ยถา โส ปุริโส อปรภาเค ตํ ปาสาทํ อารุยฺห กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺเก นิสินฺนํ วา นิปนฺนํ วา เอกนฺตสุขํ นิรนฺตรสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติ, เอวเมวํ ภควา อปรภาเค ‘‘โส ตํ กลฺยาณํ กตฺวา กุหิํ นิพฺพตฺโต’’ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต เทวโลเก นิพฺพตฺตํ ปสฺสติ, นนฺทนวนาทีสุ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมานํฯ

ญาณปฺปวตฺตาการวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาสวกฺขยวารวณฺณนา

อาสวกฺขยวาเร ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติ อวตฺวา ‘‘ตเมนํ ปสฺสามี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ กสฺมาติ เจ? นิยมาภาวาฯ อิมญฺหิ ปุคฺคลํ ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสิสฺสติ, เจโตปริยญาเณนาปิ ชานิสฺสติ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณนปิ ชานิสฺสติเยวฯ เอกนฺตสุขา เวทนาติ อิทํ กิญฺจาปิ เทวโลกสุเขน สทฺธิํ พฺยญฺชนโต เอกํ, อตฺถโต ปน นานา โหติฯ เทวโลกสุขญฺหิ ราคปริฬาหาทีนํ อตฺถิตาย น เอกนฺเตเนว สุขํฯ นิพฺพานสุขํ ปน สพฺพปริฬาหานํ วูปสมาย สพฺพากาเรน เอกนฺตสุขํฯ อุปมายมฺปิ ‘‘ยถา ปาสาเท เอกนฺตสุขา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ มคฺคปริฬาหสฺส อวูปสนฺตตาย ฉาตชฺฌตฺตตาย ปิปาสาภิภูตตาย จ น เอกนฺตเมว สุขํฯ วนสณฺเฑ ปน โปกฺขรณิยํ โอรุยฺห รโชชลฺลสฺส ปวาหิตตฺตา มคฺคทรถสฺส วูปสนฺตตาย ภิสมูลขาทเนน เจว มธุโรทกปาเนน จ ขุปฺปิปาสานํ วินีตตาย อุทกสาฏกํ ปริวตฺเตตฺวา มฏฺฐทุกูลํ นิวาเสตฺวา ตณฺฑุลตฺถวิกํ อุสฺสีสเก กตฺวา อุทกสาฏกํ ปีเฬตฺวา หทเย ฐเปตฺวา มนฺทมนฺเทน จ วาเตน พีชยมานสฺส นิปนฺนตฺตา สพฺพากาเรน เอกนฺตสุขํ โหติฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – โปกฺขรณี วิย หิ อริยมคฺโค ทฏฺฐพฺโพฯ โปกฺขรณิมคฺโค วิย ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ มคฺคารุฬฺโห วิย ปฏิปทาสมงฺคีปุคฺคโลฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย ทิพฺพจกฺขุ ภควาฯ วนสณฺโฑ วิย นิพฺพานํฯ

ยถา โส ปุริโส มคฺคารุฬฺหํ ทิสฺวาว ชานาติ ‘‘อยํ อิมินา มคฺเคน คนฺตฺวา โปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา รมณีเย วนสณฺเฑ รุกฺขมูเล นิสีทิสฺสติ วา นิปชฺชิสฺสติ วา’’ติ, เอวเมวํ ภควา ปฏิปทํ ปูเรนฺตเมว นามรูปํ ปริจฺฉินฺทนฺตเมว ปจฺจยปริคฺคหํ กโรนฺตเมว ลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตเมว ชานาติ ‘‘อยํ อิมํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา สพฺพอาสเว เขเปตฺวา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอวํ วุตฺตํ ผลสมาปตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสตี’’ติฯ ยถา โส ปุริโส อปรภาเค ตายํ โปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนํ วา นิปนฺนํ วา เอกนฺตสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค ตํ ปุคฺคลํ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา มคฺคํ ภาเวตฺวา ผลํ สจฺฉิกตฺวา นิโรธสยนวรคตํ นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา เอกนฺตสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติฯ

อาสวกฺขยวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกฺกรการิกาทิสุทฺธิวณฺณนา

[155] ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ, สาริปุตฺต, จตุรงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? ปาฏิเยกฺกํ อนุสนฺธิวเสน อารทฺธํฯ อยํ กิร สุนกฺขตฺโต ทุกฺกรการิกาย สุทฺธิ โหตีติ เอวํ ลทฺธิโกฯ อถสฺส ภควา มยา เอกสฺมิํ อตฺตภาเว ฐตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ทุกฺกรํ กตํ, ทุกฺกรการโก นาม มยา สทิโส นตฺถิฯ ทุกฺกรกาเรน สุทฺธิยา สติ อหเมว สุทฺโธ ภเวยฺยนฺติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ อปิจ อยํ สุนกฺขตฺโต ทุกฺกรการิกาย ปสนฺโน, โส จสฺส ปสนฺนภาโว, ‘‘อทฺทสา โข, ภคฺคว, สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต อเจลํ โกรกฺขตฺติยํ จตุกฺกุณฺฑิกํ ฉมานิกิณฺณํ ภกฺขสํ มุเขน ขาทนฺตํ มุเขน ภุญฺชนฺตํฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ ‘สาธุ รูโป วต, โภ, อยํ สมโณ จตุกฺกุณฺฑิโก ฉมานิกิณฺณํ ภกฺขสํ มุเขเนว ขาทติ, มุเขเนว ภุญฺชตี’’’ติ เอวมาทินา ปาถิกสุตฺเต (ที. นิ. 3.7) อาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ

อถ ภควา อยํ ทุกฺกรการิกาย ปสนฺโน, มยา จ เอตสฺมิํ อตฺตภาเว ฐตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ทุกฺกรํ กตํ, ทุกฺกรกาเร ปสีทนฺเตนาปิ อเนน มยิ ปสีทิตพฺพํ สิยา, โสปิสฺส ปสาโท มยิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺร พฺรหฺมจริยนฺติ ทานมฺปิ เวยฺยาวจฺจมฺปิ สิกฺขาปทมฺปิ พฺรหฺมวิหาราปิ ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลสาสนมฺปิ อชฺฌาสโยปิ วีริยมฺปิ วุจฺจติฯ