เมนู

9. ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา

[206] เม สุตนฺติ ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺวิธา กตฺวา ทฺวิธา กตฺวาติ ทฺเว ทฺเว ภาเค กตฺวาฯ กามวิตกฺโกติ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ พฺยาปาทวิตกฺโกติ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ วิหิํสาวิตกฺโกติ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ เอกํ ภาคนฺติ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริโก วา สุขุโม วา สพฺโพ ปายํ วิตกฺโก อกุสลปกฺขิโกเยวาติ ตโยปิ กามพฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺเก เอกํ โกฏฺฐาสมกาสิํฯ กาเมหิ นิสฺสโฏ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโก นาม, โส ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏติฯ อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก, โส เมตฺตาปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏติฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโก, โส กรุณาปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏติฯ ทุติยํ ภาคนฺติ สพฺโพปายํ กุสลปกฺขิโกเยวาติ ทุติยํ โกฏฺฐาสมกาสิํฯ อิมินา โพธิสตฺตสฺส วิตกฺกนิคฺคหณกาโล กถิโตฯ

โพธิสตฺตสฺส หิ ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหนฺตสฺส เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ปุญฺชปุญฺชา มหานทิยํ โอฆา วิย ปวตฺติํสุฯ สติสมฺโมเสน ปน สหสา กามวิตกฺกาทโย อุปฺปชฺชิตฺวา กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา สยํ อกุสลชวนวารา หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ตโต โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ อิเม กามวิตกฺกาทโย กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ติฏฺฐนฺติ, หนฺทาหํ อิเม วิตกฺเก ทฺเว ภาเค กตฺวา วิหรามี’’ติ กามวิตกฺกาทโย อกุสลปกฺขิกาติ เอกํ ภาคํ กโรติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย กุสลปกฺขิกาติ เอกํฯ อถ ปุน จินฺเตสิ – ‘‘อกุสลปกฺขโต อาคตํ วิตกฺกํ มนฺเตน กณฺหสปฺปํ อุปฺปีเฬตฺวา คณฺหนฺโต วิย อมิตฺตํ คีวาย อกฺกมนฺโต วิย จ นิคฺคเหสฺสามิ, นาสฺส วฑฺฒิตุํ ทสฺสามิฯ กุสลปกฺขโต อาคตํ วิตกฺกํ เมฆสมเย เมฆํ วิย สุเขตฺเต สาลกลฺยาณิโปตกํ วิย จ สีฆํ วฑฺเฒสฺสามี’’ติฯ โส ตถา กตฺวา อกุสลวิตกฺเก นิคฺคณฺหิ, กุสลวิตกฺเก วฑฺเฒสิฯ เอวํ อิมินา โพธิสตฺตสฺส วิตกฺกนิคฺคหณนกาโล กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[207] อิทานิ ยถาสฺส เต วิตกฺกา อุปฺปชฺชิํสุ, ยถา จ เน นิคฺคเหสิ, ตํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อปฺปมตฺตสฺสาติ สติยา อวิปฺปวาเส ฐิตสฺสฯ อาตาปิโนติ อาตาปวีริยวนฺตสฺสฯ ปหิตตฺตสฺสาติ เปสิตจิตฺตสฺสฯ อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโกติ โพธิสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหโต รชฺชสุขํ วา อารพฺภ, ปาสาเท วา นาฏกานิ วา โอโรเธ วา กิญฺจิเทว วา สมฺปตฺติํ อารพฺภ กามวิตกฺโก นาม น อุปฺปนฺนปุพฺโพฯ ทุกฺกรการิกาย ปนสฺส อาหารูปจฺเฉเทน อธิมตฺตกสิมานํ ปตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘น สกฺกา อาหารูปจฺเฉเทน วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ, ยํนูนาหํ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรยฺย’’นฺติฯ โส อุรุเวลํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ มนุสฺสา – ‘‘มหาปุริโส ปุพฺเพ อาหริตฺวา ทินฺนมฺปิ น คณฺหิ, อทฺธาสฺส อิทานิ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, ตสฺมา สยเมว อาคโต’’ติ ปณีตปณีตํ อาหารํ อุปหริํสุฯ โพธิสตฺตสฺส อตฺตภาโว นจิรสฺเสว ปากติโก อโหสิฯ ชราชิณฺณตฺตภาโว หิ สปฺปายโภชนํ ลภิตฺวาปิ ปากติโก น โหติฯ โพธิสตฺโต ปน ทหโรฯ เตนสฺส สปฺปายโภชนํ ภุญฺชโต อตฺตภาโว น จิรสฺเสว ปากติโก ชาโต, วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ, สมุคฺคตตาราคณํ วิย นภํ ปริปุณฺณทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตสรีรํ อโหสิฯ โส ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘ตาว กิลนฺโต นาม อตฺตภาโว เอวํ ปฏิปากติโก ชาโต’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ปญฺญามหนฺตตาย เอวํ ปริตฺตกมฺปิ วิตกฺกํ คเหตฺวา กามวิตกฺโกติ อกาสิฯ

ปณฺณสาลาย ปุรโต นิสินฺโน จมรปสทควยโรหิตมิคาทิเก มคคเณ มนุญฺญสทฺทรวเน โมรวนกุกฺกุฏาทิเก ปกฺขิคเณ นีลุปฺปลกุมุทกมลาทิสญฺฉนฺนานิ ปลฺลลานิ นานากุสุมสญฺฉนฺนวิฏปา วนราชิโย มณิกฺขนฺธนิมฺมลชลปวาหญฺจ นทิํ เนรญฺชรํ ปสฺสติฯ ตสฺส เอวํ โหติ ‘‘โสภนา วติเม มิคชาตา ปกฺขิคณา ปลฺลลานิ วนราชิโย นที เนรญฺชรา’’ติฯ โส ตมฺปิ เอวํ ปริตฺตกํ วิตกฺกํ คเหตฺวา กามวิตกฺกมกาสิ, เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก’’ติฯ

อตฺตพฺยาพาธายปีติ อตฺตทุกฺขายปิฯ เอเสวนโย สพฺพตฺถฯ กิํ ปน มหาสตฺตสฺส อุภยทุกฺขาย สํวตฺตนกวิตกฺโก นาม อตฺถีติ? นตฺถิฯ อปริญฺญายํ ฐิตสฺส ปน วิตกฺโก ยาว อุภยพฺยาพาธาย สํวตฺตตีติ เอตานิ ตีณิ นามานิ ลภติ, ตสฺมา เอวมาหฯ

ปญฺญานิโรธิโกติ อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, โลกิยปญฺญํ ปน อฏฺฐสมาปตฺติปญฺจาภิญฺญาวเสน อุปฺปนฺนมฺปิ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ขิปตีติ ปญฺญานิโรธิโกฯ วิฆาตปกฺขิโกติ ทุกฺขโกฏฺฐาสิโกฯ อสงฺขตํ นิพฺพานํ นาม, ตํ ปจฺจกฺขํ กาตุํ น เทตีติ อนิพฺพานสํวตฺตนิโกฯ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ขยํ นตฺถิภาวํ คจฺฉติฯ อุทกปุปฺผุฬโก วิย นิรุชฺฌติฯ ปชหเมวาติ ปชหิเมวฯ วิโนทเมวาติ นีหริเมวฯ พฺยนฺตเมว นํ อกาสินฺติ วิคตนฺตํ นิสฺเสสํ ปริวฏุมํ ปริจฺฉินฺนเมว นํ อกาสิํฯ

[208] พฺยาปาทวิตกฺโกติ น โพธิสตฺตสฺส ปรูปฆาตปฺปฏิสํยุตฺโต นาม วิตกฺโก จิตฺเต อุปฺปชฺชติ, อถสฺส อติวสฺสอจฺจุณฺหอติสีตาทีนิ ปน ปฏิจฺจ จิตฺตวิปริณามภาโว โหติ, ตํ สนฺธาย ‘‘พฺยาปาทวิตกฺโก’’ติ อาหฯ วิหิํสาวิตกฺโกติ น มหาสตฺตสฺส ปเรสํ ทุกฺขุปฺปาทนปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อุปฺปชฺชติ, จิตฺเต ปน อุทฺธตากาโร อเนกคฺคตากาโร โหติ, ตํ คเหตฺวา วิหิํสาวิตกฺกมกาสิฯ ปณฺณสาลาทฺวาเร นิสินฺโน หิ สีหพฺยคฺฆาทิเก วาฬมิเค สูกราทโย ขุทฺทมิเค วิหิํสนฺเต ปสฺสติฯ อถ โพธิสตฺโต อิมสฺมิมฺปิ นาม อกุโตภเย อรญฺเญ อิเมสํ ติรจฺฉานคตานํ ปจฺจตฺถิกา อุปฺปชฺชนฺติ, พลวนฺโต ทุพฺพเล ขาทนฺติ, พลวนฺตขาทิตา วตฺตนฺตีติ การุญฺญํ อุปฺปาเทติฯ อญฺเญปิ พิฬาราทโย กุกฺกุฏมูสิกาทีนิ ขาทนฺเต ปสฺสติ, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ มนุสฺเส ราชกมฺมิเกหิ อุปทฺทุเต วธพนฺธาทีนิ อนุภวนฺเต อตฺตโน กสิวณิชฺชาทีนิ กมฺมานิ กตฺวา ชีวิตุํ น ลภนฺตีติ การุญฺญํ อุปฺปาเทติ, ตํ สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชติ วิหิํสาวิตกฺโก’’ติ อาหฯ ตถา ตถาติ เตน เตน อากาเรนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กามวิตกฺกาทีสุ ยํ ยํ วิตกฺเกติ, ยํ ยํ วิตกฺกํ ปวตฺเตติ, เตน เตเน จสฺสากาเรน กามวิตกฺกาทิภาโว เจตโส น หิ โหตีติฯ ปหาสิ เนกฺขมฺมวิตกฺกนฺติ เนกฺขมฺมวิตกฺกํ ปชหติฯ พหุลมกาสีติ พหุลํ กโรติฯ ตสฺส ตํ กามวิตกฺกาย จิตฺตนฺติ ตสฺส ตํ จิตฺตํ กามวิตกฺกตฺถายฯ

ยถา กามวิตกฺกสมฺปยุตฺตํ โหติ, เอวเมวํ นมตีติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ อตฺถทีปิกํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปี ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิฏฺฐสมฺพาเธติ สสฺสสมฺพาเธฯ อาโกเฏยฺยาติ อุชุกํ ปิฏฺฐิยํ ปหเรยฺยฯ ปฏิโกเฏยฺยาติ ติริยํ ผาสุกาสุ ปหเรยฺยฯ สนฺนิรุนฺเธยฺยาติ อาวริตฺวา ติฏฺเฐยฺยฯ สนฺนิวาเรยฺยาติ อิโต จิโต จ คนฺตุํ น ทเทยฺย ตโตนิทานนฺติ เตน การเณน, เอวํ อรกฺขิตานํ คุนฺนํ ปเรสํ สสฺสขาทนการเณนาติ อตฺโถฯ พาโล หิ โคปาโลโก เอวํ คาโว อรกฺขมาโน ‘‘อยํ อมฺหากํ ภตฺตเวตนํ ขาทติ, อุชุํ คาโว รกฺขิตุมฺปิ น สกฺโกติ, กุเลหิ สทฺธิํ เวรํ คณฺหาเปตี’’ติ โคสามิกานมฺปิ สนฺติกา วธาทีนิ ปาปุณาติ, กิฏฺฐสามิกานมฺปิฯ ปณฺฑิโต ปน อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ สมฺปสฺสนฺโต คาโว สาธุกํ รกฺขติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อาทีนวนฺติ อุปทฺทวํฯ โอการนฺติ ลามกํ, ขนฺเธสุ วา โอตารํฯ สํกิเลสนฺติ กิลิฏฺฐภาวํฯ เนกฺขมฺเมติ เนกฺขมฺมมฺหิฯ อานิสํสนฺติ วิสุทฺธิปกฺขํฯ โวทานปกฺขนฺติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํ, กุสลานํ ธมฺมานํ เนกฺขมฺมมฺหิ วิสุทฺธิปกฺขํ อทฺทสนฺติ อตฺโถฯ

[209] เนกฺขมฺมนฺติ จ กาเมหิ นิสฺสฏํ สพฺพกุสลํ, เอกธมฺเม สงฺคยฺหมาเน นิพฺพานเมวฯ ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – กิฏฺฐสมฺพาธํ วิย หิ รูปาทิอารมฺมณํ, กูฏคาโว วิย กูฏจิตฺตํ, ปณฺฑิตโคปาลโก วิย โพธิสตฺโต, จตุพฺพิธภยํ วิย อตฺตปรูภยพฺยาพาธาย สํวตฺตนวิตกฺโก, ปณฺฑิตโคปาลกสฺส จตุพฺพิธํ ภยํ ทิสฺวา กิฏฺฐสมฺพาเธ อปฺปมาเทน โครกฺขณํ วิย โพธิสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหโต อตฺตพฺยาพาธาทิภยํ ทิสฺวา รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ยถา กามวิตกฺกาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ จิตฺตรกฺขณํฯ ปญฺญาวุทฺธิโกติอาทีสุ อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย จ วุทฺธิยา สํวตฺตตีติ ปญฺญาวุทฺธิโกฯ น ทุกฺขโกฏฺฐาสาย สํวตฺตตีติ อวิฆาตปกฺขิโกฯ นิพฺพานธาตุสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตตีติ นิพฺพานสํวตฺตนิโกฯ รตฺติํ เจปิ นํ, ภิกฺขเว, อนุวิตกฺเกยฺยนฺติ สกลรตฺติํ เจปิ ตํ วิตกฺกํ ปวตฺเตยฺยํฯ ตโตนิทานนฺติ ตํมูลกํฯ

โอหญฺเญยฺยาติ อุคฺฆาตีเยยฺย, อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺยาติ อตฺโถฯ อาราติ ทูเรฯ สมาธิมฺหาติ อุปจารสมาธิโตปิ อปฺปนาสมาธิโตปิฯ โส โข อหํ, ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตเมว จิตฺตนฺติ โส อหํ, ภิกฺขเว, มา เม จิตฺตํ สมาธิมฺหา ทูเร โหตูติ อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปมิ, โคจรชฺฌตฺเต ฐเปมีติ อตฺโถฯ สนฺนิสาเทมีติ ตตฺเถว จ นํ สนฺนิสีทาเปมิฯ เอโกทิํ กโรมีติ เอกคฺคํ กโรมิฯ สมาทหามีติ สมฺมา อาทหามิ, สุฏฺฐุ อาโรเปมีติ อตฺโถฯ มา เม จิตฺตํ อูหญฺญีติ มา มยฺหํ จิตฺตํ อุคฺฆาตียิตฺถ, มา อุทฺธจฺจาย สํวตฺตตูติ อตฺโถฯ

[210] อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทวิตกฺโก…เป.… อวิหิํสาวิตกฺโกติ เอตฺถ โย โส อิมาย เหฏฺฐา วุตฺตตรุณวิปสฺสนาย สทฺธิํ อุปฺปนฺนวิตกฺโก กามปจฺจนีกฏฺเฐน เนกฺขมฺมวิตกฺโกติ วุตฺโตฯ โสเยว พฺยาปาทปจฺจนีกฏฺเฐน อพฺยาปาทวิตกฺโกติ จ วิหิํสาปจฺจนีกฏฺเฐน อวิหิํสาวิตกฺโกติ จ วุตฺโตฯ

เอตฺตาวตา โพธิสตฺตสฺส สมาปตฺติํ นิสฺสาย วิปสฺสนาปฏฺฐปนกาโล กถิโตฯ ยสฺส หิ สมาธิปิ ตรุโณ, วิปสฺสนาปิฯ ตสฺส วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อติจิรํ นิสินฺนสฺส กาโย กิลมติ, อนฺโต อคฺคิ วิย อุฏฺฐหติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, มตฺถกโต อุสุมวฏฺฏิ วิย อุฏฺฐหติ, จิตฺตํ หญฺญติ วิหญฺญติ วิปฺผนฺทติฯ โส ปุน สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตํ ปริทเมตฺวา มุทุกํ กตฺวา สมสฺสาเสตฺวา ปุน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปติฯ ตสฺส ปุน อติจิรํ นิสินฺนสฺส ตเถว โหติฯ โส ปุน สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตเถว กโรติฯ วิปสฺสนาย หิ พหูปการา สมาปตฺติฯ

ยถา โยธสฺส ผลกโกฏฺฐโก นาม พหูปกาโร โหติ, โส ตํ นิสฺสาย สงฺคามํ ปวิสติ, ตตฺถ หตฺถีหิปิ อสฺเสหิปิ โยเธหิปิ สทฺธิํ กมฺมํ กตฺวา อาวุเธสุ วา ขีเณสุ ภุญฺชิตุกามตาทิภาเว วา สติ นิวตฺติตฺวา ผลกโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา อาวุธานิปิ คณฺหาติ, วิสฺสมติปิ, ภุญฺชติปิ, ปานียมฺปิ ปิวติ, สนฺนาหมฺปิ ปฏิสนฺนยฺหติ, ตํ ตํ กตฺวา ปุน สงฺคามํ ปวิสติ, ตตฺถ กมฺมํ กตฺวา ปุน อุจฺจาราทิปีฬิโต วา เกนจิเทว วา กรณีเยน ผลกโกฏฺฐกํ ปวิสติฯ

ตตฺถ สนฺถมฺภิตฺวา ปุน สงฺคามํ ปวิสติ, เอวํ โยธสฺส ผลกโกฏฺฐโก วิย วิปสฺสนาย พหูปการา สมาปตฺติฯ

สมาปตฺติยา ปน สงฺคามนิตฺถรณกโยธสฺส ผลกโกฏฺฐกโตปิ วิปสฺสนา พหูปการตราฯ กิญฺจาปิ หิ สมาปตฺติํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปติ, วิปสฺสนา ปน ถามชาตา สมาปตฺติมฺปิ รกฺขติฯ ถามชาตํ กโรติฯ

ยถา หิ ถเล นาวมฺปิ นาวาย ภณฺฑมฺปิ สกฏภารํ กโรนฺติฯ อุทกํ ปตฺวา ปน สกฏมฺปิ สกฏภณฺฑมฺปิ ยุตฺตโคเณปิ นาวาภารํ กโรนฺติฯ นาวา ติริยํ โสตํ ฉินฺทิตฺวา โสตฺถินา สุปฏฺฏนํ คจฺฉติ, เอวเมวํ กิญฺจาปิ สมาปตฺติํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปติ, วิปสฺสนา ปน ถามชาตา สมาปตฺติมฺปิ รกฺขติ, ถามชาตํ กโรติฯ ถลํ ปตฺวา สกฏํ วิย หิ สมาปตฺติฯ อุทกํ ปตฺวา นาวา วิย วิปสฺสนาฯ อิติ โพธิสตฺตสฺส เอตฺตาวตา สมาปตฺติํ นิสฺสาย วิปสฺสนาปฏฺฐปนกาโล กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

ยญฺญเทวาติอาทิ กณฺหปกฺเข วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ, อิธาปิ อตฺถทีปิกํ อุปมํ ทสฺเสตุํ เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ คามนฺตสมฺภเตสูติ คามนฺตํ อาหเฏสุฯ สติกรณียเมว โหตีติ เอตา คาโวติ สติอุปฺปาทนมตฺตเมว กาตพฺพํ โหติฯ อิโต จิโต จ คนฺตฺวา อาโกฏนาทิกิจฺจํ นตฺถิฯ เอเต ธมฺมาติ เอเต สมถวิปสฺสนา ธมฺมาติ สตุปฺปาทนมตฺตเมว กาตพฺพํ โหติฯ อิมินา โพธิสตฺตสฺส สมถวิปสฺสนานํ ถามชาตกาโล กถิโตฯ ตทา กิรสฺส สมาปตฺติํ อปฺปนตฺถาย นิสินฺนสฺส อฏฺฐ สมาปตฺติโย เอกาวชฺชเนน อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺโน สตฺต อนุปสฺสนา เอกปฺปหาเรเนว อารุฬฺโห โหติฯ

[215] เสยฺยถาปีติ อิธ กิํ ทสฺเสติ? อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ, สตฺตานญฺหิ หิตูปจารํ อตฺตโน สตฺถุภาวสมฺปทญฺจ ทสฺเสนฺโต ภควา อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อรญฺเญติ อฏวิยํฯ ปวเนติ วนสณฺเฑฯ อตฺถโต หิ อิทํ ทฺวยํ เอกเมว, ปฐมสฺส ปน ทุติยํ เววจนํฯ

อโยคกฺเขมกาโมติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยฏฺฐานํ อนิจฺฉนฺโต ภยเมว อิจฺฉนฺโต โสวตฺถิโกติ สุวตฺถิภาวาวโหฯ ปีติคมนีโยติ ตุฏฺฐิํ คมนีโยฯ ‘‘ปีตคมนีโย’’ติ วา ปาโฐฯ ปิทเหยฺยาติ สาขาทีหิ ถเกยฺยฯ วิวเรยฺยาติ วิสทมุขํ กตฺวา วิวฏํ กเรยฺยฯ กุมฺมคฺคนฺติ อุทกวนปพฺพตาทีหิ สนฺนิรุทฺธํ อมคฺคํฯ โอทเหยฺย โอกจรนฺติ เตสํ โอเก จรมานํ วิย เอกํ ทีปกมิคํ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปยฺยฯ โอกจาริกนฺติ ทีฆรชฺชุยา พนฺธิตํเยว มิคิํฯ

มิคลุทฺทโก หิ อรญฺญํ มิคานํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘อิธ วสนฺติ, อิมินา มคฺเคน นิกฺขมนฺติ, เอตฺถ จรนฺติ, เอตฺถ ปิวนฺติ, อิมินา มคฺเคน ปวิสนฺตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มคฺคํ ปิธาย กุมฺมคฺคํ วิวริตฺวา โอกจรญฺจ โอกจาริกญฺจ ฐเปตฺวา สยํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน สตฺติํ คเหตฺวา ติฏฺฐติฯ อถ สายนฺหสมเย มิคา อกุโตภเย อรญฺเญ จริตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา มิคโปตเกหิ สทฺธิํ กีฬมานา วสนฏฺฐานสนฺติกํ อาคนฺตฺวา โอกจรญฺจ โอกจาริกญฺจ ทิสฺวา ‘‘สหายกา โน อาคตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ นิราสงฺกา ปวิสนฺติ, เต มคฺคํ ปิหิตํ ทิสฺวา ‘‘นายํ มคฺโค, อยํ มคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ กุมฺมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺติฯ มิคลุทฺทโก น ตาว กิญฺจิ กโรติ, ปวิฏฺเฐสุ ปน สพฺพปจฺฉิมํ สณิกํ ปหรติฯ โส อุตฺตสติ, ตโต สพฺเพ อุตฺตสิตฺวา ‘‘ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปุรโต โอโลเกนฺตา อุทเกน วา วเนน วา ปพฺพเตน วา สนฺนิรุทฺธํ มคฺคํ ทิสฺวา อุโภหิ ปสฺเสหิ องฺคุลิสงฺขลิกํ วิย คหนวนํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตา ปวิฏฺฐมคฺเคเนว นิกฺขมิตุํ อารภนฺติฯ ลุทฺทโก เตสํ นิวตฺตนภาวํ ญตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ติํสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ มิเค ฆาเตติฯ อิทํ สนฺธาย เอวญฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหามิคสงฺโฆ อปเรน สมเยน อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํฯ

‘‘นนฺทีราคสฺเสตํ อธิวจนํ, อวิชฺชาเยตํ อธิวจน’’นฺติ เอตฺถ ยสฺมา อิเม สตฺตา อวิชฺชาย อญฺญาณา หุตฺวา นนฺทีราเคน อาพนฺธิตฺวา รูปารมฺมณาทีนิ อุปนีตา วฏฺฏทุกฺขสตฺติยา ฆาตํ ลภนฺติฯ ตสฺมา ภควา โอกจรํ นนฺทีราโคติ, โอกจาริกํ อวิชฺชาติ กตฺวา ทสฺเสสิฯ

มิคลุทฺทโก หิ เอกทาปิ เตสํ สาขาภงฺเคน สรีรํ ปุญฺฉิตฺวา มนุสฺสคนฺธํ อปเนตฺวา โอกจรํ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา โอกจาริกํ สห รชฺชุยา วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตานํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สตฺติํ อาทาย โอกจรสฺส สนฺติเก ติฏฺฐติ, โอกจาริกา มิคคณสฺส จรณฏฺฐานาภิมุขี คจฺฉติ ฯ ตํ ทิสฺวา มิคา สีสานิ อุกฺขิปิตฺวา ติฏฺฐนฺติ, สาปิ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ติฏฺฐติ, เต ‘‘อมฺหากํ สมชาติกา อย’’นฺติ โคจรํ คณฺหนฺติฯ สาปิ ติณานิ ขาทนฺตี วิย สณิกํ อุปคจฺฉติฯ อารญฺญิโก ยูถปติมิโค ตสฺสา วาตํ ลภิตฺวา สกภริยํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทภิมุโข โหติฯ

สตฺตานญฺหิ นวนวเมว ปิยํ โหติฯ โอกจาริกา อารญฺญิกสฺส มิคสฺส อจฺจาสนฺนภาวํ อทตฺวา ตทภิมุขีว ปจฺฉโต ปฏิกฺกมิตฺวา โอกจรสฺส สนฺติกํ คจฺฉติ, ยตฺถ ยตฺถสฺสา รชฺชุ ลคฺคติ, ตตฺถ ตตฺถ ขุเรน ปหริตฺวา โมเจติ, อารญฺญิโก มิโค โอกจรํ ทิสฺวา โอกจาริกาย สมฺมตฺโต หุตฺวา โอกจเร อุสูยํ กตฺวา ปิฏฺฐิํ นาเมตฺวา สีสํ กมฺเปนฺโต ติฏฺฐติ, ตสฺมิํ ขเณ สตฺติํ ชิวฺหาย เลหนฺโตปิ ‘‘กิํ เอต’’นฺติ น ชานาติ, โอกจโรปิ สจสฺส อุปริภาเคน ตํ มิคํ ปหริตุํ สุขํ โหติ, ปิฏฺฐิํ นาเมติฯ สจสฺส เหฏฺฐาภาเคน ปหริตุํ สุขํ โหติ, หทยํ อุนฺนาเมติฯ อถ ลุทฺทโก อารญฺญิกํ มิคํ สตฺติยา ปหริตฺวา ตตฺเถว ฆาเตตฺวา มํสํ อาทาย คจฺฉติฯ เอวเมว ยถา โส มิโค โอกจาริกาย สมฺมตฺโต โอกจเร อุสูยํ กตฺวา สตฺติํ ชิวฺหาย เลหนฺโตปิ กิญฺจิ น ชานาติ, ตถา อิเม สตฺตา อวิชฺชาย สมฺมตฺตา อนฺธภูตา กิญฺจิ อชานนฺตา รูปาทีสุ นนฺทีราคํ อุปคมฺม วฏฺฏทุกฺขสตฺติยา วธํ ลภนฺตีติ ภควา โอกจรํ นนฺทีราโคติ, โอกจาริกํ อวิชฺชาติ กตฺวา ทสฺเสสิฯ

อิติ โข, ภิกฺขเว, วิวโฏ มยา เขโม มคฺโคติ อิติ โข, ภิกฺขเว, มยา อิเมสํ สตฺตานํ หิตจรเณน สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา อหํ พุทฺโธสฺมีติ ตุณฺหีภูเตน อนิสีทิตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสนฺเตน วิวโฏ เขโม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, ปิหิโต กุมฺมคฺโค , อญฺญาตโกณฺฑญฺญาทีนํ ภพฺพปุคฺคลานํ อูหโต โอกจโร นนฺทีราโค ทฺเวธา เฉตฺวา ปาติโต, นาสิตา โอกจาริกา อวิชฺชา สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาติตาติ อตฺตโน หิตูปจารํ ทสฺเสสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[216] เอวํ เม สุตนฺติ วิตกฺกสณฺฐานสุตฺตํฯ ตตฺถ อธิจิตฺตมนุยุตฺเตนาติ ทสกุสลกมฺมปถวเสน อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ จิตฺตเมว, วิปสฺสนาปาทกอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ ตโต จิตฺตโต อธิกํ จิตฺตนฺติ อธิจิตฺตํฯ อนุยุตฺเตนาติ ตํ อธิจิตฺตํ อนุยุตฺเตน, ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺเตนาติ อตฺโถฯ

ตตฺรายํ ภิกฺขุ ปุเรภตฺตํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต นิสีทนํ อาทาย อสุกสฺมิํ รุกฺขมูเล วา วนสณฺเฑ วา ปพฺพตปาเท วา ปพฺภาเร วา สมณธมฺมํ กริสฺสามีติ นิกฺขมนฺโตปิ, ตตฺถ คนฺตฺวา หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา นิสชฺชฏฺฐานโต ติณปณฺณานิ อปเนนฺโตปิ อธิจิตฺตํ อนุยุตฺโตเยวฯ นิสีทิตฺวา ปน หตฺถปาเท โธวิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหรนฺโตปิ อธิจิตฺตํ อนุยุตฺโตเยวฯ

นิมิตฺตานีติ การณานิฯ กาเลน กาลนฺติ สมเย สมเยฯ น นุ จ กมฺมฏฺฐานํ นาม มุหุตฺตมฺปิ อฉฑฺเฑตฺวา นิรนฺตรํ มนสิกาตพฺพํ, กสฺมา ภควา ‘‘กาเลน กาล’’นฺติ อาหาติฯ ปาฬิยญฺหิ อฏฺฐติํส กมฺมฏฺฐานานิ วิภตฺตานิ, เตสุ ภิกฺขุนา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺเนน ยาว โกจิเทว อุปกฺกิเลโส นุปฺปชฺชติ, ตาว อิเมสํ นิมิตฺตานํ มนสิการกิจฺจํ นตฺถิฯ ยทา ปน อุปฺปชฺชติ, ตทา อิมานิ คเหตฺวา จิตฺเต อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ นีหริตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

ฉนฺทูปสํหิตาติ ฉนฺทสหคตา ราคสมฺปยุตฺตาฯ อิเมสํ ปน ติณฺณํ วิตกฺกานํ เขตฺตญฺจ อารมฺมณญฺจ ชานิตพฺพํฯ ตตฺถ ฉนฺทูปสญฺหิตานํ อฏฺฐ โลภสหคตจิตฺตานิ เขตฺตํ, โทสูปสญฺหิตานํ ทฺเว โทมนสฺสสหคตานิ, โมหูปสญฺหิตานํ ทฺวาทสปิ อกุสลจิตฺตานิฯ วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ปน ทฺเว เอเตสํ ปาฏิปุคฺคลิกํ เขตฺตํฯ สพฺเพสมฺปิ สตฺตา เจว สงฺขารา จ อารมฺมณํ, อิฏฺฐานิฏฺฐอสมเปกฺขิเตสุ หิ สตฺเตสุ จ สงฺขาเรสุ จ เต อุปฺปชฺชนฺติ อญฺญมฺปิ นิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ กุสลูปสํหิตนฺติ ตโต นิมิตฺตโต อญฺญํ กุสลนิสฺสิตํ นิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ ตตฺถ อญฺญํ นิมิตฺตํ นาม ฉนฺทูปสญฺหิเต วิตกฺเก สตฺเตสุ อุปฺปนฺเน อสุภภาวนา อญฺญํ นิมิตฺตํ นามฯ