เมนู

ยถา โส ปุริโส มคฺคารุฬฺหํ ทิสฺวาว ชานาติ ‘‘อยํ อิมินา มคฺเคน คนฺตฺวา โปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา รมณีเย วนสณฺเฑ รุกฺขมูเล นิสีทิสฺสติ วา นิปชฺชิสฺสติ วา’’ติ, เอวเมวํ ภควา ปฏิปทํ ปูเรนฺตเมว นามรูปํ ปริจฺฉินฺทนฺตเมว ปจฺจยปริคฺคหํ กโรนฺตเมว ลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตเมว ชานาติ ‘‘อยํ อิมํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา สพฺพอาสเว เขเปตฺวา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอวํ วุตฺตํ ผลสมาปตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสตี’’ติฯ ยถา โส ปุริโส อปรภาเค ตายํ โปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนํ วา นิปนฺนํ วา เอกนฺตสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค ตํ ปุคฺคลํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา มคฺคํ ภาเวตฺวา ผลํ สจฺฉิกตฺวา นิโรธสยนวรคตํ นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา เอกนฺตสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติฯ

อาสวกฺขยวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา

[155] ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, จตุรงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? ปาฏิเยกฺกํ อนุสนฺธิวเสน อารทฺธํฯ อยํ กิร สุนกฺขตฺโต ทุกฺกรการิกาย สุทฺธิ โหตีติ เอวํ ลทฺธิโกฯ อถสฺส ภควา มยา เอกสฺมิํ อตฺตภาเว ฐตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ทุกฺกรํ กตํ, ทุกฺกรการโก นาม มยา สทิโส นตฺถิฯ ทุกฺกรกาเรน สุทฺธิยา สติ อหเมว สุทฺโธ ภเวยฺยนฺติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ อปิจ อยํ สุนกฺขตฺโต ทุกฺกรการิกาย ปสนฺโน, โส จสฺส ปสนฺนภาโว, ‘‘อทฺทสา โข, ภคฺคว, สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต อเจลํ โกรกฺขตฺติยํ จตุกฺกุณฺฑิกํ ฉมานิกิณฺณํ ภกฺขสํ มุเขน ขาทนฺตํ มุเขน ภุญฺชนฺตํฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ ‘สาธุ รูโป วต, โภ, อยํ สมโณ จตุกฺกุณฺฑิโก ฉมานิกิณฺณํ ภกฺขสํ มุเขเนว ขาทติ, มุเขเนว ภุญฺชตี’’’ติ เอวมาทินา ปาถิกสุตฺเต (ที. นิ. 3.7) อาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ

อถ ภควา อยํ ทุกฺกรการิกาย ปสนฺโน, มยา จ เอตสฺมิํ อตฺตภาเว ฐตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ทุกฺกรํ กตํ, ทุกฺกรกาเร ปสีทนฺเตนาปิ อเนน มยิ ปสีทิตพฺพํ สิยา, โสปิสฺส ปสาโท มยิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺร พฺรหฺมจริยนฺติ ทานมฺปิ เวยฺยาวจฺจมฺปิ สิกฺขาปทมฺปิ พฺรหฺมวิหาราปิ ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลสาสนมฺปิ อชฺฌาสโยปิ วีริยมฺปิ วุจฺจติฯ

‘‘กิํ เต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เต นาค มหาวิมานํฯ

อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,

สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;

โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,

สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ

ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,

ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ,

อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติฯ (ชา. 2.22.1592, 1593, 1595) –

อิมสฺมิญฺหิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํฯ

‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;

เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติฯ (เป. ว. 275) –

อิมสฺมิํ องฺกุรเปตวตฺถุสฺมิํ เวยฺยาวจฺจํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เอวํ โข ตํ, ภิกฺขเว, ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ (จูฬว. 311) อิมสฺมิํ ติตฺติรชาตเก ปญฺจสิกฺขาปทํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ โข ปน เม ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย, ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ (ที. นิ. 2.329) อิมสฺมิํ มหาโควินฺทสุตฺเต พฺรหฺมวิหารา พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เอกสฺมิํ พฺรหฺมจริยสฺมิํ, สหสฺสํ มจฺจุหายิน’’นฺติ (สํ. นิ. 1.184) เอตฺถ ธมฺมเทสนา พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตาฯ ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจารี ภวิสฺสามา’’ติ (ม. นิ. 1.83) สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตาฯ

‘‘มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,

อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;

อญฺญตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จราม,

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติฯ (ชา. 1.10.97) –

มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโตฯ

‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติฯ (ชา. 1.8.75) –

เอวํ นิมิชาตเก อตฺตทมนวเสน กโต อฏฺฐงฺคิโก อุโปสโถ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโตฯ ‘‘อิทํ โข ปน เม, ปญฺจสิข, พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป.… อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ (ที. นิ. 2.329) มหาโควินฺทสุตฺตสฺมิญฺเญว อริยมคฺโค พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโตฯ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ (ที. นิ. 3.174) ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนํ พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺตํฯ

‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;

วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติฯ (ชา. 1.1.8) –

เอตฺถ อชฺฌาสโย พฺรหฺมจริยนฺติ วุตฺโตฯ อิธ ปน วีริยํ พฺรหฺมจริยนฺติ อธิปฺเปตํฯ วีริยพฺรหฺมจริยสฺส หิ อิทเมว สุตฺตํฯ ตเทตํ เอกสฺมิํ อตฺตภาเว จตุพฺพิธสฺส ทุกฺกรสฺส กตตฺตา จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ วุตฺตํฯ

ตปสฺสี สุทํ โหมีติ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ, ตปนิสฺสิตโก โหมีติ อตฺโถฯ ปรมตปสฺสีติ ปรโม ตปสฺสี, ตปนิสฺสิตกานํ อุตฺตโมฯ ลูโข สุทํ โหมีติ ลูโข โหมิฯ เชคุจฺฉีติ ปาปเชคุจฺฉิโกฯ ปวิวิตฺโต สุทํ โหมีติ ปวิวิตฺโต อหํ โหมิฯ ตตฺราสฺสุ เม อิทํ, สาริปุตฺตาติ ตตฺร จตุรงฺเค พฺรหฺมจริเย อิทํ มม ตปสฺสิตาย โหติ, ตปนิสฺสิตกภาเว มยฺหํ อิทํ อเจลกาทิตปสฺสิตกตฺตํ โหตีติ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ อเจลโกติ นิจฺเจโล นคฺโคฯ มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺฐาจาโร, อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต, ฐิตโกว อุจฺจารํ กโรมิ, ปสฺสาวํ กโรมิ, ขาทามิ ภุญฺชามิ จฯ หตฺถาปเลขโนติ หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ ฐิเต ชิวฺหาย หตฺถํ อปลิขามิ, อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถสฺมิญฺเญว ทณฺฑกสญฺญี หุตฺวา หตฺเถน อปลิขามีติ ทสฺเสติฯ เต กิร ทณฺฑกํ สตฺโตติ ปญฺญเปนฺติ, ตสฺมา เตสํ ปฏิปทํ ปูเรนฺโต เอวมกาสิฯ ภิกฺขาคหณตฺถํ เอหิ ภทฺทนฺเตติ วุตฺโต น เอตีติ น เอหิภทฺทนฺติโกฯ เตน หิ ติฏฺฐ ภทฺทนฺเตติ วุตฺโตปิ น ติฏฺฐตีติ น ติฏฺฐภทฺทนฺติโกฯ ตทุภยมฺปิ ติตฺถิยา เอวํ เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตีติ น กโรนฺติฯ อหมฺปิ เอวํ อกาสินฺติ ทสฺเสติฯ อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏํ ภิกฺขํฯ อุทฺทิสฺสกตนฺติ อิทํ ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กตนฺติ เอวํ อาโรจิตภิกฺขํฯ น นิมนฺตนนฺติ อสุกํ นาม กุลํ วา วีถิํ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถาติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยามิ น คณฺหามิฯ

น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหามิฯ น กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วาฯ ตโตปิ น คณฺหามิฯ กสฺมา? กุมฺภิกโฬปิโย มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติฯ น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหามิฯ กสฺมา? อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตีติฯ ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโยฯ น ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมิํ อุฏฺฐาย เทนฺเต น คณฺหามิฯ กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติฯ น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมติ, ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหติ, ปุริสนฺตรคตาย รติอนฺตราโย โหตีติ น คณฺหามิฯ น สํกิตฺตีสูติ สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุฯ ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติฯ อุกฺกฏฺฐาเจลโก ตโตปิ น ปฏิคฺคณฺหาติฯ

น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข ปิณฺฑํ ลภิสฺสามีติ อุปฏฺฐิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหามิฯ กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติฯ สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี, สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามาติ มานุสกา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติฯ เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา จรนฺติฯ

ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหามิฯ กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติ, อหมฺปิ ตถา อกาสิํฯ น ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กตํ โลณโสวีรกํฯ เอตฺถ จ สุราปานเมว สาวชฺชํ, อยํ ปน สพฺเพสุปิ สาวชฺชสญฺญีฯ

เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมิญฺเญว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติฯ เอกาโลปิโกติ โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติฯ ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยาฯ ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาติ โหติ, ยตฺถ อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา ฐเปนฺติฯ เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํฯ อทฺธมาสิกนฺติ อทฺธมาสนฺตริกํฯ ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํฯ เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน สตฺตาหวาเรน อฑฺฒมาสวาเรนาติ เอวํ ทิวสวาเรน อาภตํ ภตฺตโภชนํฯ

สากภกฺโขติ อลฺลสากภกฺโขฯ สามากภกฺโขติ สามากตณฺฑุลภกฺโขฯ นีวาราทีสุ นีวารา นาม ตาว อรญฺเญ สยํชาตวีหิชาติฯ ททฺทุลนฺติ จมฺมกาเรหิ จมฺมํ ลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํฯ หฏํ วุจฺจติ สิเลโสปิ เสวาโลปิ กณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิฯ กณนฺติ กุณฺฑกํ อาจาโมติ ภตฺตอุกฺขลิกาย ลคฺโค ฌามโอทโน, ตํ ฉฑฺฑิตฏฺฐาเน คเหตฺวา ขาทติฯ ‘‘โอทนกญฺชิย’’นฺติปิ วทนฺติฯ ปิญฺญากาทโย ปากฏา เอวฯ ปวตฺตผลโภชีติ ปติตผลโภชีฯ

สาณานีติ สาณวากโจฬานิฯ มสาณานีติ มิสฺสกโจฬานิฯ ฉวทุสฺสานีติ มตสรีรโต ฉฑฺฑิตวตฺถานิฯ เอรกติณาทีนิ วา คนฺเถตฺวา กตนิวาสนานิฯ ปํสุกูลานีติ ปถวิยํ ฉฑฺฑิตนนฺตกานิฯ ติริตานีติ รุกฺขตฺตจวตฺถานิฯ อชินนฺติ อชินมิคจมฺมํฯ อชินกฺขิปนฺติ ตเทว มชฺเฌ ผาลิตํฯ สขุรกนฺติปิ วทนฺติฯ กุสจีรนฺติ กุสติณํ คนฺเถตฺวา กตจีรํฯ วากจีรผลกจีเรสุปิ เอเสว นโยฯ เกสกมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ กตกมฺพลํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยานิ กานิจิ, ภิกฺขเว, ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกุฏฺโฐ อกฺขายติฯ เกสกมฺพโล, ภิกฺขเว, สีเต สีโต, อุณฺเห อุณฺโห, ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผโส’’ติ (อ. นิ. 3.138)ฯ วาลกมฺพลนฺติ อสฺสวาลาทีหิ กตกมฺพลํฯ อุลูกปกฺขกนฺติ อุลูกปตฺตานิ คนฺเถตฺวา กตนิวาสนํฯ อุพฺภฏฺฐโกติ อุทฺธํ ฐิตโกฯ

อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโต, คจฺฉนฺโตปิ อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติฯ กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา ฐานจงฺกมาทีนิ กโรมีติ ทสฺเสติฯ เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปมิฯ สายํ ตติยมสฺสาติ สายตติยกํฯ ปาโต มชฺฌนฺหิเก สายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ปาปํ ปวาเหสฺสามีติ อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรามีติ ทสฺเสติฯ

[156] เนกวสฺสคณิกนฺติ เนกวสฺสคณสญฺชาตํฯ รโชชลฺลนฺติ รชมลํ, อิทํ อตฺตโน รโชชลฺลกวตสมาทานกาลํ สนฺธาย วทติฯ เชคุจฺฉิสฺมินฺติ ปาปชิคุจฺฉนภาเวฯ ยาว อุทกพินฺทุมฺหิปีติ ยาว อุทกเถวเกปิ มม ทยา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, โก ปน วาโท อญฺเญสุ สกฺขรกฐลทณฺฑกวาลิกาทีสุฯ เต กิร อุทกพินฺทุํ จ เอเต จ สกฺขรกฐลาทโย ขุทฺทกปาณาติ ปญฺญเปนฺติฯ เตนาห ‘‘ยาว อุทกพินฺทุมฺหิปิ เม ทยา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหตี’’ติฯ อุทกพินฺทุมฺปิ น หนามิ น วินาเสมิ, กิํ การณาฯ มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสินฺติฯ นินฺนถลติณคฺครุกฺขสาขาทีสุ วิสมฏฺฐาเน คเต อุทกพินฺทุสงฺขาเต ขุทฺทกปาเณ สงฺฆาตํ วธํ มา อาปาเทสินฺติฯ เอตมตฺถํ ‘‘สโตว อภิกฺกมามี’’ติ ทสฺเสติฯ อเจลเกสุ กิร ภูมิํ อกฺกนฺตกาลโต ปภุติ สีลวา นาม นตฺถิฯ ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตาปิ ทุสฺสีลาว หุตฺวา คจฺฉนฺติ, อุปฏฺฐากานํ เคเห ภุญฺชนฺตาปิ ทุสฺสีลาว หุตฺวา ภุญฺชนฺติฯ อาคจฺฉนฺตาปิ ทุสฺสีลาว หุตฺวา อาคจฺฉนฺติฯ ยทา ปน โมรปิญฺเฉน ผลกํ สมฺมชฺชิตฺวา สีลํ อธิฏฺฐาย นิสีทนฺติ, ตทา สีลวนฺตา นาม โหนฺติฯ

วนกมฺมิกนฺติ กนฺทมูลผลาผลาทีนํ อตฺถาย วเน วิจรนฺตํฯ วเนน วนนฺติ วนโต วนํ, เอส นโย สพฺพตฺถฯ สํปตามีติ คจฺฉามิฯ อารญฺญโกติ อรญฺเญ ชาตวุทฺโธ, อิทํ อตฺตโน อาชีวกกาลํ สนฺธาย วทติฯ โพธิสตฺโต กิร ปาสณฺฑปริคฺคณฺหณตฺถาย ตํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ, นิรตฺถกภาวํ ปน ญตฺวาปิ น อุปฺปพฺพชฺชิโต, โพธิสตฺตา หิ ยํ ยํ ฐานํ อุเปนฺติ, ตโต อนิวตฺติตธมฺมา โหนฺติ, ปพฺพชิตฺวา ปน มา มํ โกจิ อทฺทสาติ ตโตว อรญฺญํ ปวิฏฺโฐฯ เตเนวาห ‘‘มา มํ เต อทฺทสํสุ อหญฺจ มา เต อทฺทส’’นฺติฯ

โคฏฺฐาติ โควชาฯ ปฏฺฐิตคาโวติ นิกฺขนฺตคาโวฯ

ตตฺถ จตุกฺกุณฺฑิโกติ วนนฺเตเยว ฐิโต โคปาลกานํ คาวีหิ สทฺธิํ อปคตภาวํ ทิสฺวา ทฺเว หตฺเถ ทฺเว จ ชณฺณุกานิ ภูมิยํ ฐเปตฺวา เอวํ จตุกฺกุณฺฑิโก อุปสงฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ ตานิ สุทํ อาหาเรมีติ มหลฺลกวจฺฉกานํ โคมยานิ กสฏานิ นิโรชานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิ วชฺเชตฺวา ยานิ ตรุณวจฺฉกานํ ขีรปาเนเนว วฑฺฒนฺตานํ สโอชานิ โคมยานิ ตานิ กุจฺฉิปูรํ ขาทิตฺวา ปุน วนสณฺฑเมว ปวิสติฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘ตานิ สุทํ อาหาเรมี’’ติฯ ยาวกีวญฺจ เมติ ยตฺตกํ กาลํ มม สกํ มุตฺตกรีสํ อปริกฺขีณํ โหติฯ ยาว เม ทฺวารวฬญฺโช ปวตฺติตฺถ, ตาว ตเทว อาหาเรมีติ อตฺโถฯ กาเล ปน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ปริกฺขีณมํสโลหิโต อุปจฺฉินฺนทฺวารวฬญฺโช วจฺฉกานํ โคมยานิ อาหาเรมิฯ มหาวิกฏโภชนสฺมินฺติ มหนฺเต วิกฏโภชเน, อปกติโภชเนติ อตฺโถฯ

[157] ตตฺราสฺสุทํ, สาริปุตฺต, ภิํสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภิํสนกตสฺมิํ โหตีติฯ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขนํฯ สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ สาริปุตฺตาติ อาลปนํฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา – ตตฺราติ ยํ วุตฺตํ อญฺญตรํ ภิํสนกํ วนสณฺฑนฺติ, ตตฺร โย โส ภิํสนโก วนสณฺโฑ วุตฺโต, ตสฺส ภิํสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภิํสนกตสฺมิํ โหติ, ภิํสนกกิริยาย โหตีติ อตฺโถฯ กิํ โหติ? อิทํ โหติ, โย โกจิ อวีตราโค…เป.… โลมานิ หํสนฺตีติฯ

อถ วา ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมํฯ สุ อิติ นิปาโตฯ กิํ สุ นาม เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณาติอาทีสุ วิยฯ อิทนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา ทสฺสนวจนํฯ สุทนฺติ สุ อิทํ, สนฺธิวเสน อิการโลโป เวทิตพฺโพฯ จกฺขุนฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กิํ สูธวิตฺตนฺติอาทีสุ วิยฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา, ตสฺส, สาริปุตฺต, ภิํสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภิํสนกตสฺมิํ อิทํสุ โหตีติฯ ภิํสนกตสฺมินฺติ ภิํสนกภาเวติ อตฺโถฯ เอกสฺส ตการสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ภิํสนกตฺตสฺมิ’’นฺติเยว วา ปาโฐ , ภิํสนกตาย อิติ วา วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ ตสฺมา เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, ภิํสนกภาเว อิทํสุ โหติ, ภิํสนกภาวนิมิตฺตํ ภิํสนกภาวเหตุ, ภิํสนกภาวปจฺจยา อิทํสุ โหติฯ โย โกจิ อวีตราโค ตํ วนสณฺฑํ ปวิสติฯ

เยภุยฺเยน โลมานิ หํสนฺติ พหุตรานิ โลมานิ หํสนฺติ, อุทฺธํ มุขานิ สูจิสทิสานิ กณฺฏกสทิสานิ จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อปฺปานิ น หํสนฺติ, พหุตรานํ วา สตฺตานํ หํสนฺติ, อปฺปกานํ อติสูรปุริสานํ น หํสนฺตีติฯ

อนฺตรฏฺฐกาติ มาฆมาสสฺส อวสาเน จตสฺโส, ผคฺคุณมาสสฺส อาทิมฺหิ จตสฺโสติ เอวํ อุภินฺนํ อนฺตเร อฏฺฐรตฺติฯ อพฺโภกาเสติ มหาสตฺโต หิมปาตสมเย รตฺติํ อพฺโภกาเส วิหรติ, อถสฺส โลมกูเปสุ อาวุตมุตฺตา วิย หิมพินฺทูนิ ติฏฺฐนฺติ, สรีรํ เสตทุกูลปารุตํ วิย โหติฯ ทิวา วนสณฺเฑติ ทิวา หิมพินฺทูสุ สูริยาตปสมฺผสฺเสน วิคเตสุ อสฺสาโสปิ ภเวยฺย, อยํ ปน สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเตเยว วนสณฺฑํ ปวิสติ, ตตฺราปิสฺส สูริยาตเปน ปคฺฆรนฺตํ หิมํ สรีเรเยว ปตติฯ ทิวา อพฺโภกาเส วิหรามิ รตฺติํ วนสณฺเฑติ คิมฺหกาเล กิเรส ทิวา อพฺโภกาเส วิหาสิ, เตนสฺส กจฺเฉหิ เสทธารา มุจฺจิํสุ, รตฺติํ อสฺสาโส ภเวยฺย, อยํ ปน สูริเย อตฺถํ คจฺฉนฺเตเยว วนสณฺฑํ ปวิสติฯ อถสฺส ทิวา คหิตอุสฺเม วนสณฺเฑ องฺคารกาสุยํ ปกฺขิตฺโต วิย อตฺตภาโว ปริทยฺหิตฺถฯ อนจฺฉริยาติ อนุอจฺฉริยาฯ ปฏิภาสีติ อุปฏฺฐาสิฯ

โสตตฺโตติ ทิวา อาตเปน รตฺติํ วนอุสฺมาย สุตตฺโตฯ โสสินฺโนติ รตฺติํ หิเมน ทิวา หิโมทเกน สุฏฺฐุ ตินฺโตฯ ภิํสนเกติ ภยชนเกฯ นคฺโคติ นิจฺเจโลฯ นิวาสนปารุปเน หิ สติ สีตํ วา อุณฺหํ วา น อติพาเธยฺย, ตมฺปิ เม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ น จคฺคิมาสิโนติ อคฺคิมฺปิ น อุปคโตฯ เอสนาปสุโตติ สุทฺธิเอสนตฺถาย ปสุโต, ปยุตฺโตฯ มุนีติ, ตทา อตฺตานํ มุนีติ กตฺวา กเถติฯ

ฉวฏฺฐิกานีติ อุปฑฺฒทฑฺฒานิ อฏฺฐีนิฯ อุปธายาติ ยถา สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจ ปญฺญายติ, เอวํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปมีติ ทสฺเสติฯ คามณฺฑลาติ โคปาลทารกาฯ เต กิร โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, สุเมธ, ตฺวํ อิมสฺมิํ ฐาเน กสฺมา นิสินฺโน, กเถหีติ วทนฺติฯ โพธิสตฺโต อโธมุโข นิสีทติ, น กเถติฯ อถ นํ เต อกเถตุํ น ทสฺสามาติ ปริวาเรตฺวา โอฏฺฐุภนฺติ สรีเร เขฬํ ปาเตนฺติฯ

โพธิสตฺโต เอวมฺปิ น กเถติฯ อถ นํ ตฺวํ น กเถสีติ โอมุตฺเตนฺติ ปสฺสาวมสฺส อุปริ วิสฺสชฺเชนฺติฯ โพธิสตฺโต เอวมฺปิ น กเถติเยวฯ ตโต นํ กเถหิ กเถหีติ ปํสุเกน โอกิรนฺติฯ โพธิสตฺโต เอวมฺปิ น กเถติเยวฯ อถสฺส น กเถสีติ ทณฺฑกสลากา คเหตฺวา กณฺณโสเตสุ ปเวเสนฺติฯ โพธิสตฺโต ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา อธิวาเสนฺโต กสฺสจิ กิญฺจิ น กริสฺสามีติ มตโก วิย อจฺฉติฯ เตนาห ‘‘น โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, อภิชานามิ เตสุ ปาปกํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตา’’ติฯ น มยา เตสุ ปาปกํ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาทิตนฺติ อตฺโถฯ อุเปกฺขาวิหารสฺมิํ โหตีติ อุเปกฺขาวิหาโร โหติฯ วิหาโร เอว หิ วิหารสฺมินฺติ วุตฺโตฯ เตเนว จ ‘‘อิทํสุ เม’’ติ เอตฺถาปิ อยํสุ เมติ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมินา นเยน อญฺญานิปิ เอวรูปานิ ปทานิ เวทิตพฺพานิฯ อิมินา อิโต เอกนวุติกปฺเป ปูริตํ อุเปกฺขาวิหารํ ทสฺเสติฯ ยํ สนฺธายาห –

‘‘สุขปตฺโต น รชฺชามิ, ทุกฺเข น โหมิ ทุมฺมโน;

สพฺพตฺถ ตุลิโต โหมิ, เอสา เม อุเปกฺขาปารมี’’ติฯ

ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาหารสุทฺธิวณฺณนา

[158] อาหาเรน สุทฺธีติ โกลาทินา เอกจฺเจน ปริตฺตกอาหาเรน สกฺกา สุชฺฌิตุนฺติ เอวํทิฏฺฐิโน โหนฺติฯ เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติฯ โกเลหีติ ปทเรหิฯ โกโลทกนฺติ โกลานิ มทฺทิตฺวา กตปานกํฯ โกลวิกตินฺติ โกลสาฬวโกลปูวโกลคุฬาทิโกลวิการํฯ เอตปรโมติ เอตํ ปมาณํ ปรมํ อสฺสาติ เอตปรโมฯ ตทา เอกนวุติกปฺปมตฺถเก ปน น เพลุวปกฺกตาลปกฺกปมาโณ โกโล โหติ, ยํ เอตรหิ โกลสฺส ปมาณํ, เอตฺตโกว โหตีติ อตฺโถฯ

[159] อธิมตฺตกสิมานนฺติ อติวิย กิสภาวํฯ อาสีติกปพฺพานิ วา กาฬปพฺพานิ วาติ ยถา อาสีติกวลฺลิยา วา กาฬวลฺลิยา วา สนฺธิฏฺฐาเนสุ มิลายิตฺวา มชฺเฌ อุนฺนตุนฺนตานิ โหนฺติ, เอวํ มยฺหํ องฺคปจฺจงฺคานิ โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ โอฏฺฐปทนฺติ ยถา โอฏฺฐสฺส ปทํ มชฺเฌ คมฺภีรํ โหติ, เอวเมวํ โพธิสตฺตสฺส มิลาเต มํสโลหิเต วจฺจทฺวารสฺส อนฺโตปวิฏฺฐตฺตา อานิสทํ มชฺเฌ คมฺภีรํ โหติฯ