฺเตตีติ ปกฺโกสติฯ

[224] สทฺธาติ สทฺธายฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตฺวํ กุลปุตฺโต เจว สทฺธาปพฺพชิโต จ, ยสฺมา วา เต เอตาหิ สทฺธิํ สํสฏฺฐสฺส วิหรโต เย ตา อกฺโกสิสฺสนฺติ วา, ปหริสฺสนฺติ วา, เตสุ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, สํสคฺเค ปหีเน นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺมาฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ อวณฺณภาสเนฯ เคหสิตาติ ปญฺจกามคุณนิสฺสิตาฯ ฉนฺทาติ ตณฺหาฉนฺทาปิ ปฏิฆฉนฺทาปิฯ วิปริณตนฺติ รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํฯ ทุฏฺฐมฺปิ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํฯ อิธ ปน ตณฺหาฉนฺทวเสน รตฺตมฺปิ วฏฺฏติ, ปฏิฆฉนฺทวเสน ทุฏฺฐมฺปิ วฏฺฏติฯ หิตานุกมฺปีติ หิเตน อนุกมฺปมาโน หิเตน ผรมาโนฯ น โทสนฺตโรติ น โทสจิตฺโต ภวิสฺสามิฯ

[225] อถ โข ภควาติ กสฺมา อารภิ? ผคฺคุนสฺส กิร เอตฺตกํ โอวาทํ สุตฺวาปิ, ‘‘ภิกฺขุนิสํสคฺคโต โอรมิสฺสามิ วิรมิสฺสามี’’ติ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ, ภควตา ปน สทฺธิํ ปฏาณี วิย ปฏิวิรุทฺโธ อฏฺฐาสิ, อถสฺส ภควโต ยถา นาม ชิฆจฺฉิตสฺส โภชเน, ปิปาสิตสฺส ปานีเย, สีเตน ผุฏฺฐสฺส อุณฺเห ทุกฺขิตสฺส สุเข ปตฺถนา อุปฺปชฺชติฯ เอวเมว อิมํ ทุพฺพจํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ปฐมโพธิยํ สุพฺพจา ภิกฺขู อาปาถํ อาคมิํสุฯ อถ เตสํ วณฺณํ กเถตุกาโม หุตฺวา อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ อาราธยิํสูติ คณฺหิํสุ ปูรยิํสุฯ เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมิํ สมเยฯ เอกาสนโภชนนฺติ เอกํ ปุเรภตฺตโภชนํฯ สูริยุคฺคมนโต หิ ยาว มชฺฌนฺหิกา สตฺตกฺขตฺตุํ ภุตฺตโภชนมฺปิ อิธ เอกาสนโภชนนฺเตว อธิปฺเปตํฯ อปฺปาพาธตนฺติ นิราพาธตํฯ อปฺปาตงฺกตนฺติ นิทฺทุกฺขตํฯ ลหุฏฺฐานนฺติ สรีรสฺส สลฺลหุกํ อุฏฺฐานํฯ พลนฺติ กายพลํฯ ผาสุวิหารนฺติ กายสฺส สุขวิหารํฯ อิมินา กิํ กถิตํ? ทิวา วิกาลโภชนํ ปชหาปิตกาโล กถิโตฯ ภทฺทาลิสุตฺเต ปน รตฺติํ วิกาลโภชนํ ปชหาปิตกาโล กถิโตฯ อิมานิ หิ ทฺเว โภชนานิ ภควา น เอกปฺปหาเรน ปชหาเปสิฯ กสฺมา? อิมาเนว หิ ทฺเว โภชนานิ วฏฺเฏ สตฺตานํ อาจิณฺณานิฯ สนฺติ กุลปุตฺตา สุขุมาลา, เต เอกโต ทฺเวปิ โภชนานิ ปชหนฺตา กิลมนฺติฯ ตสฺมา เอกโต อปชหาเปตฺวา เอกสฺมิํ กาเล ทิวา วิกาลโภชนํ, เอกสฺมิํ รตฺติํ วิกาลโภชนนฺติ วิสุํ ปชหาเปสิฯ เตสุ อิธ ทิวา วิกาลโภชนํ ปชหาปิตกาโล กถิโตฯ

ตตฺถ ยสฺมา พุทฺธา น ภยํ ทสฺเสตฺวา ตชฺเชตฺวา ปชหาเปนฺติ, อานิสํสํ ปน ทสฺเสตฺวา ปชหาเปนฺติ, เอวญฺหิ สตฺตา สุเขน ปชหนฺติฯ ตสฺมา อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต อิเม ปญฺจ คุเณ ทสฺเสสิฯ อนุสาสนี กรณียาติ ปุนปฺปุนํ สาสเน กตฺตพฺพํ นาโหสิฯ ‘‘อิทํ กโรถ, อิทํ มา กโรถา’’ติ สตุปฺปาทกรณียมตฺตเมว อโหสิฯ ตาวตฺตเกเนว เต กตฺตพฺพํ อกํสุ, ปหาตพฺพํ ปชหิํสุ, ปฐมโพธิยํ, ภิกฺขเว, สุพฺพจา ภิกฺขู อเหสุํ อสฺสวา โอวาทปฏิกราติฯ

อิทานิ เนสํ สุพฺพจภาวทีปิกํ อุปมํ อาหรนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุภูมิยนฺติ สมภูมิยํฯ ‘‘สุภูมฺยํ สุเขตฺเต วิหตขาณุเก พีชานิ ปติฏฺฐเปยฺยา’’ติ (ที. นิ. 2.438) เอตฺถ ปน มณฺฑภูมิ สุภูมีติ อาคตาฯ จตุมหาปเถติ ทฺวินฺนํ มหามคฺคานํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺฐาเนฯ อาชญฺญรโถติ วินีตอสฺสรโถฯ โอธสฺตปโตโทติ ยถา รถํ อภิรุหิตฺวา ฐิเตน สกฺกา โหติ คณฺหิตุํ, เอวํ อาลมฺพนํ นิสฺสาย ติริยโต ฐปิตปโตโทฯ โยคฺคาจริโยติ อสฺสาจริโยฯ สฺเวว อสฺสทมฺเม สาเรตีติ อสฺสทมฺมสารถิฯ เยนิจฺฉกนฺติ เยน เยน มคฺเคน อิจฺฉติฯ ยทิจฺฉกนฺติ ยํ ยํ คติํ อิจฺฉติฯ สาเรยฺยาติ อุชุกํ ปุรโต เปเสยฺยฯ ปจฺจาสาเรยฺยาติ ปฏินิวตฺเตยฺยฯ

เอวเมว โขติ ยถา หิ โส โยคฺคาจริโย เยน เยน มคฺเคน คมนํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ อสฺสา อารุฬฺหาว โหนฺติฯ ยาย ยาย จ คติยา อิจฺฉติ, สา สา คติ คหิตาว โหติฯ รถํ เปเสตฺวา อสฺสา เนว วาเรตพฺพา น วิชฺฌิตพฺพา โหนฺติฯ เกวลํ เตสํ สเม ภูมิภาเค ขุเรสุ นิมิตฺตํ ฐเปตฺวา คมนเมว ปสฺสิตพฺพํ โหติฯ เอวํ มยฺหมฺปิ เตสุ ภิกฺขูสุ ปุนปฺปุนํ วตฺตพฺพํ นาโหสิฯ อิทํ กโรถ อิทํ มา กโรถาติ สตุปฺปาทนมตฺตเมว กตฺตพฺพํ โหติฯ เตหิปิ ตาวเทว กตฺตพฺพํ กตเมว โหติ, อกตฺตพฺพํ ชหิตเมวฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สุพฺพจา ยุตฺตยานปฏิภาคา หุตฺวา สตุปฺปาทนมตฺเตเนว ปชหิํสุ, ตสฺมา ตุมฺเหปิ ปชหถาติ อตฺโถฯ เอลณฺเฑหีติ เอลณฺฑา กิร สาลทูสนา โหนฺติ, ตสฺมา เอวมาหฯ วิโสเธยฺยาติ เอลณฺเฑ เจว อญฺญา จ วลฺลิโย ฉินฺทิตฺวา พหิ นีหรเณน โสเธยฺยฯ สุชาตาติ สุสณฺฐิตาฯ

สมฺมา ปริหเรยฺยาติ มริยาทํ พนฺธิตฺวา อุทกาสิญฺจเนนปิ กาเลนกาลํ มูลมูเล ขณเนนปิ วลฺลิคุมฺพาทิจฺเฉทเนนปิ กิปิลฺลปูฏกหรเณนปิ มกฺกฏกชาลสุกฺขทณฺฑกหรเณนปิ สมฺมา วฑฺเฒตฺวา โปเสยฺยฯ วุทฺธิอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

[226] อิทานิ อกฺขนฺติยา โทสํ ทสฺเสนฺโต ภูตปุพฺพนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวเทหิกาติ วิเทหรฏฺฐวาสิกสฺส ธีตาฯ อถ วา เวโทติ ปญฺญา วุจฺจติ, เวเทน อีหติ อิริยตีติ เวเทหิกา, ปณฺฑิตาติ อตฺโถฯ คหปตานีติ ฆรสามินีฯ กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติโฆโสฯ โสรตาติ โสรจฺเจน สมนฺนาคตาฯ นิวาตาติ นิวาตวุตฺติฯ อุปสนฺตาติ นิพฺพุตาฯ ทกฺขาติ ภตฺตปจนสยนตฺถรณทีปุชฺชลนาทิกมฺเมสุ เฉกาฯ อนลสาติ อุฏฺฐาหิกา, สุสํวิหิตกมฺมนฺตาติ สุฏฺฐุ สํวิหิตกมฺมนฺตาฯ เอกา อนลสา โหติ, ยํ ยํ ปน ภาชนํ คณฺหาติ, ตํ ตํ ภินฺทติ วา ฉิทฺทํ วา กโรติ, อยํ น ตาทิสาติ ทสฺเสติฯ

ทิวา อุฏฺฐาสีติ ปาโตว กตฺตพฺพานิ เธนุทุหนาทิกมฺมานิ อกตฺวา อุสฺสูเร อุฏฺฐิตาฯ เห เช กาฬีติ อเร กาฬิฯ กิํ เช ทิวา อุฏฺฐาสีติ กิํ เต กิญฺจิ อผาสุกํ อตฺถิ, กิํ ทิวา อุฏฺฐาสีติ? โน วต เร กิญฺจีติ อเร ยทิ เต น กิญฺจิ อผาสุกํ อตฺถิ, เนว สีสํ รุชฺฌติ, น ปิฏฺฐิ, อถ กสฺมา ปาปิ ทาสิ ทิวา อุฏฺฐาสีติ กุปิตา อนตฺตมนา ภากุฏิมกาสิฯ ทิวาตรํ อุฏฺฐาสีติ ปุนทิวเส อุสฺสูรตรํ อุฏฺฐาสิฯ อนตฺตมนวาจนฺติ อเร ปาปิ ทาสิ อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสิ; กิํ อคฺคิํ สีโตติ มญฺญสิ, อิทานิ ตํ สิกฺขาเปสฺสามีติอาทีนิ วทมานา กุปิตวจนํ นิจฺฉาเรสิฯ

ปฏิวิสกานนฺติ สามนฺตเคหวาสีนํฯ อุชฺฌาเปสีติ อวชานาเปสิฯ จณฺฑีติ อโสรตา กิพฺพิสาฯ อิติ ยตฺตกา คุณา, ตโต ทิคุณา โทสา อุปฺปชฺชิํสุฯ คุณา นาม สณิกํ สณิกํ อาคจฺฉนฺติ; โทสา เอกทิวเสเนว ปตฺถฏา โหนฺติฯ โสรตโสรโตติ อติวิย โสรโต, โสตาปนฺโน นุ โข, สกทาคามี อนาคามี อรหา นุ โขติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ ผุสนฺตีติ ผุสนฺตา ฆฏฺเฏนฺตา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ

อถ ภิกฺขุ โสรโตติ เวทิตพฺโพติ อถ อธิวาสนกฺขนฺติยํ ฐิโต ภิกฺขุ โสรโตติ เวทิตพฺโพฯ โย จีวร…เป.… ปริกฺขารเหตูติ โย เอตานิ จีวราทีนิ ปณีตปณีตานิ ลภนฺโต ปาทปริกมฺมปิฏฺฐิปริกมฺมาทีนิ เอกวจเนเนว กโรติฯ อลภมาโนติ ยถา ปุพฺเพ ลภติ, เอวํ อลภนฺโตฯ ธมฺมญฺเญว สกฺกโรนฺโตติ ธมฺมํเยว สกฺการํ สุกตการํ กโรนฺโตฯ ครุํ กโรนฺโตติ ครุภาริยํ กโรนฺโตฯ มาเนนฺโตติ มเนน ปิยํ กโรนฺโตฯ ปูเชนฺโตติ ปจฺจยปูชาย ปูเชนฺโตฯ อปจายมาโนติ ธมฺมํเยว อปจายมาโน อปจิติํ นีจวุตฺติํ ทสฺเสนฺโตฯ

[227] เอวํ อกฺขนฺติยา โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย อธิวาเสนฺติ, เต เอวํ อธิวาเสนฺตีติ ปญฺจ วจนปเถ ทสฺเสนฺโต ปญฺจิเม, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ กาเลนาติ ยุตฺตปตฺตกาเลนฯ ภูเตนาติ สตา วิชฺชมาเนนฯ สณฺเหนาติ สมฺมฏฺเฐน อตฺถสญฺหิเตนาติ อตฺถนิสฺสิเตน การณนิสฺสิเตนฯ อกาเลนาติอาทีนิ เตสํเยว ปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิฯ เมตฺตจิตฺตาติ อุปฺปนฺนเมตฺตจิตฺตา หุตฺวาฯ โทสนฺตราติ ทุฏฺฐจิตฺตา, อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนโทสา หุตฺวาฯ ตตฺราติ เตสุ วจนปเถสุฯ ผริตฺวาติ อธิมุจฺจิตฺวาฯ ตทารมฺมณญฺจาติ กถํ ตทารมฺมณํ สพฺพาวนฺตํ โลกํ กโรติ? ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตํ ปุคฺคลํ เมตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวา ปุน ตสฺเสว เมตฺตจิตฺตสฺส อวเสสสตฺเต อารมฺมณํ กโรนฺโต สพฺพาวนฺตํ โลกํ ตทารมฺมณํ กโรติ นามฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถฯ ตทารมฺมณญฺจาติ ตสฺเสว เมตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวาฯ สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํฯ โลกนฺติ สตฺตโลกํฯ วิปุเลนาติ อเนกสตฺตารมฺมเณนฯ มหคฺคเตนาติ มหคฺคตภูมิเกนฯ อปฺปมาเณนาติ สุภาวิเตนฯ อเวเรนาติ นิทฺโทเสนฯ อพฺยาพชฺเฌนาติ นิทฺทุกฺเขนฯ ผริตฺวา วิหริสฺสามาติ เอวรูเปน เมตฺตาสหคเตน เจตสา ตญฺจ ปุคฺคลํ สพฺพญฺจ โลกํ ตสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณํ กตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหริสฺสามฯ

[228] อิทานิ ตทตฺถทีปิกํ อุปมํ อาหรนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปถวินฺติ นิปฺปถวิํ กริสฺสามีติ อตฺโถฯ

ตตฺร ตตฺราติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ วิกิเรยฺยาติ ปจฺฉิยา ปํสุํ อุทฺธริตฺวา พีชานิ วิย วิกิเรยฺยฯ โอฏฺฐุเภยฺยาติ เขฬํ ปาเตยฺยฯ อปถวิํ กเรยฺยาติ เอวํ กาเยน จ วาจาย จ ปโยคํ กตฺวาปิ สกฺกุเณยฺย อปถวิํ กาตุนฺติ? คมฺภีราติ พหลตฺเตน ทฺวิโยชนสตสหสฺสานิ จตฺตาริ จ นหุตานิ คมฺภีราฯ อปฺปเมยฺยาติ ติริยํ ปน อปริจฺฉินฺนาฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ปถวี วิย หิ เมตฺตจิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ กุทาลปิฏกํ คเหตฺวา อาคตปุริโส วิย ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโลฯ ยถา โส กุทาลปิฏเกน มหาปถวิํ อปถวิํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ โว ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโล เมตฺตจิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ กาตุํ น สกฺขิสฺสตีติฯ

[229] ทุติยอุปมายํ หลิทฺทินฺติ ยํกิญฺจิ ปีตกวณฺณํฯ นีลนฺติ กํสนีลํ วา ปลาสนีลํ วาฯ อรูปีติ อรูโป ฯ นนุ จ, ทฺวินฺนํ กฏฺฐานํ วา ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ วา ทฺวินฺนํ เสยฺยานํ วา ทฺวินฺนํ เสลานํ วา อนฺตรํ ปริจฺฉินฺนากาสรูปนฺติ อาคตํ, กสฺมา อิธ อรูปีติ วุตฺโตติ? สนิทสฺสนภาวปฏิกฺเขปโตฯ เตเนวาห ‘‘อนิทสฺสโน’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ รูปํ ลิขิตุํ, รูปปาตุภาวํ ทสฺเสตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘อรูปี’’ติ วุตฺโตฯ อนิทสฺสโนติ ทสฺสนสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส อนาปาโถฯ อุปมาสํสนฺทเน ปเนตฺถ อากาโส วิย เมตฺตจิตฺตํฯ ตุลิกปญฺจมา จตฺตาโร รงฺคชาตา วิย ปญฺจ วจนปถา, ตุลิกปญฺจเม รงฺเค คเหตฺวา อาคตปุริโส วิย ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโลฯ ยถา โส ตุลิกปญฺจเมหิ รงฺเคหิ อากาเส รูปปาตุภาวํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ โว ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโล เมตฺตจิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ กตฺวา โทสุปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ น สกฺขิสฺสตีติฯ

[230] ตติยอุปมายํ อาทิตฺตนฺติ ปชฺชลิตํฯ คมฺภีรา อปฺปเมยฺยาติ อิมิสฺสา คงฺคาย คมฺภีรฏฺฐานํ คาวุตมฺปิ อตฺถิ, อฑฺฒโยชนมฺปิ, โยชนมฺปิฯ ปุถุลํ ปนสฺสา เอวรูปํเยว, ทีฆโต ปน ปญฺจโยชนสตานิฯ สา กถํ คมฺภีรา อปฺปเมยฺยาติ? เอเตน ปโยเคน ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธเน อุทกํ วิย ตาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยโตฯ

ฐิโตทกํ ปน เกนจิ อุปาเยน องฺคุลมตฺตํ วา อฑฺฒงฺคุลมตฺตํ วา เอวํ ตาเปตุํ สกฺกา ภเวยฺย, อยํ ปน น สกฺกา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ อุปมาสํสนฺทเน ปเนตฺถ คงฺคา วิย เมตฺตจิตฺตํ, ติณุกฺกํ อาทาย อาคตปุริโส วิย ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโลฯ ยถา โส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย คงฺคํ ตาเปตุํ น สกฺโกติ, เอวํ โว ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโล เมตฺตจิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ กาตุํ น สกฺขิสฺสตีติฯ

[231] จตุตฺถอุปมายํ พิฬารภสฺตาติ พิฬารจมฺมปสิพฺพกาฯ สุมทฺทิตาติ สุฏฺฐุ มทฺทิตาฯ สุปริมทฺทิตาติ อนฺโต จ พหิ จ สมนฺตโต สุปริมทฺทิตาฯ ตูลินีติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานาฯ ฉินฺนสสฺสราติ ฉินฺนสสฺสรสทฺทาฯ ฉินฺนภพฺภราติ ฉินฺนภพฺภรสทฺทาฯ อุปมาสํสนฺทเน ปเนตฺถ พิฬารภสฺตา วิย เมตฺตจิตฺตํ, กฏฺฐกฐลํ อาทาย อาคตปุริโส วิย ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโลฯ ยถา โส กฏฺเฐน วา กฐเลน วา พิฬารภสฺตํ สรสรํ ภรภรํ สทฺทํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ โว ปญฺจ วจนปเถ คเหตฺวา อาคตปุคฺคโล เมตฺตจิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ กตฺวา โทสานุคตภาวํ กาตุํ น สกฺขิสฺสตีติฯ

[232] โอจรกาติ อวจรกา เหฏฺฐาจรกา, นีจกมฺมการกาติ อตฺโถฯ โย มโน ปทูเสยฺยาติ โย ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มโน ปทูเสยฺย, ตํ กกเจน โอกนฺตนํ นาธิวาเสยฺยฯ น เม โส เตน สาสนกโรติ โส เตน อนธิวาสเนน มยฺหํ โอวาทกโร น โหติฯ อาปตฺติ ปเนตฺถ นตฺถิฯ

[233] อณุํ วา ถูลํ วาติ อปฺปสาวชฺชํ วา มหาสาวชฺชํ วาฯ ยํ ตุมฺเห นาธิวาเสยฺยาถาติ โย ตุมฺเหหิ อธิวาเสตพฺโพ น ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ โน เหตํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, อนธิวาเสตพฺพํ นาม วจนปถํ น ปสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ อิติ ภควา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต ยถานุสนฺธินา เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

กกจูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อลคทฺทูปมสุตฺตวณฺณนา

[234] เอวํ เม สุตนฺติ อลคทฺทูปมสุตฺตํฯ ตตฺถ คทฺเธ พาธยิํสูติ คทฺธพาธิโน, คทฺธพาธิโน ปุพฺพปุริสา อสฺสาติ คทฺธพาธิปุพฺโพ, ตสฺส คทฺธพาธิปุพฺพสฺส, คิชฺฌฆาตกกุลปฺปสุตสฺสาติ อตฺโถฯ สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกาฯ เต กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทอาณาวีติกฺกมวเสน ปญฺจวิธาฯ ตตฺถ ปญฺจานนฺตริยธมฺมา กมฺมนฺตรายิกา นามฯ ตถา ภิกฺขุนีทูสกกมฺมํ, ตํ ปน โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺสฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมา กิเลสนฺตรายิกา นามฯ ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโตพฺยญฺชนกานํ ปฏิสนฺธิธมฺมา วิปากนฺตรายิกา นามฯ อริยูปวาทธมฺมา อุปวาทนฺตรายิกา นาม, เต ปน ยาว อริเย น ขมาเปนฺติ, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ สญฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกา นามฯ เตปิ ยาว ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาติ, น วุฏฺฐาติ วา, น เทเสติ วา, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ

ตตฺรายํ ภิกฺขุ พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก เสสนฺตรายิเก ชานาติ, วินเย ปน อโกวิทตฺตา ปณฺณตฺติวีติกฺกมนฺตรายิเก น ชานาติ, ตสฺมา รโหคโต เอวํ จินฺเตสิ – อิเม อาคาริกา ปญฺจ กามคุเณ ปริภุญฺชนฺตา โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ โหนฺติฯ ภิกฺขูปิ มนาปิกานิ จกฺขุวิญฺเญยฺยานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ…เป.… กายวิญฺเญยฺเย โผฏฺฐพฺเพ ผุสนฺติ, มุทุกานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ ปริภุญฺชนฺติ, เอตํ สพฺพํ วฏฺฏติฯ กสฺมา อิตฺถีนํเยว รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา น วฏฺฏนฺติ? เอเตปิ วฏฺฏนฺตีติฯ เอวํ รเสน รสํ สํสนฺเทตฺวา สจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจ นิจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจ เอกํ กตฺวา ถูลวาเกหิ สทฺธิํ อติสุขุมสุตฺตํ อุปเนนฺโต วิย, สาสเปน สทฺธิํ สิเนรุํ อุปสํหรนฺโต วิย, ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปาเทตฺวา, ‘‘กิํ ภควตา มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิย มหตา อุสฺสาเหน ปฐมปาราชิกํ ปญฺญตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ โทโส’’ติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ ปฏิวิรุชฺฌนฺโต เวสารชฺชญาณํ ปฏิพาหนฺโต อริยมคฺเค ขาณุกณฺฏกาทีนิ ปกฺขิปนฺโต เมถุนธมฺเม โทโส นตฺถีติ ชินสฺส อาณาจกฺเก ปหารํ อทาสิฯ เตนาห – ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทิฯ