นามรูปววตฺถานํ วา ญาตปริญฺญาฯ กลาปสมฺมสนาทิอนุโลมปริโยสานา ตีรณปริญฺญาฯ อริยมคฺเค ญาณํ ปหานปริญฺญาติฯ โย ปถวิํ ปริชานาติ, โส อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ, อสฺส จ ปุถุชฺชนสฺส ตา ปริญฺญาโย นตฺถิ, ตสฺมา อปริญฺญาตตฺตา ปถวิํ มญฺญติ จ อภินนฺทติ จาติฯ เตนาห ภควา – อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… ปถวิํ มญฺญติ, ปถวิยา มญฺญติ, ปถวิโต มญฺญติ, ปถวิํ เมติ มญฺญติ, ปถวิํ อภินนฺทติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามี’’ติฯ

ปถวีวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาโปวาราทิวณฺณนา

อาปํ อาปโตติ เอตฺถาปิ ลกฺขณสสมฺภารารมฺมณสมฺมุติวเสน จตุพฺพิโธ อาโปฯ เตสุ ‘‘ตตฺถ, กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุฯ ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ, สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺน’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 174) วุตฺโต ลกฺขณอาโปฯ ‘‘อาโปกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต อาปสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหาตี’’ติอาทีสุ วุตฺโต สสมฺภาราโปฯ เสสํ สพฺพํ ปถวิยํ วุตฺตสทิสเมวฯ เกวลํ โยชนานเย ปน ‘‘ปิตฺตํ เสมฺห’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตา ทฺวาทสเภทา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, ‘‘ตตฺถ, กตมา พาหิรา อาโปธาตุ? ยํ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ, สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา’’ติ (วิภ. 174) เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา อาโปธาตุ เวทิตพฺพา, โย จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตอาโปฯ

เตชํ เตชโตติ อิมสฺมิํ เตโชวาเรปิ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ โยชนานเย ปเนตฺถ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตี’’ติ (วิภ. 175) เอวํ วุตฺตา จตุปฺปเภทา อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุฯ