นามรูปววตฺถานํ วา ญาตปริญฺญาฯ กลาปสมฺมสนาทิอนุโลมปริโยสานา ตีรณปริญฺญาฯ อริยมคฺเค ญาณํ ปหานปริญฺญาติฯ โย ปถวิํ ปริชานาติ, โส อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ, อสฺส จ ปุถุชฺชนสฺส ตา ปริญฺญาโย นตฺถิ, ตสฺมา อปริญฺญาตตฺตา ปถวิํ มญฺญติ จ อภินนฺทติ จาติฯ เตนาห ภควา – อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… ปถวิํ มญฺญติ, ปถวิยา มญฺญติ, ปถวิโต มญฺญติ, ปถวิํ เมติ มญฺญติ, ปถวิํ อภินนฺทติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามี’’ติฯ

ปถวีวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาโปวาราทิวณฺณนา

อาปํ อาปโตติ เอตฺถาปิ ลกฺขณสสมฺภารารมฺมณสมฺมุติวเสน จตุพฺพิโธ อาโปฯ เตสุ ‘‘ตตฺถ, กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุฯ ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ, สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺน’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 174) วุตฺโต ลกฺขณอาโปฯ ‘‘อาโปกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต อาปสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหาตี’’ติอาทีสุ วุตฺโต สสมฺภาราโปฯ เสสํ สพฺพํ ปถวิยํ วุตฺตสทิสเมวฯ เกวลํ โยชนานเย ปน ‘‘ปิตฺตํ เสมฺห’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตา ทฺวาทสเภทา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, ‘‘ตตฺถ, กตมา พาหิรา อาโปธาตุ? ยํ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ, สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา’’ติ (วิภ. 174) เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา อาโปธาตุ เวทิตพฺพา, โย จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตอาโปฯ

เตชํ เตชโตติ อิมสฺมิํ เตโชวาเรปิ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ โยชนานเย ปเนตฺถ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตี’’ติ (วิภ. 175) เอวํ วุตฺตา จตุปฺปเภทา อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุฯ

‘‘ตตฺถ กตมา พาหิรา เตโชธาตุ? ยํ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, กฏฺฐคฺคิ ปลาลคฺคิ ติณคฺคิ โคมยคฺคิ ถุสคฺคิ สงฺการคฺคิ อินฺทคฺคิ อคฺคิสนฺตาโป สูริยสนฺตาโป กฏฺฐสนฺนิจยสนฺตาโป ติณสนฺนิจยสนฺตาโป ธญฺญสนฺนิจยสนฺตาโป ภณฺฑสนฺนิจยสนฺตาโป’’ติ (วิภ. 175) เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา เตโชธาตุ เวทิตพฺพาฯ

วายํ วายโตติ อิมสฺส วายวารสฺสาปิ โยชนานเย ปน ‘‘อุทฺธงฺคมา วาตา อโธคมา วาตา กุจฺฉิสยา วาตา โกฏฺฐาสยา วาตา องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา สตฺถกวาตา ขุรกวาตา อุปฺปลกวาตา อสฺสาโส ปสฺสาโส’’ติ เอวํ วุตฺตา อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุฯ ‘‘ตตฺถ กตมา พาหิรา วาโยธาตุ? ยํ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา กาฬวาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลวณฺฏวาตา วิธูปนวาตา’’ติ (วิภ. 176) เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา วาโยธาตุ เวทิตพฺพาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ เอตฺตาวตา จ ยฺวายํ –

‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน;

วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ, อิติ วุตฺโต ลกฺขโณ หาโร’’ติฯ –

เอวํ เนตฺติยํ ลกฺขโณ นาม หาโร วุตฺโต, ตสฺส วเสน ยสฺมา จตูสุ ภูเตสุ คหิเตสุ อุปาทารูปมฺปิ คหิตเมว ภวติ, รูปลกฺขณํ อนตีตตฺตาฯ ยญฺจ ภูโตปาทารูปํ โส รูปกฺขนฺโธฯ ตสฺมา ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ปถวิํ อาปํ เตชํ วายํ มญฺญตี’’ติ วทนฺเตน อตฺถโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติปิ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปถวิยา อาปสฺมิํ เตชสฺมิํ วายสฺมิํ มญฺญตี’’ติ วทนฺเตน รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ วุตฺตมฺปิ โหติฯ ‘‘ปถวิโต อาปโต เตชโต วายโต มญฺญตี’’ติ วทนฺเตน รูปโต อญฺโญ อตฺตาติ สิทฺธตฺตา รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ สมนุปสฺสตีติปิ วุตฺตํ โหติฯ

เอวเมตา จตสฺโส รูปวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิมญฺญนา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ เอกา อุจฺเฉททิฏฺฐิ, ติสฺโส สสฺสตทิฏฺฐิโยติ ทฺเวว ทิฏฺฐิโย โหนฺตีติ อยมฺปิ อตฺถวิเสโส เวทิตพฺโพฯ

อาโปวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภูตวาราทิวณฺณนา

[3] เอวํ รูปมุเขน สงฺขารวตฺถุกํ มญฺญนํ วตฺวา อิทานิ เย สงฺขาเร อุปาทาย สตฺตา ปญฺญปียนฺติ, เตสุ สงฺขาเรสุ สตฺเตสุปิ ยสฺมา ปุถุชฺชโน มญฺญนํ กโรติ, ตสฺมา เต สตฺเต นิทฺทิสนฺโต ภูเต ภูตโต สญฺชานาตีติอาทิมาหฯ ตตฺถายํ ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธอมนุสฺสธาตุวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ภูตมิทนฺติ, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.401) หิ อยํ ปญฺจกฺขนฺเธสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี’’ติ (สุ. นิ. 224) เอตฺถ อมนุสฺเสสุฯ ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขุ, มหาภูตา เหตู’’ติ (ม. นิ. 3.86) เอตฺถ ธาตูสุฯ ‘‘ภูตสฺมิํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. 69) วิชฺชมาเนฯ ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ (ชา. 1.10.190) เอตฺถ ขีณาสเวฯ ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ (ที. นิ. 2.220) เอตฺถ สตฺเตสุฯ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติ (ปาจิ. 90) เอตฺถ รุกฺขาทีสุฯ อิธ ปนายํ สตฺเตสุ วตฺตติ, โน จ โข อวิเสเสนฯ จาตุมหาราชิกานํ หิ เหฏฺฐา สตฺตา อิธ ภูตาติ อธิปฺเปตาฯ

ตตฺถ ภูเต ภูตโต สญฺชานาตีติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ ภูเต มญฺญตีติอาทีสุ ปน ติสฺโสปิ มญฺญนา โยเชตพฺพาฯ กถํ? อยญฺหิ ‘‘โส ปสฺสติ คหปติํ วา คหปติปุตฺตํ วา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตํ สมงฺคิภูต’’นฺติ (อ. นิ. 7.50) วุตฺตนเยน ภูเต สุภา สุขิตาติ คเหตฺวา รชฺชติ, ทิสฺวาปิ เน รชฺชติ, สุตฺวาปิ, ฆายิตฺวาปิ, สายิตฺวาปิ, ผุสิตฺวาปิ, ญตฺวาปิฯ เอวํ ภูเต ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ ‘‘อโห วตาหํ ขตฺติยมหาสาลานํ วา สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 3.337) วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ, เอวมฺปิ ภูเต ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ อตฺตโน ปน ภูตานญฺจ สมฺปตฺติวิปตฺติํ นิสฺสาย อตฺตานํ วา เสยฺยํ ทหติฯ