เอวเมวํ ภควา อธิจิตฺตมนุยุตฺตํ ภิกฺขุํ อรหตฺตคหณตฺถาย อุยฺโยเชนฺโต – ‘‘สจสฺส อนฺตรา อกุสลวิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญนิมิตฺตปพฺเพ ฐตฺวา เต นิคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติฯ ตตฺถ อสกฺโกนฺโต อาทีนวปพฺเพ ฐตฺวา, ตตฺราปิ อสกฺโกนฺโต อสติปพฺเพ ฐตฺวา, ตตฺราปิ อสกฺโกนฺโต วิตกฺกมูลเภทปพฺเพ ฐตฺวา, ตตฺราปิ อสกฺโกนฺโต อภินิคฺคณฺหนปพฺเพ ฐตฺวา วิตกฺเก นิคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ อิมานิ ปญฺจ ปพฺพานิ เทเสสิฯ

วสี วิตกฺกปริยายปเถสูติ วิตกฺกจารปเถสุ จิณฺณวสี ปคุณวสีติ วุจฺจติฯ ยํ วิตกฺกํ อากงฺขิสฺสตีติ อิทํ อสฺส วสีภาวาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อยญฺหิ ปุพฺเพ ยํ วิตกฺกํ วิตกฺเกตุกาโม โหติ, ตํ น วิตกฺเกติฯ ยํ น วิตกฺเกตุกาโม โหติ, ตํ วิตกฺเกติฯ อิทานิ ปน วสีภูตตฺตา ยํ วิตกฺกํ วิตกฺเกตุกาโม โหติ, ตํเยว วิตกฺเกติฯ ยํ น วิตกฺเกตุกาโม, น ตํ วิตกฺเกติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ วิตกฺกํ อากงฺขิสฺสติ, ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติฯ ยํ วิตกฺกํ นากงฺขิสฺสติ, น ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเขสฺสตี’’ติฯ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติอาทิ สพฺพาสวสุตฺเต วุตฺตเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มูลปณฺณาสฏฺฐกถาย ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

มชฺฌิมนิกาเย

มูลปณฺณาส-อฏฺฐกถา

(ทุติโย ภาโค)

3. โอปมฺมวคฺโค

1. กกจูปมสุตฺตวณฺณนา

[222] เอวํ เม สุตนฺติ กกจูปมสุตฺตํฯ ตตฺถ โมฬิยผคฺคุโนติ โมฬีติ จูฬา วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘เฉตฺวาน โมฬิํ วรคนฺธวาสิตํ,

เวหายสํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคโว;

รตนจงฺโกฏวเรน วาสโว,

สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหี’’ติฯ

สา ตสฺส คิหิกาเล มหตี อโหสิ, เตนสฺส โมฬิยผคฺคุโนติ สงฺขา อุทปาทิฯ ปพฺพชิตมฺปิ นํ เตเนว นาเมน สญฺชานนฺติฯ อติเวลนฺติ เวลํ อติกฺกมิตฺวาฯ ตตฺถ กาลเวลา, สีมเวลา, สีลเวลาติ ติวิธา เวลาฯ ‘‘ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ (ธมฺมปเท วคฺคานมุทฺทานํ, คาถานมุทฺทานํ; มหาว. 1-3) อยํ กาลเวลา นามฯ ‘‘ฐิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตตี’’ติ (จูฬว. 384; อุทา. 45; อ. นิ. 8.19) อยํ สีมเวลา นามฯ ‘‘เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต’’ติ (ธ. ส. 299-301) จ, ‘‘เวลา เจสา อวีติกฺกมนฏฺเฐนา’’ติ จ, อยํ สีลเวลา นามฯ ตํ ติวิธมฺปิ โส อติกฺกมิเยวฯ