เมนู

10. วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[216] เอวํ เม สุตนฺติ วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตํฯ ตตฺถ อธิจิตฺตมนุยุตฺเตนาติ ทสกุสลกมฺมปถวเสน อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ จิตฺตเมว, วิปสฺสนาปาทกอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ ตโต จิตฺตโต อธิกํ จิตฺตนฺติ อธิจิตฺตํฯ อนุยุตฺเตนาติ ตํ อธิจิตฺตํ อนุยุตฺเตน, ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺเตนาติ อตฺโถฯ

ตตฺรายํ ภิกฺขุ ปุเรภตฺตํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต นิสีทนํ อาทาย อสุกสฺมิํ รุกฺขมูเล วา วนสณฺเฑ วา ปพฺพตปาเท วา ปพฺภาเร วา สมณธมฺมํ กริสฺสามีติ นิกฺขมนฺโตปิ, ตตฺถ คนฺตฺวา หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา นิสชฺชฏฺฐานโต ติณปณฺณานิ อปเนนฺโตปิ อธิจิตฺตํ อนุยุตฺโตเยวฯ นิสีทิตฺวา ปน หตฺถปาเท โธวิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหรนฺโตปิ อธิจิตฺตํ อนุยุตฺโตเยวฯ

นิมิตฺตานีติ การณานิฯ กาเลน กาลนฺติ สมเย สมเยฯ น นุ จ กมฺมฏฺฐานํ นาม มุหุตฺตมฺปิ อฉฑฺเฑตฺวา นิรนฺตรํ มนสิกาตพฺพํ, กสฺมา ภควา ‘‘กาเลน กาล’’นฺติ อาหาติฯ ปาฬิยญฺหิ อฏฺฐติํส กมฺมฏฺฐานานิ วิภตฺตานิ, เตสุ ภิกฺขุนา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺเนน ยาว โกจิเทว อุปกฺกิเลโส นุปฺปชฺชติ, ตาว อิเมสํ นิมิตฺตานํ มนสิการกิจฺจํ นตฺถิฯ ยทา ปน อุปฺปชฺชติ, ตทา อิมานิ คเหตฺวา จิตฺเต อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ นีหริตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

ฉนฺทูปสํหิตาติ ฉนฺทสหคตา ราคสมฺปยุตฺตาฯ อิเมสํ ปน ติณฺณํ วิตกฺกานํ เขตฺตญฺจ อารมฺมณญฺจ ชานิตพฺพํฯ ตตฺถ ฉนฺทูปสญฺหิตานํ อฏฺฐ โลภสหคตจิตฺตานิ เขตฺตํ, โทสูปสญฺหิตานํ ทฺเว โทมนสฺสสหคตานิ, โมหูปสญฺหิตานํ ทฺวาทสปิ อกุสลจิตฺตานิฯ วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ปน ทฺเว เอเตสํ ปาฏิปุคฺคลิกํ เขตฺตํฯ สพฺเพสมฺปิ สตฺตา เจว สงฺขารา จ อารมฺมณํ, อิฏฺฐานิฏฺฐอสมเปกฺขิเตสุ หิ สตฺเตสุ จ สงฺขาเรสุ จ เต อุปฺปชฺชนฺติ อญฺญมฺปิ นิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ กุสลูปสํหิตนฺติ ตโต นิมิตฺตโต อญฺญํ กุสลนิสฺสิตํ นิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ ตตฺถ อญฺญํ นิมิตฺตํ นาม ฉนฺทูปสญฺหิเต วิตกฺเก สตฺเตสุ อุปฺปนฺเน อสุภภาวนา อญฺญํ นิมิตฺตํ นามฯ

สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺเน อนิจฺจมนสิกาโร อญฺญํ นิมิตฺตํ นามฯ โทสูปสญฺหิเต สตฺเตสุ อุปฺปนฺเน เมตฺตาภาวนา อญฺญํ นิมิตฺตํ นามฯ สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺเน ธาตุมนสิกาโร อญฺญํ นิมิตฺตํ นามฯ โมหูปสญฺหิเต ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺเน ปญฺจธมฺมูปนิสฺสโย อญฺญํ นิมิตฺตํ นามฯ

อิมสฺส หตฺถา วา โสภนา ปาทา วาติอาทินา นเยน หิ สตฺเตสุ โลเภ อุปฺปนฺเน อสุภโต อุปสํหริตพฺพํฯ กิมฺหิ สารตฺโตสิ? เกเสสุ สารตฺโตสิฯ โลเมสุ…เป.… มุตฺเตสุ สารตฺโตสิฯ อยํ อตฺตภาโว นาม ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ อุสฺสาปิโต, นวหิ นฺหารุสเตหิ อาพทฺโธ, นวหิ มํสเปสิสเตหิ อนุลิตฺโต, อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺโธ, ฉวิราเคน ปฏิจฺฉนฺโน, นวหิ วณมุเขหิ นวนวุติโลมกูปสหสฺเสหิ จ อสุจิ ปคฺฆรติ, กุณปปูริโต, ทุคฺคนฺโธ, เชคุจฺโฉ, ปฏิกูโล, ทฺวตฺติํสกุณปสญฺจโย, นตฺเถตฺถ สารํ วา วรํ วาติ เอวํ อสุภโต อุปสํหรนฺตสฺส สตฺเตสุ อุปฺปนฺโน โลโภ ปหียติ, เตนสฺส อสุภโต อุปสํหรณํ อญฺญํ นิมิตฺตํ นาม โหติฯ

ปตฺตจีวราทีสุ สงฺขาเรสุ โลเภ อุปฺปนฺเน ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปตีติ สติปฏฺฐานวณฺณนายํ วุตฺตนเยน อสฺสามิกตาวกาลิกภาววเสน มนสิกโรโต โส ปหียติฯ เตนสฺส อนิจฺจโต มนสิกาโร อญฺญํ นิมิตฺตํ นาม โหติฯ สตฺเตสุ โทเส อุปฺปนฺเน ปน อาฆาตวินยกกโจปโมวาทาทีนํ วเสน เมตฺตา ภาเวตพฺพา, ตํ ภาวยโต โทโส ปหียติ, เตนสฺส เมตฺตาภาวนา อญฺญํ นิมิตฺตํ นาม โหติฯ ขาณุกณฺฏกติณปณฺณาทีสุ ปน โทเส อุปฺปนฺเน ตฺวํ กสฺส กุปฺปสิ, กิํ ปถวีธาตุยา, อุทาหุ อาโปธาตุยา, โก วา ปนายํ กุปฺปติ นาม, กิํ ปถวีธาตุ อุทาหุ อาโปธาตูติอาทินา นเยน ธาตุมนสิการํ กโรนฺตสฺส โทโส ปหียติฯ เตนสฺส ธาตุมนสิกาโร อญฺญํ นิมิตฺตํ นาม โหติฯ

โมเห ปน ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺเน –

‘‘ครูสํวาโส อุทฺเทโส, อุทฺทิฏฺฐปริปุจฺฉนํ;

กาเลน ธมฺมสฺสวนํ, ฐานาฏฺฐานวินิจฺฉโย;

ปญฺจ ธมฺมูปนิสฺสาย, โมหธาตุ ปหียตี’’ติฯ –

อิเม ปญฺจ ธมฺมา อุปนิสฺสิตพฺพาฯ ครุํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต หิ ภิกฺขุ – ‘‘อาจริโย คามปฺปเวสนํ อนาปุจฺฉนฺตสฺส ปตฺตกาเล วตฺตํ อกโรนฺตสฺส ฆฏสตอุทกาหรณาทิทณฺฑกมฺมํ กโรตี’’ติ ยตฺตปฺปฏิยตฺโต โหติ, อถสฺส โมโห ปหียติฯ อุทฺเทสํ คณฺหนฺโตปิ – ‘‘อาจริโย อุทฺเทสกาเล อุทฺเทสํ อคฺคณฺหนฺตสฺส อสาธุกํ สชฺฌายนฺตสฺส จ ทณฺฑกมฺมํ กโรตี’’ติ ยตฺตปฺปฏิยตฺโต โหติ, เอวมฺปิสฺส โมโห ปหียติฯ ครุภาวนีเย ภิกฺขู อุปสํกมิตฺวา ‘‘อิทํ ภนฺเต กถํ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ ปริปุจฺฉนฺโต กํขํ วิโนเทติ, เอวมฺปิสฺส โมโห ปหียติฯ กาเลน ธมฺมสวนฏฺฐานํ คนฺตฺวา สกฺกจฺจํ ธมฺมํ สุณนฺตสฺสาปิ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อตฺโถ ปากโฏ โหติฯ เอวมฺปิสฺส โมโห ปหียติฯ อิทมสฺส การณํ, อิทํ น การณนฺติ ฐานาฏฺฐานวินิจฺฉเย เฉโก โหติ, เอวมฺปิสฺส โมโห ปหียติฯ เตนสฺส ปญฺจธมฺมูปนิสฺสโย อญฺญํ นิมิตฺตํ นาม โหติฯ

อปิจ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ ยํกิญฺจิ ภาเวนฺตสฺสาปิ อิเม วิตกฺกา ปหียนฺติ เอวฯ อิมานิ ปน นิมิตฺตานิ อุชุวิปจฺจนีกานิ ปฏิปกฺขภูตานิฯ อิเมหิ ปหีนา ราคาทโย สุปฺปหีนา โหนฺติฯ ยถา หิ อคฺคิํ อลฺลกฏฺเฐหิปิ ปํสูหิปิ สาขาทีหิปิ โปเถตฺวา นิพฺพาเปนฺติเยว, อุทกํ ปน อคฺคิสฺส อุชุวิปจฺจนีกํ, เตน นิพฺพุโต สุนิพฺพุโต โหติ, เอวมิเมหิ นิมิตฺเตหิ ปหีนา ราคาทโย สุปฺปหีนา โหนฺติฯ ตสฺมา เอตานิ กถิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

กุสลูปสํหิตนฺติ กุสลนิสฺสิตํ กุสลสฺส ปจฺจยภูตํฯ อชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตํเยวฯ ปลคณฺโฑติ วฑฺฒกีฯ สุขุมาย อาณิยาติ ยํ อาณิํ นีหริตุกาโม โหติ, ตโต สุขุมตราย สารทารุอาณิยาฯ โอฬาริกํ อาณินฺติ จนฺทผลเก วา สารผลเก วา อาโกฏิตํ วิสมาณิํฯ อภินิหเนยฺยาติ มุคฺคเรน อาโกเฏนฺโต หเนยฺยฯ อภินีหเรยฺยาติ เอวํ อภินิหนนฺโต ผลกโต นีหเรยฺยฯ

อภินิวเสยฺยาติ อิทานิ พหุ นิกฺขนฺตาติ ญตฺวา หตฺเถน จาเลตฺวา นิกฺกฑฺเฒยฺย ฯ ตตฺถ ผลกํ วิย จิตฺตํ, ผลเก วิสมาณี วิย อกุสลวิตกฺกา, สุขุมาณี วิย อญฺญํ อสุภภาวนาทิกุสลนิมิตฺตํ, สุขุมาณิยา โอฬาริกาณินีหรณํ วิย อสุภภาวนาทีหิ กุสลนิมิตฺเตหิ เตสํ วิตกฺกานํ นีหรณํฯ

[217] อหิกุณเปนาติอาทิ อติเชคุจฺฉปฏิกูลกุณปทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ กณฺเฐ อาสตฺเตนาติ เกนจิเทว ปจฺจตฺถิเกน อาเนตฺวา กณฺเฐ พทฺเธน ปฏิมุกฺเกนฯ อฏฺฏิเยยฺยาติ อฏฺโฏ ทุกฺขิโต ภเวยฺยฯ หราเยยฺยาติ ลชฺเชยฺยฯ ชิคุจฺเฉยฺยาติ สญฺชาตชิคุจฺโฉ ภเวยฺยฯ

ปหียนฺตีติ เอวํ อิมินาปิ การเณน เอเต อกุสลา ธมฺมา สาวชฺชา ทุกฺขวิปากาติ อตฺตโน ปญฺญาพเลน อุปปริกฺขโต อหิกุณปาทีนิ วิย ชิคุจฺฉนฺตสฺส ปหียนฺติฯ โย ปน อตฺตโน ปญฺญาพเลน อุปปริกฺขิตุํ น สกฺโกติ, เตน อาจริยํ วา อุปชฺฌายํ วา อญฺญตรํ วา ครุฏฺฐานิยํ สพฺรหฺมจาริํ สงฺฆตฺเถรํ วา อุปสงฺกมิตฺวา ฆณฺฑิํ ปหริตฺวา ภิกฺขุสงฺฆเมว วา สนฺนิปาเตตฺวา อาโรเจตพฺพํ, พหุนญฺหิ สนฺนิปาเต ภวิสฺสเตว เอโก ปณฺฑิตมนุสฺโส, สฺวายํ เอวํ เอเตสุ อาทีนโว ทฏฺฐพฺโพติ กเถสฺสติ, กายวิจฺฉินฺทนียกถาทีหิ วา ปน เต วิตกฺเก นิคฺคณฺหิสฺสตีติฯ

[218] อสติอมนสิกาโร อาปชฺชิตพฺโพติ เนว โส วิตกฺโก สริตพฺโพ น มนสิกาตพฺโพ, อญฺญวิหิตเกน ภวิตพฺพํฯ ยถา หิ รูปํ อปสฺสิตุกาโม ปุริโส อกฺขีนิ นิมีเลยฺย, เอวเมว มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺเนน ภิกฺขุนา จิตฺตมฺหิ วิตกฺเก อุปฺปนฺเน อญฺญวิหิตเกน ภวิตพฺพํฯ เอวมสฺส โส วิตกฺโก ปหียติ, ตสฺมิํ ปหีเน ปุน กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ

สเจ น ปหียติ, อุคฺคหิโต ธมฺมกถาปพนฺโธ โหติ, โส มหาสทฺเทน สชฺฌายิตพฺโพฯ เอวมฺปิ เจ อญฺญวิหิตกสฺส สโต โส น ปหียติฯ ถวิกาย มุฏฺฐิโปตฺถโก โหติ, ยตฺถ จ พุทฺธวณฺณาปิ ธมฺมวณฺณาปิ ลิขิตา โหนฺติ, ตํ นีหริตฺวา วาเจนฺเตน อญฺญวิหิตเกน ภวิตพฺพํฯ

เอวมฺปิ เจ น ปหียติ, ถวิกโต อรณิสหิตานิ นีหริตฺวา ‘‘อยํ อุตฺตรารณี อยํ อธรารณี’’ติ อาวชฺเชนฺเตน อญฺญวิหิตเกน ภวิตพฺพํฯ เอวมฺปิ เจ น ปหียติ, สิปาฏิกํ นีหริตฺวา ‘‘อิทํ อารกณฺฏกํ นาม, อยํ ปิปฺผลโก นาม, อิทํ นขจฺเฉทนํ นาม, อยํ สูจิ นามา’’ติ ปริกฺขารํ สมนฺนาเนนฺเตน อญฺญวิหิตเกน ภวิตพฺพํฯ เอวมฺปิ เจ น ปหียติ, สูจิํ คเหตฺวา จีวเร ชิณฺณฏฺฐานํ สิพฺพนฺเตน อญฺญวิหิตเกน ภวิตพฺพํฯ เอวํ ยาว น ปหียติ, ตาว ตํ ตํ กุสลกมฺมํ กโรนฺเตน อญฺญวิหิตเกน ภวิตพฺพํฯ ปหีเน ปุน มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสีทิตพฺพํ, นวกมฺมํ ปน น ปฏฺฐเปตพฺพํฯ กสฺมา? วิตกฺเก ปจฺฉินฺเน กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส โอกาโส น โหติฯ

โปราณกปณฺฑิตา ปน นวกมฺมํ กตฺวาปิ วิตกฺกํ ปจฺฉินฺทิํสุฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – ติสฺสสามเณรสฺส กิร อุปชฺฌาโย ติสฺสมหาวิหาเร วสติฯ ติสฺสสามเณโร ‘‘ภนฺเต อุกฺกณฺฐิโตมฺหี’’ติ อาหฯ อถ นํ เถโร ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร นฺหานอุทกํ ทุลฺลภํ, มํ คเหตฺวา จิตฺตลปพฺพตํ คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ โส ตถา อกาสิฯ ตตฺถ นํ เถโร อาห ‘‘อยํ วิหาโร อจฺจนฺตสงฺฆิโก, เอกํ ปุคฺคลิกฏฺฐานํ กโรหี’’ติฯ โส สาธุ ภนฺเตติ อาทิโต ปฏฺฐาย สํยุตฺตนิกายํ ปพฺภารโสธนํ เตโชธาตุกสิณปริกมฺมนฺติ ตีณีปิ เอกโต อารภิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อปฺปนํ ปาเปสิ, สํยุตฺตนิกายํ ปริโยสาเปสิ, เลณกมฺมํ นิฏฺฐาเปสิ, สพฺพํ กตฺวา อุปชฺฌายสฺส สญฺญํ อทาสิฯ อุปชฺฌาโย ‘‘ทุกฺเขน เต สามเณร กตํ, อชฺช ตาว ตฺวํเยว วสาหี’’ติ อาหฯ โส ตํ รตฺติํ เลเณ วสนฺโต อุตุสปฺปายํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายิฯ ตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ อกํสุฯ อชฺชาปิ ติสฺสตฺเถรเจติยนฺติ ปญฺญายติฯ อิทํ ปพฺพํ อสติปพฺพํ นามฯ

[219] อิมสฺมิํ ฐตฺวา วิตกฺเก นิคฺคณฺหิตุํ อสกฺโกนฺโต อิธ ฐตฺวา นิคฺคณฺหิสฺสตีติ วิตกฺกมูลเภทํ ปพฺพํ ทสฺเสนฺโต ปุน ตสฺส เจ ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิตกฺกสงฺขารสณฺฐานํ มนสิกาตพฺพนฺติ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, ปจฺจโย, การณํ มูลนฺติ อตฺโถฯ สนฺติฏฺฐติ เอตฺถาติ สณฺฐานํ, วิตกฺกสงฺขารสฺส สณฺฐานํ วิตกฺกสงฺขารสณฺฐานํ, ตํ มนสิกาตพฺพนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, อยํ วิตกฺโก กิํ เหตุ กิํ ปจฺจยา กิํ การณา อุปฺปนฺโนติ วิตกฺกานํ มูลญฺจ มูลมูลญฺจ มนสิกาตพฺพนฺติฯ

กิํ นุ โข อหํ สีฆํ คจฺฉามีติ เกน นุ โข การเณน อหํ สีฆํ คจฺฉามิ? ยํนูนาหํ สณิกํ คจฺเฉยฺยนฺติ กิํ เม อิมินา สีฆคมเนน, สณิกํ คจฺฉิสฺสามีติ จินฺเตสิฯ โส สณิกํ คจฺเฉยฺยาติ โส เอวํ จินฺเตตฺวา สณิกํ คจฺเฉยฺยฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส สีฆคมนกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน วิตกฺกสมารุฬฺหกาโลฯ ตสฺส สณิกคมนกาโล วิย อิมสฺส วิตกฺกจารปจฺเฉทนกาโลฯ ตสฺส ฐิตกาโล วิย อิมสฺส วิตกฺกจาเร ปจฺฉินฺเน มูลกมฺมฏฺฐานํ จิตฺโตตรณกาโลฯ ตสฺส นิสินฺนกาโล วิย อิมสฺส วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตกาโลฯ ตสฺส นิปนฺนกาโล วิย อิมสฺส นิพฺพานารมฺมณาย ผลสมาปตฺติยา ทิวสํ วีติวตฺตนกาโลฯ ตตฺถ อิเม วิตกฺกา กิํ เหตุกา กิํ ปจฺจยาติ วิตกฺกานํ มูลมูลํ คจฺฉนฺตสฺส วิตกฺกจาโร สิถิโล โหติฯ ตสฺมิํ สิถิลีภูเต มตฺถกํ คจฺฉนฺเต วิตกฺกา สพฺพโส นิรุชฺฌนฺติฯ อยมตฺโถ ทุทฺทุภชาตเกนปิ ทีเปตพฺโพ –

สสกสฺส กิร เพลุวรุกฺขมูเล นิทฺทายนฺตสฺส เพลุวปกฺกํ วณฺฏโต ฉิชฺชิตฺวา กณฺณมูเล ปติตํฯ โส ตสฺส สทฺเทน ‘‘ปถวี ภิชฺชตี’’ติ สญฺญาย อุฏฺฐหิตฺวา เวเคน ปลายิฯ ตํ ทิสฺวา ปุรโต อญฺเญปิ จตุปฺปทา ปลายิํสุฯ ตทา โพธิสตฺโต สีโห โหติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ปถวี นาม กปฺปวินาเส ภิชฺชติ, อนฺตรา ปถวีเภโท นาม นตฺถิ, ยํนูนาหํ มูลมูลํ คนฺตฺวา อนุวิชฺเชยฺย’’นฺติฯ โส หตฺถินาคโต ปฏฺฐาย ยาว สสกํ ปุจฺฉิ ‘‘ตยา, ตาต, ปถวี ภิชฺชมานา ทิฏฺฐา’’ติฯ สโส ‘‘อาม เทวา’’ติ อาหฯ สีโห ‘‘เอหิ, โภ, ทสฺเสหี’’ติฯ สโส ‘‘น สกฺโกมิ สามี’’ติฯ ‘‘เอหิ, เร, มา ภายี’’ติ สณฺหมุทุเกน คเหตฺวา คโต สโส รุกฺขสฺส อวิทูเร ฐตฺวา –

‘‘ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเต, ยสฺมิํ เทเส วสามหํ;

อหมฺเปตํ น ชานามิ, กิเมตํ ทุทฺทุภายตี’’ติฯ (ชา. 1.4.85) –

คาถมาหฯ

โพธิสตฺโต ‘‘ตฺวํ เอตฺเถว ติฏฺฐา’’ติ รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา สสกสฺส นิปนฺนฏฺฐานํ อทฺทส, เพลุวปกฺกํ อทฺทส, อุทฺธํ โอเลเกตฺวา วณฺฏํ อทฺทส, ทิสฺวา ‘‘อยํ สโส เอตฺถ นิปนฺโน, นิทฺทายมาโน อิมสฺส กณฺณมูเล ปติตสฺส สทฺเทน ‘ปถวี ภิชฺชตี’ติ เอวํสญฺญี หุตฺวา ปลายี’’ติ ญตฺวา ตํ การณํ สสํ ปุจฺฉิฯ สโส ‘‘อาม, เทวา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘เพลุว ปติตํ สุตฺวา, ทุทฺทุภนฺติ สโส ชวิ;

สสสฺส วจนํ สุตฺวา, สนฺตตฺตา มิควาหินี’’ติฯ (ชา. 1.4.86);

ตโต โพธิสตฺโต ‘‘มา ภายถา’’ติ มิคคเณ อสฺสาเสสิฯ เอวํ วิตกฺกานํ มูลมูลํ คจฺฉนฺตสฺส วิตกฺกา ปหียนฺติฯ

[220] อิมสฺมิํ วิตกฺกมูลเภทปพฺเพ ฐตฺวา วิตกฺเก นิคฺคณฺหิตุํ อสกฺโกนฺเตน ปน เอวํ นิคฺคณฺหิตพฺพาติ อปรมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโต ปุน ตสฺส เจ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ทนฺเตภิทนฺตมาธายาติ เหฏฺฐาทนฺเต อุปริทนฺตํ ฐเปตฺวาฯ เจตสา จิตฺตนฺติ กุสลจิตฺเตน อกุสลจิตฺตํ อภินิคฺคณฺหิตพฺพํฯ พลวา ปุริโสติ ยถา ถามสมฺปนฺโน มหาพโล ปุริโส ทุพฺพลํ ปุริสํ สีเส วา คเล วา ขนฺเธ วา คเหตฺวา อภินิคฺคณฺเหยฺย อภินิปฺปีเฬยฺย อภิสนฺตาเปยฺย สนฺตตฺตํ กิลนฺตํ มุจฺฉาปเรตํ วิย กเรยฺย, เอวเมว ภิกฺขุนา วิตกฺเกหิ สทฺธิํ ปฏิมลฺเลน หุตฺวา ‘‘เก จ ตุมฺเห โก จาห’’นฺติ อภิภวิตฺวา – ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิต’’นฺติ (อ. นิ. 2.5) เอวํ มหาวีริยํ ปคฺคยฺห วิตกฺกา นิคฺคณฺหิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อิม อตฺถทีปิกํ อุปมํ อาหริฯ

[221] ยโต โข, ภิกฺขเวติ อิทํ ปริยาทานภาชนิยํ นาม, ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ ยถา ปน สตฺถาจริโย ติโรรฏฺฐา อาคตํ ราชปุตฺตํ ปญฺจาวุธสิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ, อตฺตโน รฏฺเฐ รชฺชํ คณฺหฯ สเจ เต อนฺตรามคฺเค โจรา อุฏฺฐหนฺติ, ธนุนา กมฺมํ กตฺวา คจฺฉฯ สเจ เต ธนุ นสฺสติ วา ภิชฺชติ วา สตฺติยา อสินา’’ติ เอวํ ปญฺจหิปิ อาวุเธหิ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตฺวา อุยฺโยเชติฯ โส ตถา กตฺวา สกรฏฺฐํ คนฺตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา รชฺชสิริํ อนุโภติฯ

เอวเมวํ ภควา อธิจิตฺตมนุยุตฺตํ ภิกฺขุํ อรหตฺตคหณตฺถาย อุยฺโยเชนฺโต – ‘‘สจสฺส อนฺตรา อกุสลวิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญนิมิตฺตปพฺเพ ฐตฺวา เต นิคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติฯ ตตฺถ อสกฺโกนฺโต อาทีนวปพฺเพ ฐตฺวา, ตตฺราปิ อสกฺโกนฺโต อสติปพฺเพ ฐตฺวา, ตตฺราปิ อสกฺโกนฺโต วิตกฺกมูลเภทปพฺเพ ฐตฺวา, ตตฺราปิ อสกฺโกนฺโต อภินิคฺคณฺหนปพฺเพ ฐตฺวา วิตกฺเก นิคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ อิมานิ ปญฺจ ปพฺพานิ เทเสสิฯ

วสี วิตกฺกปริยายปเถสูติ วิตกฺกจารปเถสุ จิณฺณวสี ปคุณวสีติ วุจฺจติฯ ยํ วิตกฺกํ อากงฺขิสฺสตีติ อิทํ อสฺส วสีภาวาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อยญฺหิ ปุพฺเพ ยํ วิตกฺกํ วิตกฺเกตุกาโม โหติ, ตํ น วิตกฺเกติฯ ยํ น วิตกฺเกตุกาโม โหติ, ตํ วิตกฺเกติฯ อิทานิ ปน วสีภูตตฺตา ยํ วิตกฺกํ วิตกฺเกตุกาโม โหติ, ตํเยว วิตกฺเกติฯ ยํ น วิตกฺเกตุกาโม, น ตํ วิตกฺเกติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ วิตกฺกํ อากงฺขิสฺสติ, ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติฯ ยํ วิตกฺกํ นากงฺขิสฺสติ, น ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเขสฺสตี’’ติฯ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติอาทิ สพฺพาสวสุตฺเต วุตฺตเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มูลปณฺณาสฏฺฐกถาย ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

มชฺฌิมนิกาเย

มูลปณฺณาส-อฏฺฐกถา

(ทุติโย ภาโค)