กถํ ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญติ? รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสนนเยน มญฺญนฺโต ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญติฯ ยถา วา ธเน ธญฺเญฯ เอวํ รูปสฺมิํ ราคาทโยติ มญฺญนฺโตปิ ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญติฯ อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิญฺเญว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญติฯ เสสํ ปถวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

สุตนฺติ มํสโสเตนปิ สุตํ, ทิพฺพโสเตนปิ สุตํ, สทฺทายตนสฺเสตํ อธิวจนํฯ

มุตนฺติ มุตฺวา มุนิตฺวา จ คหิตํ, อาหจฺจ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ, อินฺทฺริยานํ อารมฺมณานญฺจ อญฺญมญฺญสํสิเลเส วิญฺญาตนฺติ วุตฺตํ โหติ, คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนานเมตํ อธิวจนํฯ

วิญฺญาตนฺติ มนสา วิญฺญาตํ, เสสานํ สตฺตนฺนํ อายตนานเมตํ อธิวจนํ ธมฺมารมฺมณสฺส วาฯ อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภติฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ ทิฏฺฐวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ทิฏฺฐสุตฺตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกตฺตวาราทิวณฺณนา

[6] เอวํ สพฺพํ สกฺกายเภทํ ทิฏฺฐาทีหิ จตูหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว สมาปนฺนกวาเรน จ อสมาปนฺนกวาเรน จ ทฺวิธา ทสฺเสนฺโต เอกตฺตํ นานตฺตนฺติอาทิมาหฯ

เอกตฺตนฺติ อิมินา หิ สมาปนฺนกวารํ ทสฺเสติฯ นานตฺตนฺติ อิมินา อสมาปนฺนกวารํฯ เตสํ อยํ วจนตฺโถ เอกภาโว เอกตฺตํฯ นานาภาโว นานตฺตนฺติฯ โยชนา ปเนตฺถ สมาปนฺนกวารํ จตูหิ ขนฺเธหิ, อสมาปนฺนกวารญฺจ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ภินฺทิตฺวา ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา สาสนนเยน ปถวีวาราทีสุ วุตฺเตน จ อฏฺฐกถานเยน ยถานุรูปํ วีมํสิตฺวา เวทิตพฺพาฯ เกจิ ปน เอกตฺตนฺติ เอกตฺตนยํ วทนฺติ นานตฺตนฺติ นานตฺตนยํฯ อปเร ‘‘เอกตฺตสญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, นานตฺตสญฺญี อตฺตา โหตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐาภินิเวสํฯ ตํ สพฺพํ อิธ นาธิปฺเปตตฺตา อยุตฺตเมว โหติฯ

เอวํ สพฺพํ สกฺกายํ ทฺวิธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว เอกธา สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต สพฺพํ สพฺพโตติอาทิมาหฯ โยชนานโย ปเนตฺถ สพฺพํ อสฺสาเทนฺโต สพฺพํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ ‘‘มยา เอเต สตฺตา นิมฺมิตา’’ติอาทินา นเยน อตฺตนา นิมฺมิตํ มญฺญนฺโต สพฺพํ มานมญฺญนาย มญฺญติฯ ‘‘สพฺพํ ปุพฺเพกตกมฺมเหตุ, สพฺพํ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, สพฺพํ อเหตุอปจฺจยา, สพฺพํ อตฺถิ, สพฺพํ นตฺถี’’ติอาทินา นเยน มญฺญนฺโต สพฺพํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตีติ เวทิตพฺโพฯ กถํ สพฺพสฺมิํ มญฺญติ? อิเธกจฺโจ เอวํทิฏฺฐิโก โหติ ‘‘มหา เม อตฺตา’’ติฯ โส สพฺพโลกสนฺนิวาสํ ตสฺโสกาสภาเวน ปริกปฺเปตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา สพฺพสฺมินฺติ มญฺญติ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิํเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพาฯ เสสํ ปถวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เอวํ สพฺพํ สกฺกายํ เอกธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ นเยน ตํ เอกธา ทสฺเสนฺโต นิพฺพานํ นิพฺพานโตติ อาหฯ ตตฺถ นิพฺพานนฺติ ‘‘ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคิภูโต ปริจาเรติฯ เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี’’ติอาทินา นเยน ปญฺจธา อาคตํ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ นิพฺพานํ อสฺสาเทนฺโต ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ เตน นิพฺพาเนน ‘‘อหมสฺมิ นิพฺพานํ ปตฺโต’’ติ มานํ ชเนนฺโต มานมญฺญนาย มญฺญติฯ อนิพฺพานํเยว สมานํ ตํ นิพฺพานโต นิจฺจาทิโต จ คณฺหนฺโต ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตีติ เวทิตพฺโพฯ

นิพฺพานโต ปน อญฺญํ อตฺตานํ คเหตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมิํ นิพฺพาเนติ มญฺญนฺโต นิพฺพานสฺมิํ มญฺญติ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิํเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพาฯ เอส นโย นิพฺพานโต มญฺญนายปิฯ ตตฺรปิ หิ นิพฺพานโต อญฺญํ อตฺตานํ คเหตฺวา ‘‘อิทํ นิพฺพานํ, อยํ อตฺตา, โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิโต นิพฺพานโต อญฺโญ’’ติ มญฺญนฺโต นิพฺพานโต มญฺญติ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิํเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพาฯ ‘‘อโห สุขํ มม นิพฺพาน’’นฺติ มญฺญนฺโต ปน นิพฺพานํ เมติ มญฺญตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อยํ ปเนตฺถ อนุคีติ –

ยาทิโส เอส สกฺกาโย, ตถา นํ อวิชานโต;

ปุถุชฺชนสฺส สกฺกาเย, ชายนฺติ สพฺพมญฺญนาฯ

เชคุจฺโฉ ภิทุโร จายํ, ทุกฺโข อปริณายโก;

ตํ ปจฺจนีกโต พาโล, คณฺหํ คณฺหาติ มญฺญนํฯ

สุภโต สุขโต เจว, สกฺกายํ อนุปสฺสโต;

สลภสฺเสว อคฺคิมฺหิ, โหติ ตณฺหาย มญฺญนาฯ

นิจฺจสญฺญํ อธิฏฺฐาย, สมฺปตฺติํ ตสฺส ปสฺสโต;

คูถาที วิย คูถสฺมิํ, โหติ มาเนน มญฺญนาฯ

อตฺตา อตฺตนิโย เมติ, ปสฺสโต นํ อพุทฺธิโน;

อาทาเส วิย โพนฺธิสฺส, ทิฏฺฐิยา โหติ มญฺญนาฯ

มญฺญนาติ จ นาเมตํ, สุขุมํ มารพนฺธนํ;

สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจญฺจ, เยน พทฺโธ ปุถุชฺชโนฯ

พหุํ วิปฺผนฺทมาโนปิ, สกฺกายํ นาติวตฺตติ;

สมุสฺสิตํ ทฬฺหตฺถมฺภํ, สาว คทฺทุลพนฺธโนฯ

ส’โส สกฺกายมลีโน, ชาติยา จ ชราย จ;

โรคาทีหิ จ ทุกฺเขหิ, นิจฺจํ หญฺญติ พาฬฺหโสฯ

ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, สกฺกายํ อนุปสฺสถ;

อสาตโต อสุภโต, เภทโต จ อนตฺตโตฯ

เอโส สภาโว เหตสฺส, ปสฺสํ เอวมิมํ พุโธ;

ปหาย มญฺญนา สพฺพา, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติฯ

เอกตฺตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุถุชฺชนวเสน จตุวีสติปพฺพา ปฐมนยกถา นิฏฺฐิตาฯ

เสกฺขวารทุติยนยวณฺณนา

[7] เอวํ ภควา ปถวีอาทีสุ วตฺถูสุ สพฺพสกฺกายธมฺมมูลภูตํ ปุถุชฺชนสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสฺเวว วตฺถูสุ เสกฺขสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต โยปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสกฺโขติอาทิมาหฯ ตตฺถ โยติ อุทฺเทสวจนํฯ โสติ นิทฺเทสวจนํฯ ปิกาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโตติอาทีสุ วิยฯ เตน จ อารมฺมณสภาเคน ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ, โน ปุคฺคลสภาเคน, เหฏฺฐโต หิ ปุคฺคลา ทิฏฺฐิวิปนฺนา, อิธ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนา, น เตสํ สภาคตา อตฺถิฯ อารมฺมณํ ปน เหฏฺฐา ปุคฺคลานมฺปิ ตเทว, อิเมสมฺปิ ตเทวาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อารมฺมณสภาเคน ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ โน ปุคฺคลสภาเคนา’’ติฯ โยปิ โสติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อิทานิ วตฺตพฺพํ เสกฺขํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺโพฯ ภิกฺขเว, ภิกฺขูติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ

เสกฺโขติ เกนฏฺเฐน เสกฺโข? เสกฺขธมฺมปฺปฏิลาภโต เสกฺโขฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, เสกฺโข โหตีติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสกฺขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โหติ…เป.… เสกฺเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติฯ เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ, เสกฺโข โหตี’’ติ (สํ. นิ. 5.13)ฯ อปิจ สิกฺขตีติปิ เสกฺโขฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสกฺโขติ วุจฺจติฯ กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขติ, สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสกฺโขติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 3.86)ฯ

โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูรการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ – ‘‘อชฺช วา สฺเว วา อญฺญตรํ สามญฺญผลํ อธิคมิสฺสามี’’ติ, โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสกฺโขติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ปฏิเวธปฺปตฺโตว เสกฺโข อธิปฺเปโต, โน ปุถุชฺชโนฯ

อปฺปตฺตํ มานสํ เอเตนาติ อปฺปตฺตมานโสฯ มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตมฺปิ อรหตฺตมฺปิฯ