8. มธุปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[199] เอวํ เม สุตนฺติ มธุปิณฺฑิกสุตฺตํฯ ตตฺถ มหาวนนฺติ หิมวนฺเตน สทฺธิํ เอกาพทฺธํ อโรปิมํ ชาติวนํ, น ยถา เวสาลิยํ โรปิตาโรปิตมิสฺสกํฯ ทิวาวิหารายาติ ทิวา ปฏิสลฺลานตฺถายฯ เพลุวลฏฺฐิกายาติ ตรุณเพลุวรุกฺขสฺสฯ ทณฺฑปาณีติ น ชราทุพฺพลตาย ทณฺฑหตฺโถฯ อยญฺหิ ตรุโณ ปฐมวเย ฐิโต, ทณฺฑจิตฺตตาย ปน สุวณฺณทณฺฑํ คเหตฺวา วิจรติ, ตสฺมา ทณฺฑปาณีติ วุตฺโตฯ ชงฺฆาวิหารนฺติ ชงฺฆากิลมถวิโนทนตฺถํ ชงฺฆาจารํฯ อนุจงฺกมมาโน อนุวิจรมาโนติ อารามทสฺสน-วนทสฺสน-ปพฺพตทสฺสนาทีนํ อตฺถาย อิโต จิโต จ วิจรมาโนฯ อธิจฺจนิกฺขมโน กิเรส กทาจิ เทว นิกฺขมิตฺวา เอวํ วิจรติฯ ทณฺฑโมลุพฺภาติ ทณฺฑํ โอลุมฺภิตฺวา โคปาลกทารโก วิย ทณฺฑํ ปุรโต ฐเปตฺวา ทณฺฑมตฺถเก ทฺเว หตฺเถ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปิฏฺฐิปาณิํ หนุเกน อุปฺปีเฬตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ

[200] กิํวาทีติ กิํทิฏฺฐิโกฯ กิมกฺขายีติ กิํ กเถติฯ อยํ ราชา ภควนฺตํ อวนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารมตฺตกเมว กตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ ตมฺปิ น อญฺญาตุกามตาย, อจิตฺตีกาเรน ปุจฺฉติฯ กสฺมา? เทวทตฺตสฺส ปกฺขิโก กิเรสฯ เทวทตฺโต อตฺตโน สนฺติกํ อาคจฺฉมาเน ตถาคเต ภินฺทติฯ โส กิร เอวํ วเทติ ‘‘สมโณ โคตโม อมฺหากํ กุเลน สทฺธิํ เวรี, น โน กุลสฺส วุทฺธิํ อิจฺฉติฯ ภคินีปิ เม จกฺกวตฺติปริโภคา, ตํ ปหาย ‘นสฺสเตสา’ติ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ภาคิเนยฺโยปิ เม จกฺกวตฺติพีชนฺติ ญตฺวา อมฺหากํ กุลสฺส วฑฺฒิยา อตุสฺสนฺโต ‘นสฺสเตต’นฺติ ตมฺปิ ทหรกาเลเยว ปพฺพาเชสิฯ อหํ ปน เตน วินา วตฺติตุํ อสกฺโกนฺโต อนุปพฺพชิโตฯ เอวํ ปพฺพชิตมฺปิ มํ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย น อุชุเกหิ อกฺขีหิ โอโลเกติฯ ปริสมชฺเฌ ภาสนฺโตปิ มหาผรสุนา ปหรนฺโต วิย อาปายิโก เทวทตฺโตติอาทีนิ ภาสตี’’ติฯ เอวํ อยมฺปิ ราชา เทวทตฺเตน ภินฺโน, ตสฺมา เอวมกาสิฯ

อถ ภควา ยถา อยํ ราชา มยา ปญฺเห ปุจฺฉิเต น กเถตีติ วตฺตุํ น ลภติ, ยถา จ ภาสิตสฺส อตฺถํ น ชานาติ, เอวมสฺส กเถสฺสามีติ ตสฺสานุจฺฉวิกํ กเถนฺโต ยถาวาที โขติอาทิมาหฯ

ตตฺถ น เกนจิ โลเก วิคฺคยฺห ติฏฺฐตีติ โลเก เกนจิ สทฺธิํ วิคฺคาหิกกถํ น กโรติ น วิวทติฯ ตถาคโต หิ โลเกน สทฺธิํ น วิวทติ; โลโก ปน ตถาคเตน สทฺธิํ อนิจฺจนฺติ วุตฺเต นิจฺจนฺติ วทมาโน, ทุกฺขํ, อนตฺตา, อสุภนฺติ วุตฺเต สุภนฺติ วทมาโน วิวทติฯ เตเนวาห ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, โลเกน วิวทามิ, โลโกว โข, ภิกฺขเว, มยา วิวทติ, ตถา น, ภิกฺขเว, ธมฺมวาที เกนจิ โลกสฺมิํ วิวทติ, อธมฺมวาทีว โข, ภิกฺขเว, วิวทตี’’ติ (สํ. นิ. 3.94)ฯ ยถาติ เยน การเณนฯ กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ กิเลสกาเมหิปิฯ ตํ พฺราหฺมณนฺติ ตํ ขีณาสวํ พฺราหฺมณํฯ อกถํกถินฺติ นิพฺพิจิกิจฺฉํฯ ฉินฺนกุกฺกุจฺจนฺติ วิปฺปฏิสารกุกฺกุจฺจสฺส เจว หตฺถปาทกุกฺกุจฺจสฺส จ ฉินฺนตฺตา ฉินฺนกุกฺกุจฺจํฯ ภวาภเวติ ปุนปฺปุนพฺภเว, หีนปณีเต วา ภเว, ปณีโต หิ ภโว วุทฺธิปฺปตฺโต อภโวติ วุจฺจติฯ สญฺญาติ กิเลสสญฺญาฯ กิเลสาเยว วา อิธ สญฺญานาเมน วุตฺตา, ตสฺมา เยน การเณน กาเมหิ วิสํยุตฺตํ วิหรนฺตํ ตํ โลเก นินฺนาวาทิํ ขีณาสวพฺราหฺมณํ กิเลสสญฺญา นานุเสนฺติ, ตญฺจ การณํ อหํ วทามีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิติ ภควา อตฺตโน ขีณาสวภาวํ ทีเปติฯ นิลฺลาเฬตฺวาติ นีหริตฺวา กีฬาเปตฺวาฯ ติวิสาขนฺติ ติสาขํฯ นลาฏิกนฺติ วลิภงฺคํ นลาเฏ ติสฺโส ราชิโย ทสฺเสนฺโต วลิภงฺคํ วุฏฺฐาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ทณฺฑโมลุพฺภาติ ทณฺฑํ อุปฺปีเฬตฺวาฯ ‘‘ทณฺฑมาลุพฺภา’’ติปิ ปาโฐ, คเหตฺวา ปกฺกามีติ อตฺโถฯ

[201] อญฺญตโรติ นาเมน อปากโฏ เอโก ภิกฺขุฯ โส กิร อนุสนฺธิกุสโล, ภควตา ยถา ทณฺฑปาณี น ชานาติ, ตถา มยา กถิตนฺติ วุตฺเต กินฺติ นุ โข ภควตา อวิญฺเญยฺยํ กตฺวา ปญฺโห กถิโตติ อนุสนฺธิํ คเหตฺวา ทสพลํ ยาจิตฺวา อิมํ ปญฺหํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปากฏํ กริสฺสามีติ อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ทสนขสมุชฺชลํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห กิํวาที ปน, ภนฺเต ภควาติอาทิมาหฯ

ยโตนิทานนฺติ ภาวนปุํสกํ เอตํ, เยน การเณน ยสฺมิํ การเณ สตีติ อตฺโถฯ ปปญฺจสญฺญาสงฺขาติ เอตฺถ สงฺขาติ โกฏฺฐาโสฯ ปปญฺจสญฺญาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจสมฺปยุตฺตา สญฺญา , สญฺญานาเมน วา ปปญฺจาเยว วุตฺตาฯ ตสฺมา ปปญฺจโกฏฺฐาสาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ สมุทาจรนฺตีติ ปวตฺตนฺติฯ เอตฺถ เจ นตฺถิ อภินนฺทิตพฺพนฺติ ยสฺมิํ ทฺวาทสายตนสงฺขาเต การเณ สติ ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺติ, เอตฺถ เอกายตนมฺปิ เจ อภินนฺทิตพฺพํ อภิวทิตพฺพํ อชฺโฌสิตพฺพํ นตฺถีติ อตฺโถฯ ตตฺถ อภินินฺทิตพฺพนฺติ อหํ มมนฺติ อภินนฺทิตพฺพํฯ อภิวทิตพฺพนฺติ อหํ มมาติ วตฺตพฺพํฯ อชฺโฌสิตพฺพนฺติ อชฺโฌสิตฺวา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คเหตพฺพยุตฺตํฯ เอเตเนตฺถ ตณฺหาทีนํเยว อปฺปวตฺติํ กเถติฯ เอเสวนฺโตติ อยํ อภินนฺทนาทีนํ นตฺถิภาโวว ราคานุสยาทีนํ อนฺโตฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ

ทณฺฑาทานาทีสุ ปน ยาย เจตนาย ทณฺฑํ อาทิยติ, สา ทณฺฑาทานํฯ ยาย สตฺถํ อาทิยติ ปรามสติ, สา สตฺถาทานํฯ มตฺถกปฺปตฺตํ กลหํฯ นานาคาหมตฺตํ วิคฺคหํฯ นานาวาทมตฺตํ วิวาทํฯ ตุวํ ตุวนฺติ เอวํ ปวตฺตํ ตุวํ ตุวํฯ ปิยสุญฺญกรณํ เปสุญฺญํฯ อยถาสภาวํ มุสาวาทํ กโรติ, สา มุสาวาโทติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺเถเตติ เอตฺถ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ เอเต กิเลสาฯ กิเลสา หิ อุปฺปชฺชมานาปิ ทฺวาทสายตนานิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนฺติ, นิรุชฺฌมานาปิ ทฺวาทสสุ อายตเนสุเยว นิรุชฺฌนฺติฯ เอวํ ยตฺถุปฺปนฺนา, ตตฺเถว นิรุทฺธา โหนฺติฯ สฺวายมตฺโถ สมุทยสจฺจปญฺเหน ทีเปตพฺโพ –

‘‘สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’’ติ วตฺวา – ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทินา (วิภ. 203) นเยน ทฺวาทสสุเยว อายตเนสุ ตสฺสา อุปฺปตฺติ จ นิโรโธ จ วุตฺโตฯ ยเถว จ ตณฺหา ทฺวาทสสุ อายตเนสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาปิ อายตเนสุ ปุน สมุทาจารสฺส อภาวโต อายตเนสุเยว นิรุทฺธาติ วุตฺตา, เอวมิเมปิ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อายตเนสุ นิรุชฺฌนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ยฺวายํ อภินนฺทนาทีนํ อภาโวว ราคานุสยาทีนํ อนฺโตติ วุตฺโตฯ เอตฺเถเต ราคานุสยาทีนํ อนฺโตติ ลทฺธโวหาเร นิพฺพาเน ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ ยญฺหิ ยตฺถ นตฺถิ, ตํ ตตฺถ นิรุทฺธํ นาม โหติ, สฺวายมตฺโถ นิโรธปญฺเหน ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺตี’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.83)ฯ

[202] สตฺถุ เจว สํวณฺณิโตติ สตฺถารา จ ปสํสิโตฯ วิญฺญูนนฺติ อิทมฺปิ กรณตฺเถ สามิวจนํ, ปณฺฑิเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ จ สมฺภาวิโตติ อตฺโถฯ ปโหตีติ สกฺโกติฯ

[203] อติกฺกมฺเมว มูลํ อติกฺกมฺม ขนฺธนฺติ สาโร นาม มูเล วา ขนฺเธ วา ภเวยฺย, ตมฺปิ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํสมฺปทนฺติ เอวํสมฺปตฺติกํ, อีทิสนฺติ อตฺโถฯ อติสิตฺวาติ อติกฺกมิตฺวาฯ ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพเมว ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสติฯ ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวฯ สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ วิทิตกรณฏฺเฐน ญาณภูโตฯ อวิปรีตสภาวฏฺเฐน ปริยตฺติธมฺมปฺปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโตฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโตติ เอวเมเตสุ ปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สฺวายํ ธมฺมสฺส วตฺตนโต วตฺตาฯ ปวตฺตาปนโต ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวา ทสฺสนสมตฺถตาย อตฺถสฺส นินฺเนตาฯ อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตาฯ อครุํ กตฺวาติ ปุนปฺปุนํ อายาจาเปนฺโตปิ หิ ครุํ กโรติ นาม, อตฺตโน สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวา สิเนรูปาทโต วาลุกํ อุทฺธรมาโน วิย ทุพฺพิญฺเญยฺยํ กตฺวา กเถนฺโตปิ ครุํ กโรติเยว นามฯ เอวํ อกตฺวา อมฺเห ปุนปฺปุนํ อยาจาเปตฺวา สุวิญฺเญยฺยมฺปิ โน กตฺวา กเถหีติ วุตฺตํ โหติฯ

[204] ยํ โข โน อาวุโสติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘ยํ โข โว’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เต ปน ภิกฺขู อตฺตนา สทฺธิํ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘ยํ โข โน’’ติ อาหฯ ยสฺมา วา อุทฺเทโสว เตสํ อุทฺทิฏฺโฐวฯ

ภควา ปน เถรสฺสาปิ เตสมฺปิ ภควาวฯ ตสฺมา ภควาติ ปทํ สนฺธายปิ เอวมาห, ยํ โข อมฺหากํ ภควา ตุมฺหากํ สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวาติ อตฺโถฯ

จกฺขุญฺจาวุโสติอาทีสุ อยมตฺโถ, อาวุโส, นิสฺสยภาเวน จกฺขุปสาทญฺจ อารมฺมณภาเวน จตุสมุฏฺฐานิกรูเป จ ปฏิจฺจ จกฺขุวิญฺญาณํ นาม อุปฺปชฺชติฯ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสติ เตสํ ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโส นาม อุปฺปชฺชติฯ ตํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ สหชาตาทิวเสน ผสฺสปจฺจยา เวทนา อุปฺปชฺชติฯ ตาย เวทนาย ยํ อารมฺมณํ เวเทติ, ตเทว สญฺญา สญฺชานาติ, ยํ สญฺญา สญฺชานาติ, ตเทว อารมฺมณํ วิตกฺโก วิตกฺเกติฯ ยํ วิตกฺโก วิตกฺเกติ, ตเทวารมฺมณํ ปปญฺโจ ปปญฺเจติฯ ตโตนิทานนฺติ เอเตหิ จกฺขุรูปาทีหิ การเณหิฯ ปุริสํ ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตีติ ตํ อปริญฺญาตการณํ ปุริสํ ปปญฺจโกฏฺฐาสา อภิภวนฺติ, ตสฺส ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ผสฺสเวทนาสญฺญา จกฺขุวิญฺญาเณน สหชาตา โหนฺติฯ วิตกฺโก จกฺขุวิญฺญาณานนฺตราทีสุ สวิตกฺกจิตฺเตสุ ทฏฺฐพฺโพฯ ปปญฺจสงฺขา ชวเนน สหชาตา โหนฺติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อตีตานาคตคฺคหณํ กตนฺติ? ตถา อุปฺปชฺชนโตฯ ยเถว หิ เอตรหิ จกฺขุทฺวาริโก ปปญฺโจ จกฺขุญฺจ รูเป จ ผสฺสเวทนาสญฺญาวิตกฺเก จ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน, เอวเมวํ อตีตานาคเตสุปิ จกฺขุวิญฺเญยฺเยสุ รูเปสุ ตสฺสุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

โสตญฺจาวุโสติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ฉฏฺฐทฺวาเร ปน มนนฺติ ภวงฺคจิตฺตํฯ ธมฺเมติ เตภูมกธมฺมารมฺมณํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ อาวชฺชนํ วา ชวนํ วาฯ อาวชฺชเน คหิเต ผสฺสเวทนาสญฺญาวิตกฺกา อาวชฺชนสหชาตา โหนฺติฯ ปปญฺโจ ชวนสหชาโตฯ ชวเน คหิเต สหาวชฺชนกํ ภวงฺค มโน นาม โหติ, ตโต ผสฺสาทโย สพฺเพปิ ชวเนน สหชาตาวฯ มโนทฺวาเร ปน ยสฺมา อตีตาทิเภทํ สพฺพมฺปิ อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสูติ อิทํ ยุตฺตเมวฯ

อิทานิ วฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต โส วตาวุโสติ เทสนํ อารภิฯ ผสฺสปญฺญตฺติํ ปญฺญเปสฺสตีติ ผสฺโส นาม เอโก ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ผสฺสปญฺญตฺติํ ปญฺญเปสฺสติ, ทสฺเสสฺสตีติ อตฺโถฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

เอวํ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ ทฺวาทสายตนวเสน สกลํ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺวาทสายตนปฏิกฺเขปวเสน วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต โส วตาวุโส จกฺขุสฺมิํ อสตีติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ สาวเกน ปญฺโห กถิโตติ มา นิกฺกงฺขา อหุวตฺถ, อยํ ภควา สพฺพญฺญุตญาณตุลํ คเหตฺวา นิสินฺโน, อิจฺฉมานา ตเมว อุปสงฺกมิตฺวา นิกฺกงฺขา โหถาติ อุยฺโยเชนฺโต อากงฺขมานา จ ปนาติอาทิมาหฯ

[205] อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ การเณหิ ปปญฺจุปฺปตฺติยา ปาฏิเยกฺกการเณหิ เจว วฏฺฏวิวฏฺฏการเณหิ จฯ อิเมหิ ปเทหีติ อิเมหิ อกฺขรสมฺปิณฺฑเนหิฯ พฺยญฺชเนหีติ ปาฏิเยกฺกอกฺขเรหิฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ จตูหิ วา การเณหิ ปณฺฑิโต ธาตุกุสโล อายตนกุสโล ปจฺจยาการกุสโล การณาการณกุสโลติฯ มหาปญฺโญติ มหนฺเต อตฺเถ มหนฺเต ธมฺเม มหนฺตา นิรุตฺติโย มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคหณสมตฺถาย มหาปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ ยถา ตํ มหากจฺจาเนนาติ ยถา มหากจฺจาเนน พฺยากตํ, ตํ สนฺธาย ตนฺติ วุตฺตํฯ ยถา มหากจฺจาเนน พฺยากตํ, อหมฺปิ ตํ เอวเมวํ พฺยากเรยฺเยนฺติ อตฺโถฯ

มธุปิณฺฑิกนฺติ มหนฺตํ คุฬปูวํ พทฺธสตฺตุคุฬกํ วาฯ อเสจนกนฺติ อเสจิตพฺพกํฯ สปฺปิผาณิตมธุสกฺกราทีสุ อิทํ นาเมตฺถ มนฺทํ อิทํ พหุกนฺติ น วตฺตพฺพํ สมโยชิตรสํฯ เจตโสติ จินฺตกชาติโกฯ ทพฺพชาติโกติ ปณฺฑิตสภาโวฯ โก นาโม อยนฺติ อิทํ เถโร อติภทฺทโก อยํ ธมฺมปริยาโย, ทสพลสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาเณเนวสฺส นามํ คณฺหาเปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อาหฯ ตสฺมาติ ยสฺมา มธุปิณฺฑิโก วิย มธุโร, ตสฺมา มธุปิณฺฑิกปริยาโยตฺเวว นํ ธาเรหีติ วทติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มธุปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา

[206] เม สุตนฺติ ทฺเวธาวิตกฺกสุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺวิธา กตฺวา ทฺวิธา กตฺวาติ ทฺเว ทฺเว ภาเค กตฺวาฯ กามวิตกฺโกติ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ พฺยาปาทวิตกฺโกติ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ วิหิํสาวิตกฺโกติ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกฯ เอกํ ภาคนฺติ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริโก วา สุขุโม วา สพฺโพ ปายํ วิตกฺโก อกุสลปกฺขิโกเยวาติ ตโยปิ กามพฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺเก เอกํ โกฏฺฐาสมกาสิํฯ กาเมหิ นิสฺสโฏ เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโก นาม, โส ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏติฯ อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก, โส เมตฺตาปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏติฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโก, โส กรุณาปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานา วฏฺฏติฯ ทุติยํ ภาคนฺติ สพฺโพปายํ กุสลปกฺขิโกเยวาติ ทุติยํ โกฏฺฐาสมกาสิํฯ อิมินา โพธิสตฺตสฺส วิตกฺกนิคฺคหณกาโล กถิโตฯ

โพธิสตฺตสฺส หิ ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหนฺตสฺส เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ปุญฺชปุญฺชา มหานทิยํ โอฆา วิย ปวตฺติํสุฯ สติสมฺโมเสน ปน สหสา กามวิตกฺกาทโย อุปฺปชฺชิตฺวา กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา สยํ อกุสลชวนวารา หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ตโต โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ อิเม กามวิตกฺกาทโย กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ติฏฺฐนฺติ, หนฺทาหํ อิเม วิตกฺเก ทฺเว ภาเค กตฺวา วิหรามี’’ติ กามวิตกฺกาทโย อกุสลปกฺขิกาติ เอกํ ภาคํ กโรติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย กุสลปกฺขิกาติ เอกํฯ อถ ปุน จินฺเตสิ – ‘‘อกุสลปกฺขโต อาคตํ วิตกฺกํ มนฺเตน กณฺหสปฺปํ อุปฺปีเฬตฺวา คณฺหนฺโต วิย อมิตฺตํ คีวาย อกฺกมนฺโต วิย จ นิคฺคเหสฺสามิ, นาสฺส วฑฺฒิตุํ ทสฺสามิฯ กุสลปกฺขโต อาคตํ วิตกฺกํ เมฆสมเย เมฆํ วิย สุเขตฺเต สาลกลฺยาณิโปตกํ วิย จ สีฆํ วฑฺเฒสฺสามี’’ติฯ โส ตถา กตฺวา อกุสลวิตกฺเก นิคฺคณฺหิ, กุสลวิตกฺเก วฑฺเฒสิฯ เอวํ อิมินา โพธิสตฺตสฺส วิตกฺกนิคฺคหณนกาโล กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[207] อิทานิ ยถาสฺส เต วิตกฺกา อุปฺปชฺชิํสุ, ยถา จ เน นิคฺคเหสิ, ตํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ