5. อนุมานสุตฺตวณฺณนา

[181] เอวํ เม สุตนฺติ อนุมานสุตฺตํฯ ตตฺถ ภคฺเคสูติ เอวํนามเก ชนปเท, วจนตฺโถ ปเนตฺถ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺโพฯ สุสุมารคิเรติ เอวํนามเก นคเรฯ ตสฺส กิร นครสฺส วตฺถุปริคฺคหทิวเส อวิทูเร อุทกรหเท สุํสุมาโร สทฺทมกาสิ, คิรํ นิจฺฉาเรสิฯ อถ นคเร นิฏฺฐิเต สุํสุมารคิรํ ตฺเววสฺส นามํ อกํสุฯ เภสกฬาวเนติ เภสกฬานามเก วเนฯ ‘‘เภสคฬาวเน’’ติปิ ปาโฐฯ มิคทาเยติ ตํ วนํ มิคปกฺขีนํ อภยทินฺนฏฺฐาเน ชาตํ, ตสฺมา มิคทาโยติ วุจฺจติฯ

ปวาเรตีติ อิจฺฉาเปติฯ วทนฺตูติ โอวาทานุสาสนิวเสน วทนฺตุ, อนุสาสนฺตูติ อตฺโถฯ วจนีโยมฺหีติ อหํ ตุมฺเหหิ วตฺตพฺโพ, อนุสาสิตพฺโพ โอวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ โส จ โหติ ทุพฺพโจติ โส จ ทุกฺเขน วตฺตพฺโพ โหติ, วุตฺโต น สหติฯ โทวจสฺสกรเณหีติ ทุพฺพจภาวการเกหิ อุปริ อาคเตหิ โสฬสหิ ธมฺเมหิฯ อปฺปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนินฺติ โย หิ วุจฺจมาโน ตุมฺเห มํ กสฺมา วทถ, อหํ อตฺตโน กปฺปิยากปฺปิยํ สาวชฺชานวชฺชํ อตฺถานตฺถํ ชานามีติ วทติฯ อยํ อนุสาสนิํ ปทกฺขิณโต น คณฺหาติ, วามโต คณฺหาติ, ตสฺมา อปฺปทกฺขิณคฺคาหีติ วุจฺจติฯ

ปาปิกานํ อิจฺฉานนฺติ ลามกานํ อสนฺตสมฺภวนปตฺถนานํฯ ปฏิปฺผรตีติ ปฏิวิรุทฺโธ, ปจฺจนีโก หุตฺวา ติฏฺฐติ, อปสาเทตีติ กิํ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน, ตฺวมฺปิ นาม ภณิตพฺพํ มญฺญิสฺสสีติ เอวํ ฆฏฺเฏติฯ ปจฺจาโรเปตีติ, ตฺวมฺปิ โขสิ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตํ ตาว ปฏิกโรหีติ เอวํ ปฏิอาโรเปติฯ

อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรตีติ อญฺเญน การเณน วจเนน วา อญฺญํ การณํ วจนํ วา ปฏิจฺฉาเทติฯ ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต ‘‘โก อาปนฺโน, กิํ อาปนฺโน, กิสฺมิํ อาปนฺโน, กํ ภณถ, กิํ ภณถา’’ติ วา วทติฯ ‘‘เอวรูปํ กิญฺจิ ตยา ทิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น สุณามี’’ติ โสตํ วา อุปเนติฯ

พหิทฺธา กถํ อปนาเมตีติ ‘‘อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น ตว ปาฏลิปุตฺตคมนํ ปุจฺฉาม, อาปตฺติํ ปุจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตโต ราชเคหํ คโตมฺหี’’ติ, ราชเคหํ วา ยาหิ พฺราหฺมณเคหํ วา, อาปตฺติํ อาปนฺโนสีติฯ ตตฺถ เม สูกรมํสํ ลทฺธนฺติอาทีนิ วทนฺโต กถํ พหิทฺธา วิกฺขิปติฯ

อปทาเนติ อตฺตโน จริยายฯ น สมฺปายตีติ, อาวุโส, ตฺวํ กุหิํ วสสิ, กํ นิสฺสาย วสสีติ วา, ยํ ตฺวํ วเทสิ ‘‘มยา เอส อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโน ทิฏฺโฐ’’ติฯ ตฺวํ ตสฺมิํ สมเย กิํ กโรสิ, อยํ กิํ กโรติ, กตฺถ วา ตฺวํ อจฺฉสิ กตฺถ วา อยนฺติอาทินา นเยน จริยํ ปุฏฺโฐ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติฯ

[183] ตตฺราวุโสติ , อาวุโส, เตสุ โสฬสสุ ธมฺเมสุฯ อตฺตนาว อตฺตานํ เอวํ อนุมินิตพฺพนฺติ เอวํ อตฺตนาว อตฺตา อนุเมตพฺโพ ตุเลตพฺโพ ตีเรตพฺโพฯ

[184] ปจฺจเวกฺขิตพฺพนฺติ ปจฺจเวกฺขิตพฺโพฯ อโหรตฺตานุสิกฺขินาติ ทิวาปิ รตฺติมฺปิ สิกฺขนฺเตน, รติญฺจ ทิวา จ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สิกฺขนฺเตน ปีติปาโมชฺชเมว อุปฺปาเทตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

อจฺเฉ วา อุทกปตฺเตติ ปสนฺเน วา อุทกภาชเนฯ มุขนิมิตฺตนฺติ มุขปฏิพิมฺพํฯ รชนฺติ อาคนฺตุกรชํฯ องฺคณนฺติ ตตฺถ ชาตกํ ติลกํ วา ปิฬกํ วาฯ สพฺเพปิเม ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ปหีเนติ อิมินา สพฺพปฺปหานํ กเถสิฯ กถํ? เอตฺตกา อกุสลา ธมฺมา ปพฺพชิตสฺส นานุจฺฉวิกาติ ปฏิสงฺขานํ อุปฺปาทยโต หิ ปฏิสงฺขานปฺปหานํกถิตํ โหติฯ สีลํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา กสิณปริกมฺมํ อารภิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺตสฺส วิกฺขมฺภนปฺปหานํ กถิตํฯ สมาปตฺติํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส ตทงฺคปฺปหานํ กถิตํฯ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส สมุจฺเฉทปฺปหานํ กถิตํฯ ผเล อาคเต ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิพฺพาเน อาคเต นิสฺสรณปฺปหานนฺติ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต สพฺพปฺปหานํ กถิตํว โหติฯ

อิทญฺหิ สุตฺตํ ภิกฺขุปาติโมกฺขํ นามาติ โปราณา วทนฺติฯ อิทํ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ ปาโต เอว วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺเนน ‘‘อิเม เอตฺตกา กิเลสา อตฺถิ นุ โข มยฺหํ นตฺถี’’ติ ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ สเจ อตฺถีติ ปสฺสติ, เตสํ ปหานาย วายมิตพฺพํฯ

โน เจ ปสฺสติ, สุปพฺพชิโตสฺมีติ อตฺตมเนน ภวิตพฺพํฯ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา รตฺติฏฺฐาเน วา ทิวาฏฺฐาเน วา นิสีทิตฺวาปิ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ สายํ วสนฏฺฐาเน นิสีทิตฺวาปิ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ ติกฺขตฺตุํ อสกฺโกนฺเตน ทฺเว วาเร ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ ทฺเว วาเร อสกฺโกนฺเตน ปน อวสฺสํ เอกวารํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, อปฺปจฺจเวกฺขิตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อนุมานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เจโตขิลสุตฺตวณฺณนา

[185] เอวํ เม สุตนฺติ เจโตขิลสุตฺตํฯ ตตฺถ เจโตขิลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวา กจวรภาวา ขาณุกภาวาฯ เจตโส วินิพนฺธาติ จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตีติ เจตโส วินิพนฺธาฯ วุทฺธินฺติอาทีสุ สีเลน วุทฺธิํ, มคฺเคน วิรุฬฺหิํ, นิพฺพาเนน เวปุลฺลํฯ สีลสมาธีหิ วา วุทฺธิํ, วิปสฺสนามคฺเคหิ วิรุฬฺหิํ, ผลนิพฺพาเนหิ เวปุลฺลํฯ สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติฯ สรีเร กงฺขมาโน ทฺวตฺติํสวรลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุ โข นตฺถีติ กงฺขติ, คุเณ กงฺขมาโน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถีติ กงฺขติฯ วิจิกิจฺฉตีติ วิจินนฺโต กิจฺฉติ, ทุกฺขํ อาปชฺชติ, วินิจฺเฉตุํ น สกฺโกติฯ นาธิมุจฺจตีติ เอวเมตนฺติ อธิโมกฺขํ น ปฏิลภติฯ น สมฺปสีทตีติ คุเณสุ โอตริตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉภาเวน ปสีทิตุํ, อนาวิโล ภวิตุํ น สกฺโกติฯ อาตปฺปายาติ กิเลสสนฺตาปกวีริยกรณตฺถายฯ อนุโยคายาติ ปุนปฺปุนํ โยคายฯ สาตจฺจายาติ สตตกิริยาย ปธานายาติ ปทหนตฺถายฯ อยํ ปฐโม เจโตขิโลติ อยํ สตฺถริ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต ปฐโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว, เอวเมตสฺส ภิกฺขุโน อปฺปหีโน โหติฯ ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จฯ ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอตํ นตฺถีติ กงฺขติฯ ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโน วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม, มคฺคนิสฺสนฺโท ผลํ นาม, สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติฯ ตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถีติ กงฺขติฯ สงฺเฆ กงฺขตีติ สุปฺปฏิปนฺโนติอาทีนํ ปทานํ วเสน เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺนา จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ สมูหภูโต สงฺโฆ นาม, โส อตฺถิ นุ โข นตฺถีติ กงฺขติฯ สิกฺขาย กงฺขมาโน อธิสีลสิกฺขา นาม อธิจิตฺตสิกฺขา นาม อธิปญฺญาสิกฺขา นามาติ วทนฺติฯ สา อตฺถิ นุ โข นตฺถีติ กงฺขติฯ อยํ ปญฺจโมติ อยํ สพฺรหฺมจารีสุ โกปสงฺขาโต ปญฺจโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว กจวรภาโว ขาณุกภาโวฯ

[186] วินิพนฺเธสุ กาเมติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิฯ กาเยติ อตฺตโน กาเยฯ รูเปติ พหิทฺธา รูเปฯ ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํฯ อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํฯ ตญฺหิ อุทรํ อวเทหนโต อุทราวเทหกนฺติ วุจฺจติฯ เสยฺยสุขนฺติ มญฺจปีฐสุขํ, อุตุสุขํ วาฯ ปสฺสสุขนฺติ ยถา สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส ทกฺขิณปสฺสวามปสฺสานํ สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนสุขํฯ มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํฯ อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปยุตฺโต วิหรติฯ

ปณิธายาติ ปตฺถยิตฺวาฯ สีเลนาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ วตนฺติ วตสมาทานํฯ ตโปติ ตปจรณํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติฯ เทโว วา ภวิสฺสามีติ มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิฯ เทวญฺญตโร วาปิ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา อญฺญตโรฯ

[189] อิทฺธิปาเทสุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิฯ ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํฯ อิทฺธิยา ปาทํ, อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโย, อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค อาคโต เยวฯ วิสุทฺธิมคฺเคปิสฺส อตฺโถ ทีปิโตฯ อิติ อิเมหิ จตูหิ อิทฺธิปาเทหิ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ กถิตํฯ อุสฺโสฬฺหีเยว ปญฺจมีติ เอตฺถ อุสฺโสฬฺหีติ สพฺพตฺถ กตฺตพฺพวีริยํ ทสฺเสติฯ อุสฺโสฬฺหีปนฺนรสงฺคสมนฺนาคโตติ ปญฺจ เจโตขิลปฺปหานานิ ปญฺจ วินิพนฺธปฺปหานานิ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อุสฺโสฬฺหีติ เอวํ อุสฺโสฬฺหิยา สทฺธิํ ปนฺนรสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโตฯ ภพฺโพติ อนุรูโป, อนุจฺฉวิโกฯ อภินิพฺภิทายาติ ญาเณน กิเลสเภทายฯ สมฺโพธายาติ จตุมคฺคสมฺโพธายฯ อนุตฺตรสฺสาติ เสฏฺฐสฺสฯ โยคกฺเขมสฺสาติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส อรหตฺตสฺสฯ อธิคมายาติ ปฏิลาภายฯ เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ ปีติ สมฺภาวนตฺเถฯ อุภเยนปิ เสยฺยถาปิ นาม, ภิกฺขเวติ ทสฺเสติ ฯ