เมนู

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เอตรหิ วิปสฺสนาปญฺญาย อธิคตตฺตา มคฺคปญฺญา อธิคตา, เอวํ เอกนวุติกปฺปมตฺถเก วิปสฺสนาปญฺญาย อนธิคตตฺตา โลกุตฺตรมคฺคปญฺญํ นาธิคโตสฺมีติ, มชฺฌิมภาณกตฺเถรา ปนาหุ, อิมิสฺสาเยวาติ วุตฺตปญฺญาปิ ยายํ อริยาติ วุตฺตปญฺญาปิ มคฺคปญฺญาเยวฯ อถ เน ภิกฺขู อาหํสุ ‘‘เอวํ สนฺเต มคฺคสฺส อนธิคตตฺตา มคฺคํ นาธิคโตสฺมีติ อิทํ วุตฺตํ โหติ, ภนฺเต’’ติฯ อาวุโส, กิญฺจาปิ ทีเปตุํ น สกฺโกมิ, ทฺเวปิ ปน มคฺคปญฺญาเยวาติ, เอตเทว เจตฺถ ยุตฺตํฯ อิตรถา หิ ยา อยนฺติ นิทฺเทโส อนนุรูโป สิยาฯ

อาหารสุทฺธิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สํสารสุทฺธิอาทิวณฺณนา

[160] สํสาเรน สุทฺธีติ พหุกํ สํสริตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติฯ อุปปตฺติยา สุทฺธีติ พหุกํ อุปปชฺชิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติฯ อาวาเสน สุทฺธีติ พหูสุ ฐาเนสุ วสิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติฯ ตีสุปิ ฐาเนสุ สํสรณกวเสน สํสาโรฯ อุปปชฺชนกวเสน อุปปตฺติฯ วสนกวเสน อาวาโสติ ขนฺธาเยว วุตฺตาฯ ยญฺเญนาติ พหุยาเค ยชิตฺวา สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติฯ มุทฺธาวสิตฺเตนาติ ตีหิ สงฺเขหิ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺเตนฯ อคฺคิปาริจริยายาติ พหุอคฺคิปริจรเณน สุชฺฌนฺตีติ วทนฺติฯ

[161] ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโตฯ สุสุกาฬเกโสติ สุฏฺฐุ กาฬเกโสฯ ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโตติ อิมินาสฺส เยน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ยุวา, ตํ โยพฺพนํ ภทฺทํ ลทฺธกนฺติ ทสฺเสติฯ ปฐเมน วยสาติ ปฐมวโย นาม เตตฺติํส วสฺสานิ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ, ปญฺญาเวยฺยตฺติเยนาติ ปญฺญาเวยฺยตฺติภาเวนฯ ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณฯ วุทฺโธติ วฑฺฒิตฺวา ฐิตองฺคปจฺจงฺโคฯ มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโกฯ อทฺธคโตติ พหุอทฺธานํ คโต จิรกาลาติกฺกนฺโตฯ วโย อนุปฺปตฺโตติ วสฺสสตสฺส ตติยโกฏฺฐาสํ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโตฯ อาสีติโก เม วโย วตฺตตีติ อิมํ กิร สุตฺตํ ภควา ปรินิพฺพานสํวจฺฉเร กเถสิฯ ตสฺมา เอวมาหฯ ปรมายาติ อุตฺตมายฯ สติยาติอาทีสุ ปทสตมฺปิ ปทสหสฺสมฺปิ วทนฺตสฺเสว คหณสมตฺถตา สติ นามฯ ตเทว อาธารณอุปนิพนฺธนสมตฺถตา คติ นามฯ

เอวํ คหิตํ ธาริตํ สชฺฌายํ กาตุํ สมตฺถวีริยํ ธิติ นามฯ ตสฺส อตฺถญฺจ การณญฺจ ทสฺสนสมตฺถตา ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ นามฯ

ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคโหติ ทฬฺหํ ธนุํ คเหตฺวา ฐิโต อิสฺสาโสฯ ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติ, ทฺวิสหสฺสถามํ นาม ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาพทฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปฺปมาณา อุกฺขิตฺตสฺส ปถวิโต มุจฺจติฯ สิกฺขิโตติ ทส ทฺวาทส วสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโปฯ กตหตฺโถติ โกจิ สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติฯ กตหตฺโถ น โหติ, อยํ ปน กตหตฺโถ จิณฺณวสีภาโวฯ กตูปาสโนติ ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺโปฯ ลหุเกน อสเนนาติ อนฺโต สุสิรํ กตฺวา ตูลาทีนิ ปูเรตฺวา กตลาขาปริกมฺเมน สลฺลหุกกณฺเฑนฯ เอวํ กตญฺหิ เอกอุสภคามี ทฺเว อุสภานิ คจฺฉติ, อฏฺฐอุสภคามี โสฬสอุสภานิ คจฺฉติฯ อปฺปกสิเรนาติ นิทุกฺเขนฯ อติปาเตยฺยาติ อติกฺกเมยฺยฯ เอวํ อธิมตฺตสติมนฺโตติ ยถา โส ธนุคฺคโห ตํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลฉายํ สีฆํ เอว อติกฺกเมติ, เอวํ ปทสตมฺปิ ปทสหสฺสมฺปิ อุคฺคเหตุํ อุปธาเรตุํ สชฺฌายิตุํ อตฺถการณานิ จ อุปปริกฺขิตุํ สมตฺถาติ อตฺโถฯ อญฺญตฺร อสิตปีตขายิตสายิตาติ อสิตปีตาทีนิ หิ ภควตาปิ กาตพฺพานิ โหนฺติ, ภิกฺขูหิปิฯ ตสฺมา เตสํ กรณมตฺตกาลํ ฐเปตฺวาติ ทสฺเสติฯ

อปริยาทินฺนาเยวาติ อปริกฺขีณาเยวฯ สเจ หิ เอโก ภิกฺขุ กายานุปสฺสนํ ปุจฺฉติ, อญฺโญ เวทนานุปสฺสนํ, อญฺโญ จิตฺตานุปสฺสนํ, อยฺโย ธมฺมานุปสฺสนํฯ อิมินา ปุฏฺฐํ อหํ ปุจฺฉิสฺสามีติ เอโก เอกํ น โอโลเกติฯ เอวํ สนฺเตปิ เตสํ วาโร ปญฺญายติฯ เอวํ พุทฺธานํ ปน วาโร น ปญฺญายติ, วิทตฺถิจตุรงฺคุลฉายํ อติกฺกมโต ปุเรตรํเยว ภควา จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ, โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ, ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ กเถติฯ ติฏฺฐนฺตุ วา ตาว เอเต จตฺตาโรฯ สเจ หิ อญฺเญ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเนสุ, อญฺเญ อิทฺธิปาเทสุ, อญฺเญ ปญฺจ อินฺทฺริเยสุ, อญฺเญ ปญฺจ พเลสุ, อญฺเญ สตฺต โพชฺฌงฺเคสุ, อญฺเญ อฏฺฐ มคฺคงฺเคสุ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ, ตมฺปิ ภควา กเถยฺยฯ ติฏฺฐนฺตุ วา เอเต อฏฺฐฯ

สเจ อญฺเญ สตฺตติํส ชนา โพธิปกฺขิเยสุ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยุํ, ตมฺปิ ภควา ตาวเทว กเถยฺยฯ กสฺมา? ยาวตา หิ โลกิยมหาชนา เอกํ ปทํ กเถนฺติฯ ตาว อานนฺทตฺเถโร อฏฺฐ ปทานิ กเถติฯ อานนฺทตฺเถเร ปน เอกํ ปทํ กเถนฺเตเยว ภควา โสฬสปทานิ กเถติฯ กสฺมา? ภควโต หิ ชิวฺหา มุทุกา ทนฺตาวรณํ สุผุสิตํ วจนํ อคลิตํ ภวงฺคปริวาโส ลหุโกฯ เตนาห ‘‘อปริยาทินฺนาเยวสฺส, สาริปุตฺต, ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมทเสนาติ ตนฺติฐปนาฯ ธมฺมปทพฺยญฺชนนฺติ ปาฬิยา ปทพฺยญฺชนํ, ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส พฺยญฺชนกํ อกฺขรํฯ ปญฺหปฏิภานนฺติ ปญฺหพฺยากรณํฯ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? ตถาคโต ปุพฺเพ ทหรกาเล อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปทํ วตฺตุํ สกฺโกติ, ปทานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา คาถํ วตฺตุํ สกฺโกติ, จตุอกฺขเรหิ วา อฏฺฐอกฺขเรหิ วา โสฬสอกฺขเรหิ วา ปเทหิ ยุตฺตาย คาถาย อตฺถํ วตฺตุํ สกฺโกติฯ อิทานิ ปน มหลฺลกกาเล อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปทํ วา, ปทานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา คาถํ วา, คาถาย อตฺถํ วา วตฺตุํ น สกฺโกตีติ เอวํ นตฺถิฯ ทหรกาเล จ มหลฺลกกาเล จ สพฺพเมตํ ตถาคตสฺส อปริยาทินฺนเมวาติ อิมํ ทสฺเสติฯ มญฺจเกน เจปิ มนฺติ อิทํ พุทฺธพลทีปนตฺถเมว ปริกปฺเปตฺวา อาหฯ ทสพลํ ปน มญฺจเก อาโรเปตฺวา คามนิคมราชธานิโย ปริหรณกาโล นาม นตฺถิฯ ตถาคตา หิ ปญฺจเม อายุโกฏฺฐาเส ขณฺฑิจฺจาทีหิ อนภิภูตา สุวณฺณวณฺณสรีรสฺส เววณฺณิเย อนนุปฺปตฺเต เทวมนุสฺสานํ ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติฯ

[162] นาคสมาโลติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ ปฐมโพธิยญฺหิ วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อุปวานนาคิตเมฆิยตฺเถรา วิย อยมฺปิ ภควโต อุปฏฺฐาโก อโหสิฯ พีชยมาโนติ มนฺทมนฺเทน ตาลวณฺฏวาเตน ภควโต อุตุสุขํ สมุฏฺฐาปยมาโนฯ เอตทโวจาติ สกลสุตฺตนฺตํ สุตฺวา ภควโต ปุพฺพจริตํ ทุกฺกรการกํ อาคมฺม ปสนฺโน เอตํ ‘‘อจฺฉริยํ ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อจฺฉริยํฯ อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํฯ อุภเยนปิ อตฺตโน วิมฺหยเมว ทีเปติฯ โก นาโม อยํ ภนฺเตติ อิทํ ภทฺทโก วตายํ ธมฺมปริยาโย, หนฺทสฺส ภควนฺตํ อายาจิตฺวา นามํ คณฺหาเปมีติ อธิปฺปาเยน อาหฯ อถสฺส ภควา นามํ คณฺหนฺโต ตสฺมา ติห ตฺวนฺติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ, ยสฺมา อิทํ สุตฺตํ สุตฺวา ตว โลมานิ หฏฺฐานิ, ตสฺมา ติห ตฺวํ , นาคสมาล, อิมํ ธมฺมปริยายํ ‘‘โลมหํสน ปริยาโย’’ตฺเวว นํ ธาเรหีติฯ

สํสารสุทฺธิอาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[163] เอวํ เม สุตนฺติ มหาทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตํฯ ตตฺถ วินยปริยาเยน ตโย ชนา สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ สงฺโฆฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตโย ตโย เอว, ตโต อุทฺธํ สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติฯ อิธ สุตฺตนฺตปริยาเยน สมฺพหุลาติ เวทิตพฺพาฯ ปิณฺฑาย ปาวิสิํสูติ ปวิฏฺฐา, เต ปน น ตาว ปวิฏฺฐา, ปวิสิสฺสามาติ นิกฺขนฺตตฺตา ปน ปวิสิํสูติ วุตฺตาฯ ยถา คามํ คมิสฺสามีติ นิกฺขนฺตปุริโส ตํ คามํ อปฺปตฺโตปิ ‘‘กุหิํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘คามํ คโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํฯ ปริพฺพาชกานํ อาราโมติ เชตวนโต อวิทูเร อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม อตฺถิ, ตํ สนฺธาย เอวมาหํสุฯ สมโณ, อาวุโสติ, อาวุโส, ตุมฺหากํ สตฺถา สมโณ โคตโมฯ กามานํ ปริญฺญนฺติ กามานํ ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปติฯ รูปเวทนาสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ติตฺถิยา สกสมยํ ชานนฺตา กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ ปฐมชฺฌานํ วทมานา, รูปานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ อรูปภวํ วทมานา, เวทนานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปยฺยุํ อสญฺญภวํ วทมานาฯ เต ปน ‘‘อิทํ นาม ปฐมชฺฌานํ อยํ รูปภโว อยํ อรูปภโว’’ติปิ น ชานนฺติฯ เต ปญฺญเปตุํ อสกฺโกนฺตาปิ เกวลํ ‘‘ปญฺญเปม ปญฺญเปมา’’ติ วทนฺติฯ ตถาคโต กามานํ ปริญฺญํ อนาคามิมคฺเคน ปญฺญเปติ, รูปเวทนานํ อรหตฺตมคฺเคน ฯ เต เอวํ มหนฺเต วิเสเส วิชฺชมาเนปิ อิธ โน, อาวุโส, โก วิเวโสติอาทิมาหํสุฯ

ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ ปญฺญาปเนฯ ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนนฺติ ยทิทํ สมณสฺส วา โคตมสฺส ธมฺมเทสนาย สทฺธิํ อมฺหากํ ธมฺมเทสนํ, อมฺหากํ วา ธมฺมเทสนาย สทฺธิํ สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อารพฺภ นานากรณํ วุจฺเจถ, ตํ กินฺนามาติ วทนฺติฯ