อากาสานญฺจายตนวาราทิวณฺณนา

[4] เอวํ ภควา ปฏิปาฏิยา เทวโลเก ทสฺเสนฺโตปิ อภิภูวจเนน อสญฺญภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อยํ วฏฺฏกถา, สุทฺธาวาสา จ วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา, อนาคามิขีณาสวา เอว หิ เต เทวาฯ ยสฺมา วา กติปยกปฺปสหสฺสายุกา เต เทวา, พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว โหนฺติฯ พุทฺธา ปน อสงฺเขเยปิ กปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา สุญฺญาปิ สา ภูมิ โหติฯ รญฺโญ ขนฺธาวารฏฺฐานํ วิย หิ พุทฺธานํ สุทฺธาวาสภโวฯ เต เตเนว จ การเณน วิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสวเสนปิ น คหิตา, สพฺพกาลิกา ปน อิมา มญฺญนาฯ ตสฺมา ตาสํ สทาวิชฺชมานภูมิํ ทสฺเสนฺโต สุทฺธาวาเส อติกฺกมิตฺวา, อากาสานญฺจายตนนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อากาสานญฺจายตนนฺติ ตพฺภูมิกา จตฺตาโร กุสลวิปากกิริยา ขนฺธาฯ เต จ ตตฺรูปปนฺนาเยว ทฏฺฐพฺพา ภวปริจฺเฉทกถา อยนฺติ กตฺวาฯ เอส นโย วิญฺญาณญฺจายตนาทีสุฯ อตฺถโยชนา ปน จตูสุปิ เอเตสุ วาเรสุ อภิภูวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ มานมญฺญนา เจตฺถ ปชาปติวาเร วุตฺตนเยนาปิ ยุชฺชติฯ

อากาสานญฺจายตนวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทิฏฺฐสุตวาราทิวณฺณนา

[5] เอวํ ภูมิวิเสสาทินา เภเทน วิตฺถารโตปิ มญฺญนาวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพมญฺญนาวตฺถุภูตํ สกฺกายปริยาปนฺนํ เตภูมกธมฺมเภทํ ทิฏฺฐาทีหิ จตูหิ สงฺคณฺหิตฺวา ทสฺเสนฺโต, ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐโตติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ มํสจกฺขุนาปิ ทิฏฺฐํ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทิฏฺฐํฯ รูปายตนสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐํ มญฺญตีติ ทิฏฺฐํ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติฯ กถํ? รูปายตนํ สุภสญฺญาย สุขสญฺญาย จ ปสฺสนฺโต ตตฺถ ฉนฺทราคํ ชเนติ, ตํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา ‘‘อิตฺถิรูเป, ภิกฺขเว, สตฺตา รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา, เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ อิตฺถิรูปวสานุคา’’ติ (อ. นิ. 5.55)ฯ เอวํ ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ ‘‘อิติ เม รูปํ สิยา อนาคตมทฺธานนฺติ วา ปเนตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ, รูปสมฺปทํ วา ปน อากงฺขมาโน ทานํ เทตี’’ติ วิตฺถาโรฯ เอวมฺปิ ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ อตฺตโน ปน ปรสฺส จ รูปสมฺปตฺติํ วิปตฺติํ นิสฺสาย มานํ ชเนติฯ ‘‘อิมินาหํ เสยฺโยสฺมี’’ติ วา ‘‘สทิโสสฺมี’’ติ วา ‘‘หีโนสฺมี’’ติ วาติ เอวํ ทิฏฺฐํ มานมญฺญนาย มญฺญติฯ รูปายตนํ ปน นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺติ มญฺญติ, อตฺตานํ อตฺตนิยนฺติ มญฺญติ, มงฺคลํ อมงฺคลนฺติ มญฺญติ, เอวํ ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติฯ เอวํ ทิฏฺฐํ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติฯ