4. จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[175] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํฯ ตตฺถ สกฺเกสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ โส หิ ชนปโท สกฺยานํ ราชกุมารานํ วสนฏฺฐานตฺตา สกฺยาตฺเวว สงฺขฺยํ คโตฯ สกฺยานํ ปน อุปฺปตฺติ อมฺพฏฺฐสุตฺเต อาคตาวฯ กปิลวตฺถุสฺมินฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตญฺหิ กปิลสฺส อิสิโน นิวาสฏฺฐาเน กตตฺตา กปิลวตฺถูติ วุตฺตํ, ตํ โคจรคามํ กตฺวาฯ นิคฺโรธาราเมติ นิคฺโรโธ นาม สกฺโก, โส ญาติสมาคมกาเล กปิลวตฺถุํ อาคเต ภควติ อตฺตโน อาราเม วิหารํ กาเรตฺวา ภควโต นิยฺยาเตสิ, ตสฺมิํ วิหรตีติ อตฺโถฯ มหานาโมติ อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ภาตา ภควโต จุฬปิตุปุตฺโตฯ สุทฺโธทโน สุกฺโกทโน สกฺโกทโน โธโตทโน อมิโตทโนติ อิเม ปญฺจ ชนา ภาตโรฯ อมิตา นาม เทวี เตสํ ภคินีฯ ติสฺสตฺเถโร ตสฺสา ปุตฺโตฯ ตถาคโต จ นนฺทตฺเถโร จ สุทฺโธทนสฺส ปุตฺตา, มหานาโม จ อนุรุทฺธตฺเถโร จ สุกฺโกทนสฺสฯ อานนฺทตฺเถโร อมิโตทนสฺส, โส ภควโต กนิฏฺโฐฯ มหานาโม มหลฺลกตโร สกทาคามี อริยสาวโกฯ

ทีฆรตฺตนฺติ มยฺหํ สกทาคามิผลุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย จิรรตฺตํ ชานามีติ ทสฺเสติฯ โลภธมฺมาติ โลภสงฺขาตา ธมฺมา, นานปฺปการกํ โลภํเยว สนฺธาย วทติฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติ เขเปตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ อิทญฺหิ ปริยาทานํ นาม ‘‘สพฺพํ หตฺถิกายํ ปริยาทิยิตฺวา สพฺพํ อสฺสกายํ สพฺพํ รถกายํ สพฺพํ ปตฺติกายํ ปริยาทิยิตฺวา ชีวนฺตํเยว นํ โอสชฺเชยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.126) เอตฺถ คหเณ อาคตํฯ ‘‘อนิจฺจสญฺญา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติ (สํ. นิ. 3.102) เอตฺถ เขปเนฯ อิธาปิ เขปเน อธิปฺเปตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปริยาทิยิตฺวาติ เขเปตฺวา’’ติฯ

เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปีติ เยน มยฺหํ เอเกกสฺมิํ กาเล โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติ ปุจฺฉติฯ อยํ กิร ราชา ‘‘สกทาคามิมคฺเคน โลภโทสโมหา นิรวเสสา ปหียนฺตี’’ติ สญฺญี อโหสิ, อยํ ‘‘อปฺปหีนํ เม อตฺถี’’ติปิ ชานาติ, อปฺปหีนกํ อุปาทาย ปหีนกมฺปิ ปุน ปจฺฉโตวาวตฺตตีติ สญฺญี โหติฯ อริยสาวกสฺส เอวํ สนฺเทโห อุปฺปชฺชตีติ? อาม อุปฺปชฺชติฯ กสฺมา? ปณฺณตฺติยา อโกวิทตฺตาฯ ‘‘อยํ กิเลโส อสุกมคฺควชฺโฌ’’ติ อิมิสฺสา ปณฺณตฺติยา อโกวิทสฺส หิ อริยสาวกสฺสปิ เอวํ โหติฯ กิํ ตสฺส ปจฺจเวกฺขณา นตฺถีติ? อตฺถิฯ สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติฯ เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติฯ เอโก อวสิฏฺฐกิเลสเมว, เอโก มคฺคเมว, เอโก ผลเมว, เอโก นิพฺพานเมวฯ อิมาสุ ปน ปญฺจสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ เอกํ วา ทฺเว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏติฯ อิติ ยสฺส ปจฺจเวกฺขณา น ปริปุณฺณา, ตสฺส มคฺควชฺฌกิเลสปณฺณตฺติยํ อโกวิทตฺตา เอวํ โหติฯ

[176] โส เอว โข เตติ โสเยว โลโภ โทโส โมโห จ ตว สนฺตาเน อปฺปหีโน, ตฺวํ ปน ปหีนสญฺญี อโหสีติ ทสฺเสติฯ โส จ หิ เตติ โส ตุยฺหํ โลภโทสโมหธมฺโมฯ กาเมติ ทุวิเธ กาเมฯ น ปริภุญฺเชยฺยาสีติ มยํ วิย ปพฺพเชยฺยาสีติ ทสฺเสติฯ

[177] อปฺปสฺสาทาติ ปริตฺตสุขาฯ พหุทุกฺขาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกทุกฺขเมเวตฺถ พหุกํฯ พหุปายาสาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิโก อุปายาสกิเลโสเยเวตฺถ พหุฯ อาทีนโวติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิโก อุปทฺทโวฯ เอตฺถ ภิยฺโยติ เอเตสุ กาเมสุ อยํ อาทีนโวเยว พหุฯ อสฺสาโท ปน หิมวนฺตํ อุปนิธาย สาสโป วิย อปฺโป, ปริตฺตโกฯ อิติ เจปิ มหานามาติ มหานาม เอวํ เจปิ อริยสาวกสฺสฯ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํฯ สมฺมา นเยน การเณน ปญฺญาย สุฏฺฐุ ทิฏฺฐํ โหตีติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปญฺญายาติ วิปสฺสนาปญฺญาย, เหฏฺฐามคฺคทฺวยญาเณนาติ อตฺโถฯ โส จาติ โส เอว มคฺคทฺวเยน ทิฏฺฐกามาทีนโว อริยสาวโกฯ ปีติสุขนฺติ อิมินา สปฺปีติกานิ ทฺเว ฌานานิ ทสฺเสติฯ อญฺญํ วา ตโต สนฺตตรนฺติ ตโต ฌานทฺวยโต สนฺตตรํ อญฺญํ อุปริฌานทฺวยญฺเจว มคฺคทฺวยญฺจฯ เนว ตาว อนาวฏฺฏี กาเมสุ โหตีติ อถ โข โส ทฺเว มคฺเค ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโตปิ อริยสาวโก อุปริ ฌานานํ วา มคฺคานํ วา อนธิคตตฺตา เนว ตาว กาเมสุ อนาวฏฺฏี โหติ, อนาวฏฺฏิโน อนาโภโค น โหติฯ อาวฏฺฏิโน สาโภโคเยว โหติฯ กสฺมา? จตูหิ ฌาเนหิ วิกฺขมฺภนปฺปหานสฺส, ทฺวีหิ มคฺเคหิ สมุจฺเฉทปฺปหานสฺส อภาวาฯ

มยฺหมฺปิ โขติ น เกวลํ ตุยฺเหว, อถ โข มยฺหมฺปิฯ ปุพฺเพว สมฺโพธาติ มคฺคสมฺโพธิโต ปฐมตรเมวฯ ปญฺญาย สุทิฏฺฐํ โหตีติ เอตฺถ โอโรธนาฏกา ปชหนปญฺญา อธิปฺเปตาฯ ปีติสุขํ นาชฺฌคมนฺติ สปฺปีติกานิ ทฺเว ฌานานิ น ปฏิลภิํฯ อญฺญํ วา ตโต สนฺตตรนฺติ อิธ อุปริ ฌานทฺวยํ เจว จตฺตาโร จ มคฺคา อธิปฺเปตาฯ ปจฺจญฺญาสินฺติ ปฏิอญฺญาสิํฯ

[179] เอกมิทาหํ มหานาม สมยนฺติ กสฺมา อารทฺธํ? อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ

เหฏฺฐา กามานํ อสฺสาโทปิ อาทีนโวปิ กถิโต , นิสฺสรณํ น กถิตํ, ตํ กเถตุํ อยํ เทสนา อารทฺธาฯ กามสุขลฺลิกานุโยโค หิ เอโก อนฺโต อตฺตกิลมถานุโยโค เอโกติ อิเมหิ อนฺเตหิ มุตฺตํ มม สาสนนฺติ อุปริ ผลสมาปตฺติสีเสน สกลสาสนํ ทสฺเสตุมฺปิ อยํ เทสนา อารทฺธาฯ

คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตติ ตสฺส ปพฺพตสฺส คิชฺฌสทิสํ กูฏํ อตฺถิ, ตสฺมา คิชฺฌกูโฏติ วุจฺจติฯ คิชฺฌา วา ตสฺส กูเฏสุ นิวสนฺตีติปิ คิชฺฌกูโฏติ วุจฺจติฯ อิสิคิลิปสฺเสติ อิสิคิลิปพฺพตสฺส ปสฺเสฯ กาฬสิลายนฺติ กาฬวณฺเณ ปิฏฺฐิปาสาเณฯ อุพฺภฏฺฐกา โหนฺตีติ อุทฺธํเยว ฐิตกา โหนฺติ อนิสินฺนาฯ โอปกฺกมิกาติ อุพฺภฏฺฐกาทินา อตฺตโน อุปกฺกเมน นิพฺพตฺติตาฯ นิคณฺโฐ, อาวุโสติ อญฺญํ การณํ วตฺตุํ อสกฺโกนฺตา นิคณฺฐสฺส อุปริ ปกฺขิปิํสุฯ สพฺพญฺญู สพฺพทสฺสาวีติ โส อมฺหากํ สตฺถา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ ชานาติ ปสฺสตีติ ทสฺเสติฯ อปริเสสํ ญาณทสฺสนํ ปฏิชานาตีติ โส อมฺหากํ สตฺถา อปริเสสํ ธมฺมํ ชานนฺโต อปริเสสสงฺขาตํ ญาณทสฺสนํ ปฏิชานาติ, ปฏิชานนฺโต จ เอวํ ปฏิชานาติ ‘‘จรโต จ เม ติฏฺฐโต จ…เป.… ปจฺจุปฏฺฐิต’’นฺติฯ ตตฺถ สตตนฺติ นิจฺจํฯ สมิตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ

[180] กิํ ปน ตุมฺเห, อาวุโส, นิคณฺฐา ชานาถ เอตฺตกํ วา ทุกฺขํ นิชฺชิณฺณนฺติ อิทํ ภควา ปุริโส นาม ยํ กโรติ, ตํ ชานาติฯ วีสติกหาปเณ อิณํ คเหตฺวา ทส ทตฺวา ‘‘ทส เม ทินฺนา ทส อวสิฏฺฐา’’ติ ชานาติ, เตปิ ทตฺวา ‘‘สพฺพํ ทินฺน’’นฺติ ชานาติฯ เขตฺตสฺส ตติยภาคํ ลายิตฺวา ‘‘เอโก ภาโค ลายิโต, ทฺเว อวสิฏฺฐา’’ติ ชานาติฯ ปุน เอกํ ลายิตฺวา ‘‘ทฺเว ลายิตา, เอโก อวสิฏฺโฐ’’ติ ชานาติฯ ตสฺมิมฺปิ ลายิเต ‘‘สพฺพํ นิฏฺฐิต’’นฺติ ชานาติ, เอวํ สพฺพกิจฺเจสุ กตญฺจ อกตญฺจ ชานาติ, ตุมฺเหหิปิ ตถา ญาตพฺพํ สิยาติ ทสฺเสติฯ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานนฺติ อิมินา อกุสลํ ปหาย กุสลํ ภาเวตฺวา สุทฺธนฺตํ ปตฺโต นิคณฺโฐ นาม ตุมฺหากํ สาสเน อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ

เอวํ สนฺเตติ ตุมฺหากํ เอวํ อชานนภาเว สติฯ ลุทฺทาติ ลุทฺทาจาราฯ โลหิตปาณิโนติ ปาเณ ชีวิตา โวโรเปนฺตา โลหิเตน มกฺขิตปาณิโนฯ

ปาณํ หิ หนนฺตสฺสปิ ยสฺส โลหิเตน ปาณิ น มกฺขิยติ , โสปิ โลหิตปาณีตฺเวว วุจฺจติฯ กุรูรกมฺมนฺตาติ ทารุณกมฺมาฯ มาตริ ปิตริ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณาทีสุ จ กตาปราธาฯ มาควิกาทโย วา กกฺขฬกมฺมาฯ

น โข, อาวุโส, โคตมาติ อิทํ นิคณฺฐา ‘‘อยํ อมฺหากํ วาเท โทสํ เทติ, มยมฺปิสฺส โทสํ อาโรเปมา’’ติ มญฺญมานา อารภิํสุฯ ตสฺสตฺโถ, ‘‘อาวุโส, โคตม ยถา ตุมฺเห ปณีตจีวรานิ ธาเรนฺตา สาลิมํโสทนํ ภุญฺชนฺตา เทววิมานวณฺณาย คนฺธกุฏิยา วสมานา สุเขน สุขํ อธิคจฺฉถ, น เอวํ สุเขน สุขํ อธิคนฺตพฺพํฯ ยถา ปน มยํ อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ นานปฺปการณํ ทุกฺขํ อนุภวาม, เอวํ ทุกฺเขน สุขํ อธิคนฺตพฺพ’’นฺติฯ สุเขน จ หาวุโสติ อิทํ สเจ สุเขน จ สุขํ อธิคนฺตพฺพํ สิยาฯ ราชา อธิคจฺเฉยฺยาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ มาคโธติ มคธรฏฺฐสฺส อิสฺสโรฯ เสนิโยติ ตสฺส นามํฯ พิมฺพีติ อตฺตภาวสฺส นามํฯ โส ตสฺส สารภูโต ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อตฺตภาวสมิทฺธิยา พิมฺพิสาโรติ วุจฺจติฯ สุขวิหาริตโรติ อิทํ เต นิคณฺฐา รญฺโญ ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธวเยหิ นาฏเกหิ สทฺธิํ สมฺปตฺติอนุภวนํ สนฺธาย วทนฺติฯ อทฺธาติ เอกํเสนฯ สหสา อปฺปฏิสงฺขาติ สาหสํ กตฺวา, อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวาว ยถา รตฺโต ราควเสน ทุฏฺโฐ โทสวเสน มูฬฺโห โมหวเสน ภาสติ, เอวเมวํ วาจา ภาสิตาติ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามีติ ตสฺมิํ อตฺเถ ปุจฺฉิสฺสามิฯ ยถา โว ขเมยฺยาติ ยถา ตุมฺหากํ รุจฺเจยฺยฯ ปโหตีติ สกฺโกติฯ

อนิญฺชมาโนติ อจลมาโนฯ เอกนฺตสุขํ ปฏิสํเวทีติ นิรนฺตรสุขํ ปฏิสํเวทีฯ ‘‘อหํ โข , อาวุโส, นิคณฺฐา ปโหมิ…เป.… เอกนฺตสุขํ ปฏิสํเวที’’ติ อิทํ อตฺตโน ผลสมาปตฺติสุขํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ เอตฺถ จ กถาปติฏฺฐาปนตฺถํ ราชวาเร สตฺต อาทิํ กตฺวา ปุจฺฉา กตาฯ สตฺต รตฺตินฺทิวานิ นปฺปโหตีติ หิ วุตฺเต ฉ ปญฺจ จตฺตารีติ สุขํ ปุจฺฉิตุํ โหติฯ สุทฺธวาเร ปน สตฺตาติ วุตฺเต ปุน ฉ ปญฺจ จตฺตารีติ วุจฺจมานํ อนจฺฉริยํ โหติ, ตสฺมา เอกํ อาทิํ กตฺวา เทสนา กตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อนุมานสุตฺตวณฺณนา

[181] เอวํ เม สุตนฺติ อนุมานสุตฺตํฯ ตตฺถ ภคฺเคสูติ เอวํนามเก ชนปเท, วจนตฺโถ ปเนตฺถ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺโพฯ สุสุมารคิเรติ เอวํนามเก นคเรฯ ตสฺส กิร นครสฺส วตฺถุปริคฺคหทิวเส อวิทูเร อุทกรหเท สุํสุมาโร สทฺทมกาสิ, คิรํ นิจฺฉาเรสิฯ อถ นคเร นิฏฺฐิเต สุํสุมารคิรํ ตฺเววสฺส นามํ อกํสุฯ เภสกฬาวเนติ เภสกฬานามเก วเนฯ ‘‘เภสคฬาวเน’’ติปิ ปาโฐฯ มิคทาเยติ ตํ วนํ มิคปกฺขีนํ อภยทินฺนฏฺฐาเน ชาตํ, ตสฺมา มิคทาโยติ วุจฺจติฯ

ปวาเรตีติ อิจฺฉาเปติฯ วทนฺตูติ โอวาทานุสาสนิวเสน วทนฺตุ, อนุสาสนฺตูติ อตฺโถฯ วจนีโยมฺหีติ อหํ ตุมฺเหหิ วตฺตพฺโพ, อนุสาสิตพฺโพ โอวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ โส จ โหติ ทุพฺพโจติ โส จ ทุกฺเขน วตฺตพฺโพ โหติ, วุตฺโต น สหติฯ โทวจสฺสกรเณหีติ ทุพฺพจภาวการเกหิ อุปริ อาคเตหิ โสฬสหิ ธมฺเมหิฯ อปฺปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนินฺติ โย หิ วุจฺจมาโน ตุมฺเห มํ กสฺมา วทถ, อหํ อตฺตโน กปฺปิยากปฺปิยํ สาวชฺชานวชฺชํ อตฺถานตฺถํ ชานามีติ วทติฯ อยํ อนุสาสนิํ ปทกฺขิณโต น คณฺหาติ, วามโต คณฺหาติ, ตสฺมา อปฺปทกฺขิณคฺคาหีติ วุจฺจติฯ

ปาปิกานํ อิจฺฉานนฺติ ลามกานํ อสนฺตสมฺภวนปตฺถนานํฯ ปฏิปฺผรตีติ ปฏิวิรุทฺโธ, ปจฺจนีโก หุตฺวา ติฏฺฐติ, อปสาเทตีติ กิํ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน, ตฺวมฺปิ นาม ภณิตพฺพํ มญฺญิสฺสสีติ เอวํ ฆฏฺเฏติฯ ปจฺจาโรเปตีติ, ตฺวมฺปิ โขสิ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตํ ตาว ปฏิกโรหีติ เอวํ ปฏิอาโรเปติฯ

อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรตีติ อญฺเญน การเณน วจเนน วา อญฺญํ การณํ วจนํ วา ปฏิจฺฉาเทติฯ ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต ‘‘โก อาปนฺโน, กิํ อาปนฺโน, กิสฺมิํ อาปนฺโน, กํ ภณถ, กิํ ภณถา’’ติ วา วทติฯ ‘‘เอวรูปํ กิญฺจิ ตยา ทิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น สุณามี’’ติ โสตํ วา อุปเนติฯ