ปญฺจคติวณฺณนา

[153] ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโยติ เอตฺถ สุกตทุกฺกฏกมฺมวเสน คนฺตพฺพาติ คติโยฯ อปิจ คติคติ นิพฺพตฺติคติ อชฺฌาสยคติ วิภวคติ นิปฺผตฺติคตีติ พหุวิธา คติ นามฯ ตตฺถ ‘‘ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ (อ. นิ. 4.184) จ, ‘‘ยสฺส คติํ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา’’ติ (ธ. ป. 420) จ อยํ คติคติ นามฯ ‘‘อิเมสํ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ คติํ วา อคติํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.508) อยํ นิพฺพตฺติคติ นามฯ ‘‘เอวมฺปิ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติํ จ ปชานามิ ชุติญฺจ ปชานามี’’ติ (ม. นิ. 1.503) อยํ อชฺฌาสยคติ นามฯ ‘‘วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ (ปริ. 339) อยํ วิภวคติ นามฯ ‘‘ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ อนญฺญา’’ติ (ที. นิ. 1.258; 2.34) อยํ นิปฺผตฺติคติ นามฯ ตาสุ อิธ คติคติ อธิปฺเปตาฯ

นิรโยติอาทีสุ นิรติอตฺเถน นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรโยฯ ติริยํ อญฺฉิตาติ ติรจฺฉานาฯ เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิฯ เปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตฺติวิสโยฯ มนโส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสาฯ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน อตฺตโน อานุภาเวหิ จ ทิพฺพนฺตีติ เทวาฯ นิรยญฺจาหํ, สาริปุตฺตาติอาทีสุ นิรโยติ สทฺธิํ โอกาเสน ขนฺธาฯ ติรจฺฉานโยนิํ จาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ มคฺคํ ปฏิปทนฺติ อุภเยนาปิ วุตฺตคติสํวตฺตนิก กมฺมเมว ทสฺเสติฯ ยถา จ ปฏิปนฺโนติ เยน มคฺเคน ยาย ปฏิปทาย ปฏิปนฺโนติ อุภยมฺปิ เอกโต กตฺวา นิทฺทิสติฯ อปายนฺติอาทีสุ วฑฺฒิสงฺขาตา สุขสงฺขาตา วา อยา อเปตตฺตา อปาโยฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติฯ ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วินิปตนฺตีติ วินิปาโตฯ นิพฺพานญฺจาหนฺติ อิทํ ปน น เกวลํ คติคติเมว, คตินิสฺสรณํ นิพฺพานมฺปิ ชานามีติ ทสฺสนตฺถมาหฯ อิธ มคฺโค ปฏิปทาติ อุภเยนาปิ อริยมคฺโคว วุตฺโตฯ

ปญฺจคติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ญาณปฺปวตฺตาการวณฺณนา

[154] อิทานิ ยถาวุตฺเตสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อตฺตโน ญาณปฺปวตฺตาการํ ทสฺเสนฺโต อิธาหํ, สาริปุตฺตาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เอกนฺตทุกฺขาติ นิจฺจทุกฺขา นิรนฺตรทุกฺขาฯ ติพฺพาติ พหลาฯ กฏุกาติ ขราฯ เสยฺยถาปีติอาทีนิ โอปมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ กาสูติ อาวาโฏปิ วุจฺจติ ราสิปิฯ

‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิ;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กิํ กาสุยา กริสฺสสี’’ติฯ (ชา. 2.22.3) –

เอตฺถ หิ อาวาโฏ กาสุ นามฯ

‘‘องฺคารกาสุํ อปเร ผุนนฺติ, นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติฯ (ชา. 2.22.462) –

เอตฺถ ราสิฯ อิธ ปน อาวาโฏ อธิปฺเปโตฯ เตเนวาห ‘‘สาธิกโปริสา’’ติฯ ตตฺถ สาธิกํ โปริสํ ปมาณํ อสฺสาติ สาธิกโปริสา, อติเรกปญฺจรตนาติ อตฺโถฯ วีตจฺจิกานํ วีตธูมานนฺติ เอตํ ปริฬาหสฺส พลวภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, อจฺจิยา วา สติ ธูเม วา สติ, วาโต สมุฏฺฐาติ, เตน ปริฬาโห น พลวา โหติฯ ฆมฺมปเรโตติ ฆมฺมานุคโต ฯ ตสิโตติ ชาตตณฺโหฯ ปิปาสิโตติ อุทกํ ปาตุกาโมฯ เอกายเนน มคฺเคนาติ เอกปเถเนว มคฺเคน, อนุกฺกมนิเยน อุโภสุ ปสฺเสสุ นิรนฺตรกณฺฏกรุกฺขคหเนนฯ ปณิธายาติ องฺคารกาสุยํ ปตฺถนา นาม นตฺถิ, องฺคารกาสุํ อารพฺภ ปน อิริยาปถสฺส ฐปิตตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – องฺคารกาสุ วิย หิ นิรโย ทฏฺฐพฺโพฯ องฺคารกาสุมคฺโค วิย นิรยูปคํ กมฺมํฯ มคฺคารุฬฺโห วิย กมฺมสมงฺคี ปุคฺคโลฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย ทิพฺพจกฺขุโก ภควาฯ ยถา โส ปุริโส มคฺคารุฬฺหํ ทิสฺวา วิชานาติ ‘‘อยํ อิมินา มคฺเคน คนฺตฺวา องฺคารกาสุยํ ปติสฺสตี’’ติ, เอวเมวํ ภควา ปาณาติปาตาทีสุ ยํกิญฺจิ กมฺมํ อายูหนฺตํ เอวํ ชานาติ ‘‘อยํ อิมํ กมฺมํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสตฺตี’’ติฯ ยถา โส ปุริโส อปรภาเค ตํ องฺคารกาสุยา ปติตํ ปสฺสติ, เอวเมว ภควา อปรภาเค ‘‘โส ปุริโส ตํ กมฺมํ กตฺวา กุหิํ นิพฺพตฺโต’’ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสติ ปญฺจวิธพนฺธนาทิมหาทุกฺขํ อนุภวนฺตํฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ตสฺส กมฺมายูหนกาเล อญฺโญ วณฺโณ, นิรเย นิพฺพตฺตสฺส อญฺโญฯ อถาปิ ‘‘โส สตฺโต ตํ กมฺมํ กตฺวา กตฺถ นิพฺพตฺโต’’ติ โอโลเกนฺตสฺส อเนกสหสฺสานํ สตฺตานํ มชฺเฌ ฐิโตปิ ‘‘อยํ โส’’ติ โสเยว สตฺโต อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘ทิพฺพจกฺขุพลํ นาม เอต’’นฺติ วทนฺติฯ

ทุติยอุปมายํ ยสฺมา องฺคารกาสุยํ วิย คูถกูเป ปริฬาโห นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘เอกนฺตทุกฺขา’’ติ อวตฺวา ‘‘ทุกฺขา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาปิ ปุริมนเยเนว โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ ฯ

อิมมฺปิ หิ ปุคฺคลํ ภควา หตฺถิโยนิอาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตํ วธพนฺธนอากฑฺฒนวิกฑฺฒนาทีหิ มหาทุกฺขํ อนุภวมานํ ปสฺสติเยวฯ

ตติยอุปมายํ ตนุปตฺตปลาโสติ น อพฺภปฏลํ วิย ตนุปณฺโณ, วิรฬปณฺณตฺตํ ปนสฺส สนฺธาย อิทํ วุตฺตํฯ กพรจฺฉาโยติ วิรฬจฺฉาโยฯ ทุกฺขพหุลาติ เปตฺติวิสยสฺมิญฺหิ ทุกฺขเมว พหุลํ, สุขํ ปริตฺตํ กทาจิ อนุภวิตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอวมาหฯ เอตฺถาปิ ปุริมนเยเนว โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

จตุตฺถอุปมายํ พหลปตฺตปลาโสติ นิรนฺตรปณฺโณ ปตฺตสญฺฉนฺโนฯ สนฺตจฺฉาโยติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ฆนจฺฉาโยฯ สุขพหุลา เวทนาติ มนุสฺสโลเก ขตฺติยกุลาทีสุ สุขพหุลา เวทนา เวทยิตพฺพา โหติ, ตา เวทยมานํ นิปนฺนํ วา นิสินฺนํ วา ปสฺสามีติ ทสฺเสติฯ อิธาปิ โอปมฺมสํสนฺทนํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ปญฺจมอุปมายํ ปาสาโทติ ทีฆปาสาโทฯ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตนฺติ อนฺโต เจว อุลฺลิตฺตํ พหิ จ อวลิตฺตํฯ ผุสิตคฺคฬนฺติ ทฺวารพาหาหิ สทฺธิํ สุปิหิตกวาฏํฯ โคนกตฺถโตติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถโตฯ ปฏิกตฺถโตติ อุณฺณามเยน เสตอตฺถรเณน อตฺถโตฯ ปฏลิกตฺถโตติ ฆนปุปฺผเกน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถโตฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณติ กทลิมิคจมฺมมเยน อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถโตฯ ตํ กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติฯ สอุตฺตรจฺฉโทติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุตฺตริพทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ อุภโตโลหิตกูปธาโนติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกสฺส อุภโต ฐปิตโลหิตกูปธาโนฯ อิธาปิ อุปมาสํสนฺทนํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปเนตฺถ อปรภาคโยชนา, ยถา โส ปุริโส มคฺคารุฬฺหเมว ชานาติ ‘‘อยํ เอเตน มคฺเคน คนฺตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺเก นิสีทิสฺสติ วา นิปชฺชิสฺสติ วา’’ติ, เอวเมวํ ภควา ทานาทีสุ ปุญฺญกิริยวตฺถูสุ ยํกิญฺจิ กุสลกมฺมํ อายูหนฺตํเยว ปุคฺคลํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อิมํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานาติฯ

ยถา โส ปุริโส อปรภาเค ตํ ปาสาทํ อารุยฺห กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺเก นิสินฺนํ วา นิปนฺนํ วา เอกนฺตสุขํ นิรนฺตรสุขํ เวทนํ เวทยมานํ ปสฺสติ, เอวเมวํ ภควา อปรภาเค ‘‘โส ตํ กลฺยาณํ กตฺวา กุหิํ นิพฺพตฺโต’’ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต เทวโลเก นิพฺพตฺตํ ปสฺสติ, นนฺทนวนาทีสุ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมานํฯ

ญาณปฺปวตฺตาการวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาสวกฺขยวารวณฺณนา

อาสวกฺขยวาเร ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติ อวตฺวา ‘‘ตเมนํ ปสฺสามี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ กสฺมาติ เจ? นิยมาภาวาฯ อิมญฺหิ ปุคฺคลํ ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสิสฺสติ, เจโตปริยญาเณนาปิ ชานิสฺสติ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณนปิ ชานิสฺสติเยวฯ เอกนฺตสุขา เวทนาติ อิทํ กิญฺจาปิ เทวโลกสุเขน สทฺธิํ พฺยญฺชนโต เอกํ, อตฺถโต ปน นานา โหติฯ เทวโลกสุขญฺหิ ราคปริฬาหาทีนํ อตฺถิตาย น เอกนฺเตเนว สุขํฯ นิพฺพานสุขํ ปน สพฺพปริฬาหานํ วูปสมาย สพฺพากาเรน เอกนฺตสุขํฯ อุปมายมฺปิ ‘‘ยถา ปาสาเท เอกนฺตสุขา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ มคฺคปริฬาหสฺส อวูปสนฺตตาย ฉาตชฺฌตฺตตาย ปิปาสาภิภูตตาย จ น เอกนฺตเมว สุขํฯ วนสณฺเฑ ปน โปกฺขรณิยํ โอรุยฺห รโชชลฺลสฺส ปวาหิตตฺตา มคฺคทรถสฺส วูปสนฺตตาย ภิสมูลขาทเนน เจว มธุโรทกปาเนน จ ขุปฺปิปาสานํ วินีตตาย อุทกสาฏกํ ปริวตฺเตตฺวา มฏฺฐทุกูลํ นิวาเสตฺวา ตณฺฑุลตฺถวิกํ อุสฺสีสเก กตฺวา อุทกสาฏกํ ปีเฬตฺวา หทเย ฐเปตฺวา มนฺทมนฺเทน จ วาเตน พีชยมานสฺส นิปนฺนตฺตา สพฺพากาเรน เอกนฺตสุขํ โหติฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – โปกฺขรณี วิย หิ อริยมคฺโค ทฏฺฐพฺโพฯ โปกฺขรณิมคฺโค วิย ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ มคฺคารุฬฺโห วิย ปฏิปทาสมงฺคีปุคฺคโลฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย ทิพฺพจกฺขุ ภควาฯ วนสณฺโฑ วิย นิพฺพานํฯ