ตสฺสตฺโถ, ยสฺมา อิทํ สุตฺตํ สุตฺวา ตว โลมานิ หฏฺฐานิ, ตสฺมา ติห ตฺวํ , นาคสมาล, อิมํ ธมฺมปริยายํ ‘‘โลมหํสน ปริยาโย’’ตฺเวว นํ ธาเรหีติฯ

สํสารสุทฺธิอาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[163] เอวํ เม สุตนฺติ มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํฯ ตตฺถ วินยปริยาเยน ตโย ชนา สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ สงฺโฆฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตโย ตโย เอว, ตโต อุทฺธํ สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติฯ อิธ สุตฺตนฺตปริยาเยน สมฺพหุลาติ เวทิตพฺพาฯ ปิณฺฑาย ปาวิสิํสูติ ปวิฏฺฐา, เต ปน น ตาว ปวิฏฺฐา, ปวิสิสฺสามาติ นิกฺขนฺตตฺตา ปน ปวิสิํสูติ วุตฺตาฯ ยถา คามํ คมิสฺสามีติ นิกฺขนฺตปุริโส ตํ คามํ อปฺปตฺโตปิ ‘‘กุหิํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘คามํ คโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํฯ ปริพฺพาชกานํ อาราโมติ เชตวนโต อวิทูเร อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม อตฺถิ, ตํ สนฺธาย เอวมาหํสุฯ สมโณ, อาวุโสติ, อาวุโส, ตุมฺหากํ สตฺถา สมโณ โคตโมฯ กามานํ ปริญฺญนฺติ กามานํ ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปติฯ รูปเวทนาสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ติตฺถิยา สกสมยํ ชานนฺตา กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ ปฐมชฺฌานํ วทมานา, รูปานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ อรูปภวํ วทมานา, เวทนานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ อสญฺญภวํ วทมานาฯ เต ปน ‘‘อิทํ นาม ปฐมชฺฌานํ อยํ รูปภโว อยํ อรูปภโว’’ติปิ น ชานนฺติฯ เต ปญฺญเปตุํ อสกฺโกนฺตาปิ เกวลํ ‘‘ปญฺญเปม ปญฺญเปมา’’ติ วทนฺติฯ ตถาคโต กามานํ ปริญฺญํ อนาคามิมคฺเคน ปญฺญเปติ, รูปเวทนานํ อรหตฺตมคฺเคน ฯ เต เอวํ มหนฺเต วิเสเส วิชฺชมาเนปิ อิธ โน, อาวุโส, โก วิเวโสติอาทิมาหํสุฯ

ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ ปญฺญาปเนฯ ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนนฺติ ยทิทํ สมณสฺส วา โคตมสฺส ธมฺมเทสนาย สทฺธิํ อมฺหากํ ธมฺมเทสนํ, อมฺหากํ วา ธมฺมเทสนาย สทฺธิํ สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อารพฺภ นานากรณํ วุจฺเจถ, ตํ กินฺนามาติ วทนฺติฯ

ทุติยปเทปิ เอเสว นโย ฯ อิติ เวมชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย สาสเนน สทฺธิํ อตฺตโน ลทฺธิวจนมตฺเตน สมธุรํ ฐปยิํสุฯ เนว อภินนฺทิํสูติ เอวเมตนฺติ น สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ นปฺปฏิกฺโกสิํสูติ นยิทํ เอวนฺติ นปฺปฏิเสเธสุํฯ กสฺมา? เต กิร ติตฺถิยา นาม อนฺธสทิสา, ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา กเถยฺยุนฺติ นาภินนฺทิํสุ, ปริญฺญนฺติ วจเนน อีสกํ สาสนคนฺโธ อตฺถีติ นปฺปฏิกฺโกสิํสุฯ ชนปทวาสิโน วา เต สกสมยปรสมเยสุ น สุฏฺฐุ กุสลาติปิ อุภยํ นากํสุฯ

[165] น เจว สมฺปายิสฺสนฺตีติ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ อุตฺตริญฺจ วิฆาตนฺติ อสมฺปายนโต อุตฺตริมฺปิ ทุกฺขํ อาปชฺชิสฺสนฺติฯ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺตานํ นาม หิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมินฺติ เอตฺถ ยถาติ การณวจนํ, ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยสฺมา อวิสเย ปญฺโห ปุจฺฉิโต โหตีติ อตฺโถฯ สเทวเกติ สห เทเวหิ สเทวเกฯ สมารกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ตีณิ ฐานานิ โลเก ปกฺขิปิตฺวา ทฺเว ปชายาติ ปญฺจหิปิ สตฺตโลกเมว ปริยาทิยิตฺวา เอตสฺมิํ สเทวกาทิเภเท โลเก ตํ เทวํ วา มนุสฺสํ วา น ปสฺสามีติ ทีเปติฯ อิโต วา ปน สุตฺวาติ อิโต วา ปน มม สาสนโต สุตฺวา อตถาคโตปิ อตถาคตสาวโกปิ อาราเธยฺย ปริโตเสยฺยฯ อญฺญถา อาราธนํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

[166] อิทานิ อตฺตโน เตสํ ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน จิตฺตาราธนํ ทสฺเสนฺโต โก จ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเฐน กามาฯ พนฺธนฏฺเฐน คุณาฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อหตานํ วตฺถานํ ทฺวิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ (มหาว. 348) เอตฺถ หิ ปฏลฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 1.4) เอตฺถ ราสฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379) เอตฺถ อานิสํสฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ (ขุ. ปา. 3 ทฺวตฺติํสากาเร; ที. นิ. 2.377) กยิรา มาลาคุเณ พหู’’ติ (ธ. ป. 53) เอตฺถ พนฺธนฏฺโฐ คุณฏฺโฐฯ อิธาปิ เอเสว อธิปฺเปโต, เตน วุตฺตํ ‘‘พนฺธนฏฺเฐน คุณา’’ติฯ

จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพาฯ เอเตนุปาเยน โสตวิญฺเญยฺยาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิฏฺฐาติ ปริยิฏฺฐา วา โหนฺตุ มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ กนฺตาติ กมนียาฯ มนาปาติ มนวฑฺฒนกาฯ ปิยรูปาติ ปิยชาติกาฯ กามูปสํหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสํหิตาฯ รชนียาติ รชฺชนิยา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ อตฺโถฯ

[167] ยทิ มุทฺทายาติอาทีสุ มุทฺทาติ องฺคุลิปพฺเพสุ สญฺญํ ฐเปตฺวา หตฺถมุทฺทาฯ คณนาติ อจฺฉิทฺทคณนาฯ สงฺขานนฺติ ปิณฺฑคณนาฯ ยาย เขตฺตํ โอโลเกตฺวา อิธ เอตฺตกา วีหี ภวิสฺสนฺติ , รุกฺขํ โอโลเกตฺวา อิธ เอตฺตกานิ ผลานิ ภวิสฺสนฺติ, อากาสํ โอโลเกตฺวา อิเม อากาเส สกุณา เอตฺตกา นาม ภวิสฺสนฺตีติ ชานนฺติฯ

กสีติ กสิกมฺมํฯ วณิชฺชาติ ชงฺฆวณิชฺชถลวณิชฺชาทิวณิปฺปโถฯ โครกฺขนฺติ อตฺตโน วา ปเรสํ วา คาโว รกฺขิตฺวา ปญฺจโครสวิกฺกเยน ชีวนกมฺมํฯ อิสฺสตฺโถ วุจฺจติ อาวุธํ คเหตฺวา อุปฏฺฐานกมฺมํฯ ราชโปริสนฺติ อาวุเธน ราชกมฺมํ กตฺวา อุปฏฺฐานํฯ สิปฺปญฺญตรนฺติ คหิตาวเสสํ หตฺถิอสฺสสิปฺปาทิฯ สีตสฺส ปุรกฺขโตติ ลกฺขํ วิย สรสฺส สีตสฺส ปุรโต, สีเตน พาธียมาโนติ อตฺโถฯ อุณฺเหปิ เอเสว นโยฯ ฑํสาทีสุ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ มกสาติ สพฺพมกฺขิกา, สรีสปาติ เย เกจิ สริตฺวา คจฺฉนฺติฯ ริสฺสมาโนติ รุปฺปมาโน, ฆฏฺฏิยมาโนฯ มียมาโนติ มรมาโนฯ อยํ, ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, อยํ มุทฺทาทีหิ ชีวิกกปฺปนํ อาคมฺม สีตาทิปจฺจโย อาพาโธฯ กามานํ อาทีนโวติ กาเมสุ อุปทฺทโว, อุปสฺสคฺโคติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐิโกติ ปจฺจกฺโข สามํ ปสฺสิตพฺโพฯ ทุกฺขกฺขนฺโธติ ทุกฺขราสิฯ กามเหตูติอาทีสุ ปจฺจยฏฺเฐน กามา อสฺส เหตูติ กามเหตุฯ มูลฏฺเฐน กามา นิทานมสฺสาติ กามนิทาโนฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน ปน กามนิทานนฺติ วุตฺโตฯ การณฏฺเฐน กามา อธิกรณํ อสฺสาติ กามาธิกรโณฯ ลิงฺควิปลฺลาเสเนว ปน กามาธิกรณนฺติ วุตฺโตฯ กามานเมว เหตูติ อิทํ นิยมวจนํ, กามปจฺจยา อุปฺปชฺชติเยวาติ อตฺโถฯ

อุฏฺฐหโตติ อาชีวสมุฏฺฐาปกวีริเยน อุฏฺฐหนฺตสฺสฯ ฆฏโตติ ตํ วีริยํ ปุพฺเพนาปรํ ฆเฏนฺตสฺสฯ วายมโตติ วายามํ ปรกฺกมํ ปโยคํ กโรนฺตสฺสฯ นาภินิปฺผชฺชนฺตีติ น นิปฺผชฺชนฺติ, หตฺถํ นาภิรุหนฺติฯ โสจตีติ จิตฺเต อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจติฯ กิลมตีติ กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขน กิลมติฯ ปริเทวตีติ วาจาย ปริเทวติฯ อุรตฺตาฬินฺติ อุรํ ตาเฬตฺวาฯ กนฺทตีติ โรทติฯ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ วิสญฺญี วิย สมฺมูฬฺโห โหติฯ โมฆนฺติ ตุจฺฉํฯ อผโลติ นิปฺผโลฯ อารกฺขาธิกรณนฺติ อารกฺขการณาฯ กินฺตีติ เกน นุ โข อุปาเยนฯ ยมฺปิ เมติ ยมฺปิ มยฺหํ กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา อุปฺปาทิตํ ธนํ อโหสิฯ ตมฺปิ โน นตฺถีติ ตมฺปิ อมฺหากํ อิทานิ นตฺถิฯ

[168] ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตูติอาทินาปิ การณํ ทสฺเสตฺวาว อาทีนวํ ทีเปติฯ ตตฺถ กามเหตูติ กามปจฺจยา ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติฯ กามนิทานนฺติ ภาวนปุํสกํ, กาเม นิทานํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถฯ กามาธิกรณนฺติปิ ภาวนปุํสกเมว, กาเม อธิกรณํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถฯ กามานเมว เหตูติ คามนิคมนครเสนาปติปุโรหิตฏฺฐานนฺตราทีนํ กามานเมว เหตุ วิวทนฺตีติ อตฺโถฯ อุปกฺกมนฺตีติ ปหรนฺติฯ อสิจมฺมนฺติ อสิญฺเจว เขฏกผลกาทีนิ จฯ ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุํ คเหตฺวา สรกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาฯ อุภโตพฺยูฬนฺติ อุภโต ราสิภูตํฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ ปวิสนฺติฯ อุสูสูติ กณฺเฑสุฯ วิชฺโชตลนฺเตสูติ วิปริวตฺตนฺเตสุฯ เต ตตฺถาติ เต ตสฺมิํ สงฺคาเมฯ

อทฺทาวเลปนา อุปการิโยติ เจตฺถ มนุสฺสา ปาการปาทํ อสฺสขุรสณฺฐาเนน อิฏฺฐกาหิ จินิตฺวา อุปริ สุธาย ลิมฺปนฺติฯ เอวํ กตา ปาการปาทา อุปการิโยติ วุจฺจนฺติฯ ตา ตินฺเตน กลเลน สิตฺตา อทฺทาวเลปนา นาม โหนฺติฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ ตาสํ เหฏฺฐา ติขิณอยสูลาทีหิ วิชฺฌียมานาปิ ปาการสฺส ปิจฺฉิลภาเวน อาโรหิตุํ อสกฺโกนฺตาปิ อุปธาวนฺติเยวฯ ฉกณกายาติ กุถิตโคมเยนฯ อภิวคฺเคนาติ สตทนฺเตนฯ

ตํ อฏฺฐทนฺตากาเรน กตฺวา ‘‘นครทฺวารํ ภินฺทิตฺวา ปวิสิสฺสามา’’ติ อาคเต อุปริทฺวาเร ฐิตา ตสฺส พนฺธนโยตฺตานิ ฉินฺทิตฺวา เตน อภิวคฺเคน โอมทฺทนฺติฯ

[169] สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺตีติ ฆรสนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติฯ นิลฺโลปนฺติ คาเม ปหริตฺวา มหาวิโลปํ กโรนฺติฯ เอกาคาริกนฺติ ปณฺณาสมตฺตาปิ สฏฺฐิมตฺตาปิ ปริวาเรตฺวา ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา อาหราเปนฺติฯ ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐนฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรนฺติฯ อฑฺฒทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ ปหารสาธนตฺถํ วา จตุหตฺถทณฺฑํ ทฺเวธา เฉตฺวา คหิตทณฺฑเกหิฯ พิลงฺคถาลิกนฺติ กญฺชิยอุกฺขลิกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา สีสกปาลํ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติ, เตน มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุถิตฺวา อุปริ อุตฺตรติฯ สงฺขมุณฺฑิกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฏฺฐอุภโตกณฺณจูฬิกคฬวาฏปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺฐิํ กตฺวา ทณฺฑเกน วลฺลิตฺวา อุปฺปาเฏนฺติ, สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺฐหติฯ ตโต สีสกฏาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติฯ

ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา สงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อนฺโตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ ฯ กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺฐาย มุขํ นิขาทเนน ขณนฺติฯ โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา มุขํ ปูเรติฯ โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา อาลิมฺปนฺติฯ หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺเถ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา ทีปํ วิย ชาเลนฺติฯ เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา คีวโต ปฏฺฐาย จมฺมพทฺเธ กนฺติตฺวา โคปฺผเก ฐเปนฺติฯ อถ นํ โยตฺเตหิ พนฺธิตฺวา กฑฺฒนฺติฯ โส อตฺตโน จมฺมพทฺเธ อกฺกมิตฺวา อกฺกมิตฺวา ปตติฯ จีรกวาสิกนฺติ จีรกวาสิกกมฺมการณํ, ตํ กโรนฺตา ตเถว จมฺมพทฺเธ กนฺติตฺวา กฏิยํ ฐเปนฺติฯ กฏิโต ปฏฺฐาย กนฺติตฺวา โคปฺผเกสุ ฐเปนฺติฯ อุปริเมหิ เหฏฺฐิมสรีรํ จีรกนิวาสนนิวตฺถํ วิย โหติฯ เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา อุโภสุ กปฺปเรสุ จ ชาณูสุ จ อยวลยานิ ทตฺวา อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺติฯ โส จตูหิ อยสูเลหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐหติฯ อถ นํ ปริวาเรตฺวา อคฺคิํ กโรนฺติฯ

‘‘เอเณยฺยโก โชติปริคฺคโห ยถา’’ติ อาคตฏฺฐาเนปิ อิทเมว วุตฺตํฯ ตํ กาเลน กาลํ สูลานิ อปเนตฺวา จตูหิ อฏฺฐิโกฏีหิเยว ฐเปนฺติฯ เอวรูปา การณา นาม นตฺถิฯ

พฬิสมํสิกนฺติ อุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริตฺวา จมฺมมํสนฺหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติฯ กหาปณิกนฺติ สกลสรีรํ ติณฺหาหิ วาสีหิ โกฏิโต ปฏฺฐาย กหาปณมตฺตํ กหาปณมตฺตํ ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติฯ ขาราปตจฺฉิกนฺติ สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ อาวุเธหิ ปหริตฺวา โกจฺเฉหิ ขารํ ฆํสนฺติฯ จมฺมสํสนฺหารูนิ ปคฺฆริตฺวา สวนฺติฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกาว ติฏฺฐติฯ ปลิฆปริวตฺติกนฺติ เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา กณฺณจฺฉิทฺเท อยสูลํ โกฏฺเฏตฺวา ปถวิยา เอกาพทฺธํ กโรนฺติฯ อถ นํ ปาเท คเหตฺวา อาวิชฺฌนฺติฯ ปลาลปีฐกนฺติ เฉโก การณิโก ฉวิจมฺมํ อจฺฉินฺทิตฺวา นิสทโปเตหิ อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อุกฺขิปนฺติฯ มํสราสิเยว โหติ, อถ นํ เกเสเหว ปริโยนนฺธิตฺวา คณฺหนฺติฯ ปลาลวฏฺฏิํ วิย กตฺวา ปน เวเฐนฺติฯ สุนเขหิปีติ กติปยานิ ทิวสานิ อาหารํ อทตฺวา ฉาตเกหิ สุนเขหิ ขาทาเปนฺติฯ เต มุหุตฺเตน อฏฺฐิสงฺขลิกเมว กโรนฺติฯ สมฺปรายิโกติ สมฺปราเย ทุติยตฺตภาเว วิปาโกติ อตฺโถฯ

[170] ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ นิพฺพานํฯ นิพฺพานญฺหิ อาคมฺม กาเมสุ ฉนฺทราโค วินียติ เจว ปหียติ จ, ตสฺมา นิพฺพานํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานนฺติ จ วุตฺตํฯ สามํ วา กาเม ปริชานิสฺสนฺตีติ สยํ วา เต กาเม ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิสฺสนฺติฯ ตถตฺตายาติ ตถภาวายฯ ยถาปฏิปนฺโนติ ยาย ปฏิปทาย ปฏิปนฺโนฯ

[171] ขตฺติยกญฺญา วาติอาทิ อปริตฺเตน วิปุเลน กุสเลน คหิตปฏิสนฺธิกํ วตฺถาลงฺการาทีนิ ลภนฏฺฐาเน นิพฺพตฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปนฺนรสวสฺสุทฺเทสิกาติ ปนฺนรสวสฺสวยาฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ วยปเทสํ กสฺมา คณฺหาติ? วณฺณสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํฯ มาตุคามสฺส หิ ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺตสฺสาปิ เอตสฺมิํ กาเล โถกํ โถกํ วณฺณายตนํ ปสีทติฯ ปุริสานํ ปน วีสติวสฺสกาเล ปญฺจวีสติวสฺสกาเล ปสนฺนํ โหติฯ นาติทีฆาติอาทีหิ ฉโทสวิรหิตํ สรีรสมฺปตฺติํ ทีเปติฯ วณฺณนิภาติ วณฺโณเยวฯ

ชิณฺณนฺติ ชราชิณฺณํฯ โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสี วิย วงฺกํฯ โภคฺคนฺติ ภคฺคํ, อิมินาปิสฺส วงฺกภาวเมว ทีเปติฯ ทณฺฑปรายณนฺติ ทณฺฑปฏิสรณํ ทณฺฑทุติยํฯ ปเวธมานนฺติ กมฺปมานํฯ อาตุรนฺติ ชราตุรํฯ ขณฺฑทนฺตนฺติ ชิณฺณภาเวน ขณฺฑิตทนฺตํฯ ปลิตเกสนฺติ ปณฺฑรเกสํฯ วิลูนนฺติ ลุญฺจิตฺวา คหิตเกสํ วิย ขลฺลาฏํฯ ขลิตสิรนฺติ มหาขลฺลาฏสีสํฯ วลินนฺติ สญฺชาตวลิํฯ ติลกาหตคตฺตนฺติ เสตกาฬติลเกหิ วิกิณฺณสรีรํฯ อาพาธิกนฺติ พฺยาธิกํฯ ทุกฺขิตนฺติ ทุกฺขปตฺตํฯ

พาฬฺหคิลานนฺติ อธิมตฺตคิลานํฯ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตนฺติ อามกสุสาเน ปาติตํฯ เสสเมตฺถ สติปฏฺฐาเน วุตฺตเมวฯ อิธาปิ นิพฺพานํเยว ฉนฺทราควินโยฯ

[173] เนว ตสฺมิํ สมเย อตฺตพฺยาพาธายาติ ตสฺมิํ สมเย อตฺตโนปิ ทุกฺขตฺถาย น เจเตติฯ อพฺยาพชฺฌํเยวาติ นิทฺทุกฺขเมว ฯ

[174] ยํ, ภิกฺขเว, เวทนา อนิจฺจาติ, ภิกฺขเว, ยสฺมา เวทนา อนิจฺจา, ตสฺมา อยํ อนิจฺจาทิอากาโรว เวทนาย อาทีนโวติ อตฺโถ, นิสฺสรณํ วุตฺตปฺปการเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[175] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํฯ ตตฺถ สกฺเกสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ โส หิ ชนปโท สกฺยานํ ราชกุมารานํ วสนฏฺฐานตฺตา สกฺยาตฺเวว สงฺขฺยํ คโตฯ สกฺยานํ ปน อุปฺปตฺติ อมฺพฏฺฐสุตฺเต อาคตาวฯ กปิลวตฺถุสฺมินฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตญฺหิ กปิลสฺส อิสิโน นิวาสฏฺฐาเน กตตฺตา กปิลวตฺถูติ วุตฺตํ, ตํ โคจรคามํ กตฺวาฯ นิคฺโรธาราเมติ นิคฺโรโธ นาม สกฺโก, โส ญาติสมาคมกาเล กปิลวตฺถุํ อาคเต ภควติ อตฺตโน อาราเม วิหารํ กาเรตฺวา ภควโต นิยฺยาเตสิ, ตสฺมิํ วิหรตีติ อตฺโถฯ มหานาโมติ อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ภาตา ภควโต จุฬปิตุปุตฺโตฯ สุทฺโธทโน สุกฺโกทโน สกฺโกทโน โธโตทโน อมิโตทโนติ อิเม ปญฺจ ชนา ภาตโรฯ อมิตา นาม เทวี เตสํ ภคินีฯ ติสฺสตฺเถโร ตสฺสา ปุตฺโตฯ ตถาคโต จ นนฺทตฺเถโร จ สุทฺโธทนสฺส ปุตฺตา, มหานาโม จ อนุรุทฺธตฺเถโร จ สุกฺโกทนสฺสฯ อานนฺทตฺเถโร อมิโตทนสฺส, โส ภควโต กนิฏฺโฐฯ มหานาโม มหลฺลกตโร สกทาคามี อริยสาวโกฯ

ทีฆรตฺตนฺติ มยฺหํ สกทาคามิผลุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย จิรรตฺตํ ชานามีติ ทสฺเสติฯ โลภธมฺมาติ โลภสงฺขาตา ธมฺมา, นานปฺปการกํ โลภํเยว สนฺธาย วทติฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติ เขเปตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ อิทญฺหิ ปริยาทานํ นาม ‘‘สพฺพํ หตฺถิกายํ ปริยาทิยิตฺวา สพฺพํ อสฺสกายํ สพฺพํ รถกายํ สพฺพํ ปตฺติกายํ ปริยาทิยิตฺวา ชีวนฺตํเยว นํ โอสชฺเชยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. 1.126) เอตฺถ คหเณ อาคตํฯ ‘‘อนิจฺจสญฺญา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติ (สํ. นิ. 3.102) เอตฺถ เขปเนฯ อิธาปิ เขปเน อธิปฺเปตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปริยาทิยิตฺวาติ เขเปตฺวา’’ติฯ

เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปีติ เยน มยฺหํ เอเกกสฺมิํ กาเล โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตีติ ปุจฺฉติฯ อยํ กิร ราชา ‘‘สกทาคามิมคฺเคน โลภโทสโมหา นิรวเสสา ปหียนฺตี’’ติ สญฺญี อโหสิ, อยํ ‘‘อปฺปหีนํ เม อตฺถี’’ติปิ ชานาติ, อปฺปหีนกํ อุปาทาย ปหีนกมฺปิ ปุน ปจฺฉโตวาวตฺตตีติ สญฺญี โหติฯ อริยสาวกสฺส เอวํ สนฺเทโห อุปฺปชฺชตีติ? อาม อุปฺปชฺชติฯ กสฺมา? ปณฺณตฺติยา อโกวิทตฺตาฯ ‘‘อยํ กิเลโส อสุกมคฺควชฺโฌ’’ติ อิมิสฺสา ปณฺณตฺติยา อโกวิทสฺส หิ อริยสาวกสฺสปิ เอวํ โหติฯ กิํ ตสฺส ปจฺจเวกฺขณา นตฺถีติ? อตฺถิฯ สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติฯ เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติฯ เอโก อวสิฏฺฐกิเลสเมว, เอโก มคฺคเมว, เอโก ผลเมว, เอโก นิพฺพานเมวฯ อิมาสุ ปน ปญฺจสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ เอกํ วา ทฺเว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏติฯ อิติ ยสฺส ปจฺจเวกฺขณา น ปริปุณฺณา, ตสฺส มคฺควชฺฌกิเลสปณฺณตฺติยํ อโกวิทตฺตา เอวํ โหติฯ