อากาสานญฺจายตนวาราทิวณฺณนา

[4] เอวํ ภควา ปฏิปาฏิยา เทวโลเก ทสฺเสนฺโตปิ อภิภูวจเนน อสญฺญภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อยํ วฏฺฏกถา, สุทฺธาวาสา จ วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา, อนาคามิขีณาสวา เอว หิ เต เทวาฯ ยสฺมา วา กติปยกปฺปสหสฺสายุกา เต เทวา, พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว โหนฺติฯ พุทฺธา ปน อสงฺเขเยปิ กปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา สุญฺญาปิ สา ภูมิ โหติฯ รญฺโญ ขนฺธาวารฏฺฐานํ วิย หิ พุทฺธานํ สุทฺธาวาสภโวฯ เต เตเนว จ การเณน วิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสวเสนปิ น คหิตา, สพฺพกาลิกา ปน อิมา มญฺญนาฯ ตสฺมา ตาสํ สทาวิชฺชมานภูมิํ ทสฺเสนฺโต สุทฺธาวาเส อติกฺกมิตฺวา, อากาสานญฺจายตนนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อากาสานญฺจายตนนฺติ ตพฺภูมิกา จตฺตาโร กุสลวิปากกิริยา ขนฺธาฯ เต จ ตตฺรูปปนฺนาเยว ทฏฺฐพฺพา ภวปริจฺเฉทกถา อยนฺติ กตฺวาฯ เอส นโย วิญฺญาณญฺจายตนาทีสุฯ อตฺถโยชนา ปน จตูสุปิ เอเตสุ วาเรสุ อภิภูวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ มานมญฺญนา เจตฺถ ปชาปติวาเร วุตฺตนเยนาปิ ยุชฺชติฯ

อากาสานญฺจายตนวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทิฏฺฐสุตวาราทิวณฺณนา

[5] เอวํ ภูมิวิเสสาทินา เภเทน วิตฺถารโตปิ มญฺญนาวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพมญฺญนาวตฺถุภูตํ สกฺกายปริยาปนฺนํ เตภูมกธมฺมเภทํ ทิฏฺฐาทีหิ จตูหิ สงฺคณฺหิตฺวา ทสฺเสนฺโต, ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐโตติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ มํสจกฺขุนาปิ ทิฏฺฐํ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทิฏฺฐํฯ รูปายตนสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐํ มญฺญตีติ ทิฏฺฐํ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติฯ กถํ? รูปายตนํ สุภสญฺญาย สุขสญฺญาย จ ปสฺสนฺโต ตตฺถ ฉนฺทราคํ ชเนติ, ตํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา ‘‘อิตฺถิรูเป, ภิกฺขเว, สตฺตา รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา, เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ อิตฺถิรูปวสานุคา’’ติ (อ. นิ. 5.55)ฯ เอวํ ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ ‘‘อิติ เม รูปํ สิยา อนาคตมทฺธานนฺติ วา ปเนตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ, รูปสมฺปทํ วา ปน อากงฺขมาโน ทานํ เทตี’’ติ วิตฺถาโรฯ เอวมฺปิ ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ อตฺตโน ปน ปรสฺส จ รูปสมฺปตฺติํ วิปตฺติํ นิสฺสาย มานํ ชเนติฯ ‘‘อิมินาหํ เสยฺโยสฺมี’’ติ วา ‘‘สทิโสสฺมี’’ติ วา ‘‘หีโนสฺมี’’ติ วาติ เอวํ ทิฏฺฐํ มานมญฺญนาย มญฺญติฯ รูปายตนํ ปน นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺติ มญฺญติ, อตฺตานํ อตฺตนิยนฺติ มญฺญติ, มงฺคลํ อมงฺคลนฺติ มญฺญติ, เอวํ ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติฯ เอวํ ทิฏฺฐํ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติฯ

กถํ ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญติ? รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสนนเยน มญฺญนฺโต ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญติฯ ยถา วา ธเน ธญฺเญฯ เอวํ รูปสฺมิํ ราคาทโยติ มญฺญนฺโตปิ ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญติฯ อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิญฺเญว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ทิฏฺฐสฺมิํ มญฺญติฯ เสสํ ปถวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

สุตนฺติ มํสโสเตนปิ สุตํ, ทิพฺพโสเตนปิ สุตํ, สทฺทายตนสฺเสตํ อธิวจนํฯ

มุตนฺติ มุตฺวา มุนิตฺวา จ คหิตํ, อาหจฺจ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ, อินฺทฺริยานํ อารมฺมณานญฺจ อญฺญมญฺญสํสิเลเส วิญฺญาตนฺติ วุตฺตํ โหติ, คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนานเมตํ อธิวจนํฯ

วิญฺญาตนฺติ มนสา วิญฺญาตํ, เสสานํ สตฺตนฺนํ อายตนานเมตํ อธิวจนํ ธมฺมารมฺมณสฺส วาฯ อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภติฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ ทิฏฺฐวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ทิฏฺฐสุตฺตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกตฺตวาราทิวณฺณนา

[6] เอวํ สพฺพํ สกฺกายเภทํ ทิฏฺฐาทีหิ จตูหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว สมาปนฺนกวาเรน จ อสมาปนฺนกวาเรน จ ทฺวิธา ทสฺเสนฺโต เอกตฺตํ นานตฺตนฺติอาทิมาหฯ

เอกตฺตนฺติ อิมินา หิ สมาปนฺนกวารํ ทสฺเสติฯ นานตฺตนฺติ อิมินา อสมาปนฺนกวารํฯ เตสํ อยํ วจนตฺโถ เอกภาโว เอกตฺตํฯ นานาภาโว นานตฺตนฺติฯ โยชนา ปเนตฺถ สมาปนฺนกวารํ จตูหิ ขนฺเธหิ, อสมาปนฺนกวารญฺจ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ภินฺทิตฺวา ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา สาสนนเยน ปถวีวาราทีสุ วุตฺเตน จ อฏฺฐกถานเยน ยถานุรูปํ วีมํสิตฺวา เวทิตพฺพาฯ เกจิ ปน เอกตฺตนฺติ เอกตฺตนยํ วทนฺติ นานตฺตนฺติ นานตฺตนยํฯ อปเร ‘‘เอกตฺตสญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา, นานตฺตสญฺญี อตฺตา โหตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐาภินิเวสํฯ ตํ สพฺพํ อิธ นาธิปฺเปตตฺตา อยุตฺตเมว โหติฯ