2. สีหนาทวคฺโค

1. จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนา

[139] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬสีหนาทสุตฺตํฯ ยสฺมา ปนสฺส อตฺถุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตฺวา จสฺส อนุปุพฺพปทวณฺณนํ กริสฺสามฯ กตราย ปนิทํ อตฺถุปฺปตฺติยา นิกฺขิตฺตนฺติ? ลาภสกฺการปจฺจยา ติตฺถิยปริเทวิเตฯ ภควโต กิร ธมฺมทายาทสุตฺเต วุตฺตนเยน มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิฯ จตุปฺปมาณิโก หิ อยํ โลกสนฺนิวาโส, รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน, โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน, ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน, ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโนติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ วเสน จตุธา ฐิโตฯ

เตสํ อิทํ นานากรณํ – กตโม จ ปุคฺคโล รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาโรหํ วา ปสฺสิตฺวา ปริณาหํ วา ปสฺสิตฺวา สณฺฐานํ วา ปสฺสิตฺวา ปาริปูริํ วา ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโนฯ

กตโม จ ปุคฺคโล โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปรวณฺณนาย ปรโถมนาย ปรปสํสนาย ปรวณฺณหาริกาย, ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโนฯ

กตโม จ ปุคฺคโล ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล จีวรลูขํ วา ปสฺสิตฺวา ปตฺตลูขํ วา ปสฺสิตฺวา, เสนาสนลูขํ วา ปสฺสิตฺวา วิวิธํ วา ทุกฺกรการิกํ ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโนฯ

กตโม จ ปุคฺคโล ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สีลํ วา ปสฺสิตฺวา สมาธิํ วา ปสฺสิตฺวา ปญฺญํ วา ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโนติฯ

อิเมสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ รูปปฺปมาโณปิ ภควโต อาโรหปริณาหสณฺฐานปาริปูริวณฺณโปกฺขรตํ, อสีติอนุพฺยญฺชนปฺปฏิมณฺฑิตตฺตา นานารตนวิจิตฺตมิว สุวณฺณมหาปฏํ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสมากิณฺณตาย ตาราคณสมุชฺชลํ วิย คคนตลํ สพฺพผาลิผุลฺลํ วิย จ โยชนสตุพฺเพธํ ปาริจฺฉตฺตกํ อฏฺฐารสรตนุพฺเพธํ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปํ สสฺสิริกํ อโนปมสรีรํ ทิสฺวา สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติฯ

โฆสปฺปมาโณปิ, ภควตา กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโย ปูริตา องฺคปริจฺจาโค ปุตฺตทารปริจฺจาโค, รชฺชปริจฺจาโค อตฺตปริจฺจาโค นยนปริจฺจาโค จ กโตติอาทินา นเยน ปวตฺตํ โฆสํ สุตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติฯ

ลูขปฺปมาโณปิ ภควโต จีวรลูขํ ทิสฺวา ‘‘สเจ ภควา อคารํ อชฺฌาวสิสฺส, กาสิกวตฺถเมว อธารยิสฺสฯ ปพฺพชิตฺวา ปนาเนน สาณปํสุกูลจีวเรน สนฺตุสฺสมาเนน ภาริยํ กต’’นฺติ สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติฯ ปตฺตลูขมฺปิ ทิสฺวา – ‘‘อิมินา อคารํ อชฺฌาวสนฺเตน รตฺตวรสุวณฺณภาชเนสุ จกฺกวตฺติโภชนารหํ สุคนฺธสาลิโภชนํ ปริภุตฺตํ, ปพฺพชิตฺวา ปน ปาสาณมยํ ปตฺตํ อาทาย อุจฺจนีจกุลทฺวาเรสุ สปทานํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธปิณฺฑิยาโลเปน สนฺตุสฺสมาโน ภาริยํ กโรตี’’ติ สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติฯ เสนาสนลูขํ ทิสฺวาปิ – ‘‘อยํ อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธนาฏกปริวาโร ทิพฺพสมฺปตฺติํ วิย รชฺชสิริํ อนุภวิตฺวา อิทานิ ปพฺพชฺชูปคโต รุกฺขมูลเสนาสนาทีสุ ทารุผลกสิลาปฏฺฏปีฐมญฺจกาทีหิ สนฺตุสฺสมาโน ภาริยํ กโรตี’’ติ สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติฯ ทุกฺกรการิกมสฺส ทิสฺวาปิ – ‘‘ฉพฺพสฺสานิ นาม มุคฺคยูสกุลตฺถยูสหเรณุยูสาทีนํ ปสฏมตฺเตน ยาเปสฺสติ, อปฺปาณกํ ฌานํ ฌายิสฺสติ, สรีเร จ ชีวิเต จ อนเปกฺโข วิหริสฺสติ, อโห ทุกฺกรการโก ภควา’’ติ สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติฯ

ธมฺมปฺปมาโณปิ ภควโต สีลคุณํ สมาธิคุณํ ปญฺญาคุณํ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติสมฺปทํ อภิญฺญาปาริปูริํ ยมกปาฏิหาริยํ เทโวโรหณํ ปาถิกปุตฺตทมนาทีนิ จ อเนกานิ อจฺฉริยานิ ทิสฺวา สมฺมาสมฺพุทฺเธเยว ปสีทติ, เต เอวํ ปสนฺนา ภควโต มหนฺตํ ลาภสกฺการํ อภิหรนฺติฯ ติตฺถิยานํ ปน พาเวรุชาตเก กากสฺส วิย ลาภสกฺกาโร ปริหายิตฺถฯ ยถาห –

‘‘อทสฺสเนน โมรสฺส, สิขิโน มญฺชุภาณิโน;

กากํ ตตฺถ อปูเชสุํ, มํเสน จ ผเลน จฯ

ยทา จ สรสมฺปนฺโน, โมโร พาเวรุมาคมา;

อถ ลาโภ จ สกฺกาโร, วายสสฺส อหายถฯ

ยาว นุปฺปชฺชติ พุทฺโธ, ธมฺมราชา ปภงฺกโร;

ตาว อญฺเญ อปูเชสุํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณฯ

ยทา จ สรสมฺปนฺโน, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;

อถ ลาโภ จ สกฺกาโร, ติตฺถิยานํ อหายถา’’ติฯ (ชา. 1.4.153-156);

เต เอวํ ปหีนลาภสกฺการา รตฺติํ เอกทฺวงฺคุลมตฺตํ โอภาเสตฺวาปิ สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย หตปฺปภา อเหสุํฯ

ยถา หิ ขชฺโชปนกา, กาฬปกฺขมฺหิ รตฺติยา;

นิทสฺสยนฺติ โอภาสํ, เอเตสํ วิสโย หิ โสฯ

ยทา จ รสฺมิสมฺปนฺโน, อพฺภุเทติ ปภงฺกโร;

อถ ขชฺชุปสงฺฆานํ, ปภา อนฺตรธายติฯ

เอวํ ขชฺชุปสทิสา, ติตฺถิยาปิ ปุถู อิธ;

กาฬปกฺขูปเม โลเก, ทีปยนฺติ สกํ คุณํฯ

ยทา จ พุทฺโธ โลกสฺมิํ, อุเทติ อมิตปฺปโภ;

นิปฺปภา ติตฺถิยา โหนฺติ, สูริเย ขชฺชุปกา ยถาติฯ

เต เอวํ นิปฺปภา หุตฺวา กจฺฉุปิฬกาทีหิ กิณฺณสรีรา ปรมปาริชุญฺญปตฺตา เยน พุทฺโธ เยน ธมฺโม เยน สงฺโฆ เยน จ มหาชนสฺส สนฺนิปาโต, เตน เตน คนฺตฺวา อนฺตรวีถิยมฺปิ สิงฺฆาฏเกปิ จตุกฺเกปิ สภายมฺปิ ฐตฺวา ปริเทวนฺติ –

‘‘กิํ โภ สมโณเยว โคตโม สมโณ, มยํ อสฺสมณา; สมณสฺเสว โคตมสฺส สาวกา สมณา, อมฺหากํ สาวกา อสฺสมณา? สมณสฺเสว โคตมสฺส สาวกานญฺจสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ, น อมฺหากํ, สาวกานญฺจ โน ทินฺนํ มหปฺผลํ? นนุ สมโณปิ โคตโม สมโณ, มยมฺปิ สมณาฯ สมณสฺสปิ โคตมสฺส สาวกา สมณา, อมฺหากมฺปิ สาวกา สมณาฯ สมณสฺสปิ โคตมสฺส สาวกานญฺจสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ, อมฺหากมฺปิ สาวกานญฺจ โน ทินฺนํ มหปฺผลญฺเจว? สมณสฺสปิ โคตมสฺส สาวกานญฺจสฺส เทถ กโรถ, อมฺหากมฺปิ สาวกานญฺจ โน เทถ สกฺกโรถ? นนุ สมโณ โคตโม ปุริมานิ ทิวสานิ อุปฺปนฺโน, มยํ ปน โลเก อุปฺปชฺชมาเนเยว อุปฺปนฺนา’’ติฯ

เอวํ นานปฺปการํ วิรวนฺติฯ อถ ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโยติ จตสฺโส ปริสา เตสํ สทฺทํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสุํ ‘‘ติตฺถิยา ภนฺเต อิทญฺจิทญฺจ กเถนฺตี’’ติ ฯ ตํ สุตฺวา ภควา – ‘‘มา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ติตฺถิยานํ วจเนน ‘อญฺญตฺร สมโณ อตฺถี’ติ สญฺญิโน อหุวตฺถา’’ติ วตฺวา อญฺญติตฺถิเยสุ สมณภาวํ ปฏิเสเธนฺโต อิเธว จ อนุชานนฺโต อิมิสฺสา อตฺถุปฺปตฺติยา อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณติ อิทํ สุตฺตํ อภาสิฯ

ตตฺถ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว สาสเนฯ อยํ ปน นิยโม เสสปเทสุปิ เวทิตพฺโพฯ ทุติยาทโยปิ หิ สมณา อิเธว, น อญฺญตฺถฯ สมโณติ โสตาปนฺโนฯ เตเนวาห – ‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฐโม สมโณ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ, อยํ, ภิกฺขเว, ปฐโม สมโณ’’ติ (อ. นิ. 4.241)ฯ

ทุติโยติ สกทาคามีฯ เตเนวาห – ‘‘กตโม จ? ภิกฺขเว, ทุติโย สมโณฯ

อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ อยํ, ภิกฺขเว, ทุติโย สมโณ’’ติฯ

ตติโยติ อนาคามีฯ เตเนวาห – ‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ตติโย สมโณ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาฯ อยํ, ภิกฺขเว, ตติโย สมโณ’’ติฯ

จตุตฺโถติ อรหาฯ เตเนวาห – ‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, จตุตฺโถ สมโณ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ, ภิกฺขเว, จตุตฺโถ สมโณ’’ติ (อ. นิ. 4.241)ฯ อิติ อิมสฺมิํ ฐาเน จตฺตาโร ผลฏฺฐกสมณาว อธิปฺเปตาฯ

สุญฺญาติ ริตฺตา ตุจฺฉาฯ ปรปฺปวาทาติ จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิเม สพฺเพปิ พฺรหฺมชาเล อาคตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ อิโต พาหิรานํ ปเรสํ วาทา ปรปฺปวาทา นามฯ เต สพฺเพปิ อิเมหิ จตูหิ ผลฏฺฐกสมเณหิ สุญฺญา, น หิ เต เอตฺถ สนฺติฯ น เกวลญฺจ เอเตเหว สุญฺญา, จตูหิ ปน มคฺคฏฺฐกสมเณหิปิ จตุนฺนํ มคฺคานํ อตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกหิปีติ ทฺวาทสหิปิ สมเณหิ สุญฺญา เอวฯ อิมเมว อตฺถํ สนฺธาย ภควตา มหาปรินิพฺพาเน วุตฺตํ –

‘‘เอกูนติํโส วยสา สุภทฺท,

ยํ ปพฺพชิํ กิํ กุสลานุเอสี;

วสฺสานิ ปญฺญาส สมาธิกานิ,

ยโต อหํ ปพฺพชิโต สุภทฺท;

ญายสฺส ธมฺมสฺส ปเทสวตฺตี,

อิโต พหิทฺธา สมโณปิ นตฺถิฯ

‘‘ทุติโยปิ สมโณ นตฺถิ, ตติโยปิ สมโณ นตฺถิ, จตุตฺโถปิ สมโณ นตฺถิฯ สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ที. นิ. 2.214)ฯ

เอตฺถ หิ ปเทสวตฺตีติ อารทฺธวิปสฺสโก อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา โสตาปตฺติมคฺคสฺส อารทฺธวิปสฺสกํ มคฺคฏฺฐํ ผลฏฺฐนฺติ ตโยปิ เอกโต กตฺวา สมโณปิ นตฺถีติ อาหฯ สกทาคามิมคฺคสฺส อารทฺธวิปสฺสกํ มคฺคฏฺฐํ ผลฏฺฐนฺติ ตโยปิ เอกโต กตฺวา ทุติโยปิ สมโณ นตฺถีติ อาหฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ

กสฺมา ปเนเต อญฺญตฺถ นตฺถีติ? อเขตฺตตายฯ ยถา หิ น อารคฺเค สาสโป ติฏฺฐติ, น อุทกปิฏฺเฐ อคฺคิ ชลติ, น ปิฏฺฐิปาสาเณ พีชานิ รุหนฺติ, เอวเมว พาหิเรสุ ติตฺถายตเนสุ น อิเม สมณา อุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมิํเยว ปน สาสเน อุปฺปชฺชนฺติฯ กสฺมา? เขตฺตตายฯ เตสํ อเขตฺตตา จ เขตฺตตา จ อริยมคฺคสฺส อภาวโต จ ภาวโต จ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค น อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, ตติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติฯ ยสฺมิญฺจ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ…เป.…ฯ จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ อุปลพฺภติฯ อิมสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ, อิเธว, สุภทฺท, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ, อิธ ตติโย สมโณ, อิธ จตุตฺโถ สมโณ, สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ที. นิ. 2.214)ฯ

เอวํ ยสฺมา ติตฺถายตนํ อเขตฺตํ, สาสนํ เขตฺตํ, ตสฺมา ยถา สุรตฺตหตฺถปาโท สูรเกสรโก สีโห มิคราชา น สุสาเน วา สงฺการกูเฏ วา ปฏิวสติ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถตํ ปน หิมวนฺตํ อชฺโฌคาเหตฺวา มณิคุหายํเยว ปฏิวสติฯ ยถา จ ฉทฺทนฺโต นาคราชา น โคจริยหตฺถิกุลาทีสุ นวสุ นาคกุเลสุ อุปฺปชฺชติ, ฉทฺทนฺตกุเลเยว อุปฺปชฺชติฯ ยถา จ วลาหโก อสฺสราชา น คทฺรภกุเล วา โฆฏกกุเล วา อุปฺปชฺชติ, สินฺธุยา ตีเร ปน สินฺธวกุเลเยว อุปฺปชฺชติฯ

ยถา จ สพฺพกามททํ มโนหรํ มณิรตนํ น สงฺการกูเฏ วา ปํสุปพฺพตาทีสุ วา อุปฺปชฺชติ, เวปุลฺลปพฺพตพฺภนฺตเรเยว อุปฺปชฺชติฯ ยถา จ ติมิรปิงฺคโล มจฺฉราชา น ขุทฺทกโปกฺขรณีสุ อุปฺปชฺชติ, จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร มหาสมุทฺเทเยว อุปฺปชฺชติฯ ยถา จ ทิยฑฺฒโยชนสติโก สุปณฺณราชา น คามทฺวาเร เอรณฺฑวนาทีสุ ปฏิวสติ, มหาสมุทฺทํ ปน อชฺโฌคาเหตฺวา สิมฺพลิทหวเนเยว ปฏิวสติฯ ยถา จ ธตรฏฺโฐ สุวณฺณหํโส น คามทฺวาเร อาวาฏกาทีสุ ปฏิวสติ, นวุติหํสสหสฺสปริวาโร หุตฺวา จิตฺตกูฏปพฺพเตเยว ปฏิวสติฯ ยถา จ จตุทฺทีปิสฺสโร จกฺกวตฺติราชา น นีจกุเล อุปฺปชฺชติ, อสมฺภินฺนชาติขตฺติยกุเลเยว ปน อุปฺปชฺชติฯ เอวเมว อิเมสุ สมเณสุ เอกสมโณปิ น อญฺญติตฺถายตเน อุปฺปชฺชติ, อริยมคฺคปริกฺขิตฺเต ปน พุทฺธสาสเนเยว อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณหิ สมเณภิ อญฺเญหี’’ติฯ

สมฺมา สีหนาทํ นทถาติ เอตฺถ สมฺมาติ เหตุนา นเยน การเณนฯ สีหนาทนฺติ เสฏฺฐนาทํ อภีตนาทํ อปฺปฏินาทํฯ อิเมสญฺหิ จตุนฺนํ สมณานํ อิเธว อตฺถิตาย อยํ นาโท เสฏฺฐนาโท นาม โหติ อุตฺตมนาโทฯ ‘‘อิเม สมณา อิเธว อตฺถี’’ติ วทนฺตสฺส อญฺญโต ภยํ วา อาสงฺกา วา นตฺถีติ อภีตนาโท นาม โหติฯ ‘‘อมฺหากมฺปิ สาสเน อิเม สมณา อตฺถี’’ติ ปูรณาทีสุ เอกสฺสาปิ อุฏฺฐหิตฺวา วตฺตุํ อสมตฺถตาย อยํ นาโท อปฺปฏินาโท นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สีหนาทนฺติ เสฏฺฐนาทํ อภีตนาทํ อปฺปฏินาท’’นฺติฯ

[140] ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชตีติ อิทํ โข ปน การณํ วิชฺชติฯ ยํ อญฺญติตฺถิยาติ เยน การเณน อญฺญติตฺถิยาฯ เอตฺถ จ ติตฺถํ ชานิตพฺพํ, ติตฺถกโร ชานิตพฺโพ ติตฺถิยา ชานิตพฺพา, ติตฺถิยสาวกา ชานิตพฺพาฯ ติตฺถํนาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ เอตฺถ หิ สตฺตา ตรนฺติ อุปฺปลวนฺติ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, ตสฺมา ติตฺถนฺติ วุจฺจนฺติฯ ตาสํ ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาเทตา ติตฺถกโร นามฯ ตสฺส ลทฺธิํ คเหตฺวา ปพฺพชิตา ติตฺถิยา นามฯ เตสํ ปจฺจยทายกา ติตฺถิยสาวกาติ เวทิตพฺพาฯ ปริพฺพาชกาติ คิหิพนฺธนํ ปหาย ปพฺพชฺชูปคตาฯ อสฺสาโสติ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อุปตฺถมฺโภฯ พลนฺติ ถาโมฯ เยน ตุมฺเหติ เยน อสฺสาเสน วา พเลน วา เอวํ วเทถฯ

อตฺถิ โข โน, อาวุโส, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปตฺโถ – โย โส ภควา สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, เตน ภควตา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยํ ชานตา, หตฺถตเล ฐปิตํ อามลกํ วิย สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ปสฺสตาฯ อปิจ ปุพฺเพนิวาสาทีหิ ชานตา, ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตาฯ ตีหิ วิชฺชาหิ ฉหิ วา ปน อภิญฺญาหิ ชานตา, สพฺพตฺถ อปฺปฏิหเตน สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตาฯ สพฺพธมฺมชานนสมตฺถาย ปญฺญาย ชานตา, สพฺพสตฺตานํ จกฺขุวิสยาตีตานิ ติโรกุฏฺฏาทิคตานิ วาปิ รูปานิ อติวิสุทฺเธน มํสจกฺขุนา ปสฺสตาฯ อตฺตหิตสาธิกาย สมาธิปทฏฺฐานาย ปฏิเวธปญฺญาย ชานตา, ปรหิตสาธิกาย กรุณาปทฏฺฐานาย เทสนาปญฺญาย ปสฺสตาฯ อรีนํ หตตฺตา ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา จ อรหตา, สมฺมา สามญฺจ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ อนฺตรายิกธมฺเม วา ชานตา, นิยฺยานิกธมฺเม ปสฺสตาฯ กิเลสารีนํ หตตฺตา อรหตา, สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ, เอวํ จตุเวสารชฺชวเสน จตูหิ อากาเรหิ โถมิเตน จตฺตาโร ธมฺมา อกฺขาตา, เย มยํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมานา เอวํ วเทม, น ราชราชมหามตฺตาทีนํ อุปตฺถมฺภํ กายพลนฺติฯ

สตฺถริ ปสาโทติ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา นเยน พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตานํ อุปฺปนฺนปฺปสาโทฯ ธมฺเม ปสาโทติ ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา นเยน ธมฺมคุเณ อนุสฺสรนฺตานํ อุปฺปนฺนปฺปสาโทฯ สีเลสุ ปริปูรการิตาติ อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ปริปูรการิตาฯ อริยกนฺตสีลานิ นาม ปญฺจสีลานิฯ ตานิ หิ ภวนฺตรคโตปิ อริยสาวโก อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺโตปิ น วีติกฺกมติฯ สเจปิ หิ นํ โกจิ วเทยฺย – ‘‘อิมํ สกลํ จกฺกวตฺติรชฺชํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ขุทฺทกมกฺขิกํ ชีวิตา โวโรเปหี’’ติ, อฏฺฐานเมตํ, ยํ โส ตสฺส วจนํ กเรยฺยฯ เอวํ อริยานํ สีลานิ กนฺตานิ ปิยานิ มนาปานิฯ ตานิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สีเลสุ ปริปูรการิตา’’ติฯ

สหธมฺมิกา โข ปนาติ ภิกฺขุ ภิกฺขุนี สิกฺขมานา สามเณโร สามเณรี อุปาสโก อุปาสิกาติ เอเต สตฺต สหธมฺมจาริโนฯ เอเตสุ หิ ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สหธมฺมํ จรติ สมานสิกฺขตายฯ

ตถา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ…เป.… อุปาสิกา อุปาสิกาหิ, โสตาปนฺโน โสตาปนฺเนหิ, สกทาคามี…เป.… อนาคามีหิ สหธมฺมํ จรติฯ ตสฺมา สพฺเพเปเต สหธมฺมิกาติ วุจฺจนฺติฯ อปิเจตฺถ อริยสาวกาเยว อธิปฺเปตาฯ เตสญฺหิ ภวนฺตเรปิ มคฺคทสฺสนมฺหิ วิวาโท นตฺถิ, ตสฺมา เต อจฺจนฺตํ เอกธมฺมจาริตาย สหธมฺมิกาฯ อิมินา, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา นเยน สงฺฆํ อนุสฺสรนฺตานํ อุปฺปนฺนปฺปสาโท กถิโตฯ เอตฺตาวตา จตฺตาริ โสตาปนฺนสฺส องฺคานิ กถิตานิ โหนฺติฯ

อิเม โข โน, อาวุโสติ, อาวุโส, อิเม จตฺตาโร ธมฺมา เตน ภควตา อมฺหากํ อสฺสาโส เจว พลญฺจาติ อกฺขาตา, เย มยํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมานา เอวํ วเทมฯ

[141] โย อมฺหากํ สตฺถาติ อิมินา ปูรณกสฺสปาทิเก ฉ สตฺถาโร อปทิสฺสนฺติฯ ยถา ปน อิทานิ สาสเน อาจริยุปชฺฌายาทีสุ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย, อมฺหากํ อุปชฺฌาโย’’ติ เคหสิตเปมํ โหติฯ เอวรูปํ เปมํ สนฺธาย ‘‘สตฺถริ ปสาโท’’ติ วทนฺติฯ เถโร ปนาห – ‘‘ยสฺมา สตฺถา นาม น เอกสฺส, น ทฺวินฺนํ โหติ, สเทวกสฺส โลกสฺส เอโกว สตฺถา, ตสฺมา ติตฺถิยา ‘อมฺหากํ สตฺถา’ ติ เอกปเทเนว สตฺถารํ วิสุํ กตฺวา อิมินาว ปเทน วิรุทฺธา ปราชิตา’’ติฯ ธมฺเม ปสาโทติ อิทํ ปน ยถา อิทานิ สาสเน ‘‘อมฺหากํ ทีฆนิกาโย อมฺหากํ มชฺฌิมนิกาโย’’ติ มมายนฺติ, เอวํ อตฺตโน อตฺตโน ปริยตฺติธมฺเม เคหสิตเปมํ สนฺธาย วทนฺติฯ สีเลสูติ อชสีลโคสีลเมณฺฑกสีลกุกฺกุรสีลาทีสุฯ อิธ โน อาวุโสติ เอตฺถ อิธาติ ปสาทํ สนฺธาย วทนฺติฯ โก อธิปฺปยาโสติ โก อธิกปฺปโยโคฯ ยทิทนฺติ ยมิทํ ตุมฺหากญฺเจว อมฺหากญฺจ นานากรณํ วเทยฺยาถฯ ตํ กิํ นาม? ตุมฺหากมฺปิ หิ จตูสุ ฐาเนสุ ปสาโท, อมฺหากมฺปิฯ นนุ เอตสฺมิํ ปสาเท ตุมฺเห จ อมฺเห จ ทฺเวธา ภินฺนสุวณฺณํ วิย เอกสทิสาติ วาจาย สมธุรา หุตฺวา อฏฺฐํสุฯ

อถ เนสํ ตํ สมธุรตํ ภินฺทนฺโต ภควา เอวํ วาทิโนติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เอกา นิฏฺฐาติ ยา ตสฺส ปสาทสฺส ปริโยสานภูตา นิฏฺฐา, กิํ สา เอกา, อุทาหุ ปุถูติ เอวํ ปุจฺฉถาติ วทติฯ ยสฺมา ปน ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเย นิฏฺฐํ อปญฺญเปนฺโต นาม นตฺถิ, พฺราหฺมณานญฺหิ พฺรหฺมโลโก นิฏฺฐา, มหาตาปสานํ อาภสฺสรา, ปริพฺพาชกานํ สุภกิณฺหา, อาชีวกานํ ‘‘อนนฺตมานโส’’ติ เอวํ ปริกปฺปิโต อสญฺญีภโว ฯ อิมสฺมิํ สาสเน ปน อรหตฺตํ นิฏฺฐาฯ สพฺเพว เจเต อรหตฺตเมว นิฏฺฐาติ วทนฺติฯ ทิฏฺฐิวเสน ปน พฺรหฺมโลกาทีนิ ปญฺญเปนฺติฯ ตสฺมา อตฺตโน อตฺตโน ลทฺธิวเสน เอกเมว นิฏฺฐํ ปญฺญเปนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ภควา สมฺมา พฺยากรมานาติอาทิมาหฯ

อิทานิ ภิกฺขูนมฺปิ เอกา นิฏฺฐา, ติตฺถิยานมฺปิ เอกา นิฏฺฐาติ ทฺวีสุ อฏฺฏการเกสุ วิย ฐิเตสุ ภควา อนุโยควตฺตํ ทสฺเสนฺโต สา ปนาวุโส, นิฏฺฐา สราคสฺส, อุทาหุ วีตราคสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา ราครตฺตาทีนํ นิฏฺฐา นาม นตฺถิฯ ยทิ สิยา, โสณสิงฺคาลาทีนมฺปิ สิยาติ อิมํ โทสํ ปสฺสนฺตานํ ติตฺถิยานํ ‘‘วีตราคสฺส อาวุโส สา นิฏฺฐา’’ติอาทินา นเยน พฺยากรณํ ทสฺสิตํฯ

ตตฺถ วิทฺทสุโนติ ปณฺฑิตสฺสฯ อนุรุทฺธปฏิวิรุทฺธสฺสาติ ราเคน อนุรุทฺธสฺส โกเธน ปฏิวิรุทฺธสฺสฯ ปปญฺจารามสฺส ปปญฺจรติโนติ เอตฺถ อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโมฯ ปปญฺโจ อาราโม อสฺสาติ ปปญฺจาราโมฯ ปปญฺเจ รติ อสฺสาติ ปปญฺจรติฯ ปปญฺโจติ จ มตฺตปมตฺตาการภาเวน ปวตฺตานํ ตณฺหาทิฏฺฐิมานานเมตํ อธิวจนํฯ อิธ ปน ตณฺหาทิฏฺฐิโยว อธิปฺเปตาฯ สราคสฺสาติอาทีสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอโกว กิเลโส อาคโตฯ ตสฺส อาการโต นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ สราคสฺสาติ หิ วุตฺตฏฺฐาเน ปญฺจกามคุณิกราควเสน คหิโตฯ สตณฺหสฺสาติ ภวตณฺหาวเสนฯ สอุปาทานสฺสาติ คหณวเสนฯ อนุรุทฺธปฏิวิรุทฺธสฺสาติ ยุคฬวเสนฯ ปปญฺจารามสฺสาติ ปปญฺจุปฺปตฺติทสฺสนวเสนฯ สราคสฺสาติ วา เอตฺถ อกุสลมูลวเสน คหิโตฯ สตณฺหสฺสาติ เอตฺถ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานทสฺสนวเสนฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ เถโร ปนาห ‘‘กสฺมา เอวํ วิทฺธํเสถ? เอโกเยว หิ อยํ โลโภ รชฺชนวเสน ราโคติ วุตฺโตฯ ตณฺหากรณวเสน ตณฺหาฯ คหณฏฺเฐน อุปาทานํฯ ยุคฬวเสน อนุโรธปฏิวิโรโธฯ ปปญฺจุปฺปตฺติทสฺสนฏฺเฐน ปปญฺโจ’’ติฯ

[142] อิทานิ อิเมสํ กิเลสานํ มูลภูตํ ทิฏฺฐิวาทํ ทสฺเสนฺโต ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิโยติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ภวทิฏฺฐีติ สสฺสตทิฏฺฐิฯ วิภวทิฏฺฐีติ อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ ภวทิฏฺฐิํ อลฺลีนาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน สสฺสตทิฏฺฐิํ อลฺลีนาฯ อุปคตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสเนว อุปคตาฯ อชฺโฌสิตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสเนว อนุปวิฏฺฐาฯ วิภวทิฏฺฐิยา เต ปฏิวิรุทฺธาติ เต สพฺเพ อุจฺเฉทวาทีหิ สทฺธิํ – ‘‘ตุมฺเห อนฺธพาลา น ชานาถ, สสฺสโต อยํ โลโก, นายํ โลโก อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ปฏิวิรุทฺธา นิจฺจํ กลหภณฺฑนปสุตา วิหรนฺติฯ ทุติยวาเรปิ เอเสว นโยฯ

สมุทยญฺจาติอาทีสุ ทฺเว ทิฏฺฐีนํ สมุทยา ขณิกสมุทโย ปจฺจยสมุทโย จฯ ขณิกสมุทโย ทิฏฺฐีนํ นิพฺพตฺติฯ ปจฺจยสมุทโย อฏฺฐ ฐานานิฯ เสยฺยถิทํ, ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ, ผสฺโสปิ, สญฺญาปิ, วิตกฺโกปิ, อโยนิโสมนสิกาโรปิ, ปาปมิตฺโตปิ, ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ‘‘ขนฺธา เหตุ ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนฯ เอวํ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ อวิชฺชา… ผสฺโส… สญฺญา… วิตกฺโก… อโยนิโสมนสิกาโร… ปาปมิตฺโต… ปรโตโฆโส เหตุ, ปรโตโฆโส ปจฺจโย ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนฯ เอวํ ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ’’ (ปฏิ. ม. 1.124)ฯ อตฺถงฺคมาปิ ทฺเวเยว ขณิกตฺถงฺคโม ปจฺจยตฺถงฺคโม จฯ ขณิกตฺถงฺคโม นาม ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํฯ ปจฺจยตฺถงฺคโม นาม โสตาปตฺติมคฺโคฯ โสตาปตฺติมคฺโค หิ ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ วุตฺโตฯ

อสฺสาทนฺติ ทิฏฺฐิมูลกํ อานิสํสํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺฐิกา สาวกา โหนฺติฯ ยํทิฏฺฐิกา สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ, ครุํ กโรนฺติ, มาเนนฺติ, ปูเชนฺติ, ลภนฺติ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ อยํ, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส’’ติฯ อาทีนวนฺติ ทิฏฺฐิคฺคหณมูลกํ อุปทฺทวํฯ โส วคฺคุลิวตํ อุกฺกุฏิกปฺปธานํ กณฺฏกาปสฺสยตา ปญฺจาตปตปฺปนํ สานุปปาตปตนํ เกสมสฺสุลุญฺจนํ อปฺโปณกํ ฌานนฺติอาทีนํ วเสนํ เวทิตพฺโพฯ นิสฺสรณนฺติ ทิฏฺฐีนํ นิสฺสรณํ นาม นิพฺพานํฯ

ยถาภูตํ นปฺปชานนฺตีติ เย เอตํ สพฺพํ ยถาสภาวํ น ชานนฺติฯ น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ สกลวฏฺฏทุกฺขโต น ปริมุจฺจนฺติฯ อิมินา เอเตสํ นิฏฺฐา นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ สกลวฏฺฏทุกฺขโต ปริมุจฺจนฺติฯ อิมินา เอเตสํ นิฏฺฐา นาม อตฺถีติ ทฺวินฺนํ อฏฺฏการกานํ อฏฺฏํ ฉินฺทนฺโต วิย สาสนสฺมิํเยว นิฏฺฐาย อตฺถิตํ ปติฏฺฐเปติฯ

[143] อิทานิ ทิฏฺฐิจฺเฉทนํ ทสฺเสนฺโต จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อุปาทานานีติอาทิมาหฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเยวฯ

สพฺพุปาทานปริญฺญาวาทา ปฏิชานมานาติ มยํ สพฺเพสํ อุปาทานานํ ปริญฺญํ สมติกฺกมํ วทามาติ เอวํ ปฏิชานมานาฯ น สมฺมา สพฺพุปาทานปริญฺญนฺติ สพฺเพสํ อุปาทานานํ สมติกฺกมํ สมฺมา น ปญฺญเปนฺติฯ เกจิ กามุปาทานมตฺตสฺส ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺติฯ เกจิ ทิฏฺฐุปาทานมตฺตสฺส ปญฺญเปนฺติ, เกจิ สีลพฺพตุปาทานสฺสาปิฯ อตฺตวาทุปาทานสฺส ปน ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺโต นาม นตฺถิฯ เตสํ ปน เภทํ ทสฺเสนฺโต กามุปาทานสฺส ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺเพปิ กามุปาทานสฺส ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺติเยว, ฉนฺนวุติ ปาสณฺฑาปิ หิ ‘‘กามา โข ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติ วตฺถุปฏิเสวนํ กามํ กปฺปตีติ น ปญฺญเปนฺติ, อกปฺปิยเมว กตฺวา ปญฺญเปนฺติฯ เย ปน เสวนฺติ, เต เถยฺเยน เสวนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กามุปาทานสฺส ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ

ยสฺมา ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทีนิ คเหตฺวา จรนฺติฯ ‘‘สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ, ภาวนาย สุทฺธี’’ติ คณฺหนฺติ, อตฺตุปลทฺธิํ น ปชหนฺติ, ตสฺมา น ทิฏฺฐุปาทานสฺส, น สีลพฺพตุปาทานสฺส , น อตฺตวาทุปาทานสฺส ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ อปญฺญาปนํ เอเตสํ กิสฺส เหตุ, กิํ การณา? อิมานิ หิ เต โภนฺโตติ ยสฺมา เต โภนฺโต อิมานิ ตีณิ การณานิ ยถาสภาวโต น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ เย ปเนตฺถ ทฺวินฺนํ ปริญฺญานํ ปญฺญาปนการณํ ทิฏฺฐิญฺเจว สีลพฺพตญฺจ ‘‘เอตํ ปหาตพฺพ’’นฺติ ยถาสภาวโต ชานนฺติฯ เต สนฺธาย ปรโต ทฺเว วารา วุตฺตาฯ ตตฺถ เย ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทีนิ คณฺหนฺติ, เต ทิฏฺฐุปาทานสฺส ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺติฯ เย ปน ‘‘น สีเลน สุทฺธิ, น วเตน สุทฺธิ, น ภาวนาย สุทฺธี’’ติ คณฺหนฺติ, เต สีลพฺพตุปาทานสฺส ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺติฯ อตฺตวาทุปาทานสฺส ปริญฺญํ ปน เอโกปิ ปญฺญเปตุํ น สกฺโกติฯ

อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโนปิ หิ จนฺทิมสูริเย ปาณินา ปริมชฺชิตฺวา จรมานาปิ จ ติตฺถิยา ติสฺโส ปริญฺญา ปญฺญเปนฺติฯ อตฺตวาทํ มุญฺจิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมิํเยว ปตนฺติฯ ปถวิชิคุจฺฉนสสโก วิย หิ เอเตฯ

ตตฺถายํ อตฺถสลฺลาปิกา อุปมา – ปถวี กิร สสกํ อาห – ‘‘โภ สสกา’’ติฯ สสโก อาห – ‘‘โก เอโส’’ติฯ ‘‘กสฺมา มเมว อุปริ สพฺพอิริยาปเถ กปฺเปนฺโต อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺโต มํ น ชานาสี’’ติฯ ‘‘สุฏฺฐุ ตยา อหํ ทิฏฺโฐ, มยา อกฺกนฺตฏฺฐานมฺปิ องฺคุลคฺเคหิ ผุฏฺฐฏฺฐานํ วิย โหติ, วิสฺสฏฺฐอุทกํ อปฺปมตฺตกํ, กรีสํ กตกผลมตฺตํฯ หตฺถิอสฺสาทีหิ ปน อกฺกนฺตฏฺฐานมฺปิ มหนฺตํ, ปสฺสาโวปิ เนสํ ฆฏมตฺโต โหติ, อุจฺจาโรปิ ปจฺฉิมตฺโต โหติ, อลํ มยฺหํ ตยา’’ติ อุปฺปติตฺวา อญฺญสฺมิํ ฐาเน ปติโตฯ ตโต นํ ปถวี อาห – ‘‘อเร ทูรํ คโตปิ นนุ มยฺหํ อุปริเยว ปติโตสี’’ติฯ โส ปุน ตํ ชิคุจฺฉนฺโต อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ ปติโต, เอวํ วสฺสสหสฺสมฺปิ อุปฺปติตฺวา ปตมาโน สสโก ปถวิํ มุญฺจิตุํ น สกฺโกติฯ เอวเมวํ ติตฺถิยา สพฺพูปาทานปริญฺญํ ปญฺญเปนฺโตปิ กามุปาทานาทีนํ ติณฺณํเยว สมติกฺกมํ ปญฺญเปนฺติฯ อตฺตวาทํ ปน มุญฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ, อสกฺโกนฺตา ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมิํเยว ปตนฺตีติฯ

เอวํ ยํ ติตฺถิยา สมติกฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺส วเสน ทิฏฺฐิจฺเฉทวาทํ วตฺวา อิทานิ ปสาทปจฺเฉทวาทํ ทสฺเสนฺโต เอวรูเป โข, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเยติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธมฺมวินเยติ ธมฺเม เจว วินเย จ, อุภเยนปิ อนิยฺยานิกสาสนํ ทสฺเสติฯ ‘‘โย สตฺถริ ปสาโท โส น สมฺมคฺคโต’’ติ อนิยฺยานิกสาสนมฺหิ หิ สตฺถา กาลํ กตฺวา สีโหปิ โหติ, พฺยคฺโฆปิ โหติ, ทีปิปิ อจฺโฉปิ ตรจฺโฉปิฯ สาวกา ปนสฺส มิคาปิ สูกราปิ ปสทาปิ โหนฺติ, โส ‘‘อิเม มยฺหํ ปุพฺเพ อุปฏฺฐากา ปจฺจยทายกา’’ติ ขนฺติํ วา เมตฺตํ วา อนุทฺทยํ วา อกตฺวา เตสํ อุปริ ปติตฺวา โลหิตํ ปิวติ, ถูลถูลมํสานิปิ ขาทติฯ สตฺถา วา ปน พิฬาโร โหติ, สาวกา กุกฺกุฏา วา มูสิกา วาฯ อถ เน วุตฺตนเยเนว อนุกมฺปํ อกตฺวา ขาทติฯ อถ วา สตฺถา นิรยปาโล โหติ, สาวกา เนรยิกสตฺตาฯ

โส ‘‘อิเม มยฺหํ ปุพฺเพ อุปฏฺฐากา ปจฺจยทายกา’’ติ อนุกมฺปํ อกตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กโรติ, อาทิตฺเตปิ รเถ โยเชติ, องฺคารปพฺพตมฺปิ อาโรเปติ, โลหกุมฺภิยมฺปิ ขิปติ , อเนเกหิปิ ทุกฺขธมฺเมหิ สมฺปโยเชติฯ สาวกา วา ปน กาลํ กตฺวา สีหาทโย โหนฺติ, สตฺถา มิคาทีสุ อญฺญตโรฯ เต ‘‘อิมํ มยํ ปุพฺเพ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิมฺหา, สตฺถา โน อย’’นฺติ ตสฺมิํ ขนฺติํ วา เมตฺตํ วา อนุทฺทยํ วา อกตฺวา วุตฺตนเยเนว อนยพฺยสนํ ปาเปนฺติฯ เอวํ อนิยฺยานิกสาสเน โย สตฺถริ ปสาโท, โส น สมฺมคฺคโต โหติ, กญฺจิ กาลํ คนฺตฺวาปิ ปจฺฉา วินสฺสติเยวฯ

โย ธมฺเม ปสาโทติ อนิยฺยานิกสาสนสฺมิญฺหิ ธมฺเม ปสาโท นาม, อุคฺคหิตปริยาปุฏ – ธาริตวาจิตฺตมตฺตเก ตนฺติธมฺเม ปสาโท โหติ, วฏฺฏโมกฺโข ปเนตฺถ นตฺถิฯ ตสฺมา โย เอตฺถ ปสาโท, โส ปุนปฺปุนํ วฏฺฏเมว คมฺภีรํ กโรตีติ สาสนสฺมิํ อสมฺมคฺคโต อสภาวโต อกฺขายติฯ

ยา สีเลสุ ปริปูรการิตาติ ยาปิ จ อนิยฺยานิกสาสเน อชสีลาทีนํ วเสน ปริปูรการิตา, สาปิ ยสฺมา วฏฺฏโมกฺขํ ภวนิสฺสรณํ น สมฺปาเปติ, สมฺปชฺชมานา ปน ติรจฺฉานโยนิํ อาวหติ, วิปจฺจมานา นิรยํ, ตสฺมา สา น สมฺมคฺคตา อกฺขายติฯ ยา สหธมฺมิเกสูติ อนิยฺยานิกสาสนสฺมิญฺหิ เย สหธมฺมิกา, เตสุ ยสฺมา เอกจฺเจ กาลํ กตฺวา สีหาทโยปิ โหนฺติ, เอกจฺเจ มิคาทโย, ตตฺถ สีหาทิภูตา ‘‘อิเม อมฺหากํ สหธมฺมิกา อเหสุ’’นฺติ มิคาทิภูเตสุ ขนฺติอาทีนิ อกตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เนสํ มหาทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติฯ ตสฺมา เอตฺถ สหธมฺมิเกสุ ปิยมนาปตาปิ อสมฺมคฺคตา อกฺขายติฯ

อิทํ ปน สพฺพมฺปิ การณเภทํ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโต ภควา ตํ กิสฺส เหตุ? เอวญฺเหตํ , ภิกฺขเว, โหตีติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ สํเขปตฺโถ – เอวญฺเหตํ, ภิกฺขเว, โหติ, ยํ มยา วุตฺตํ ‘‘โย สตฺถริ ปสาโท โส น สมฺมคฺคโต อกฺขายตี’’ติอาทิ, ตํ เอวเมว โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา เต ปสาทาทโย ทุรกฺขาเต ธมฺมวินเย …เป.… อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิเตติ, เอตฺถ หิ ยถา ตนฺติ การณตฺเถ นิปาโตฯ ตตฺถ ทุรกฺขาเตติ ทุกฺกถิเต, ทุกฺขถิตตฺตาเยว ทุปฺปเวทิเตฯ โส ปเนส ยสฺมา มคฺคผลตฺถาย น นิยฺยาติ, ตสฺมา อนิยฺยานิโกฯ ราคาทีนํ อุปสมาย อสํวตฺตนโต อนุปสมสํวตฺตนิโกฯ

น สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพญฺญุนา ปเวทิโตติ อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิโตฯ ตสฺมิํ อนิยฺยานิเก อนุปสมสํวตฺตนิเก อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิเตฯ เอตฺตาวตา ภควา ติตฺถิเยสุ ปสาโท สุราปีตสิงฺคาเล ปสาโท วิย นิรตฺถโกติ ทสฺเสติฯ

เอโก กิร กาฬสิงฺคาโล รตฺติํ นครํ ปวิฏฺโฐ สุราชลฺลิกํ ขาทิตฺวา ปุนฺนาควเน นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต สูริยุคฺคมเน ปพุชฺฌิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล น สกฺกา คนฺตุํ, พหู อมฺหากํ เวริโน, เอกํ วญฺเจตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส เอกํ พฺราหฺมณํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อิมํ วญฺเจสฺสามีติ ‘‘อยฺย พฺราหฺมณา’’ติ อาหฯ โก เอโส พฺราหฺมณํ ปกฺโกสตีติฯ ‘‘อหํ, สามี, อิโต ตาว เอหีติฯ กิํ โภติ? มํ พหิคามํ เนหิ, อหํ เต ทฺเว กหาปณสตานิ ทสฺสามีติฯ โสปิ นยิสฺสามีติ ตํ ปาเทสุ คณฺหิฯ อเร พาล พฺราหฺมณ, น มยฺหํ กหาปณา ฉฑฺฑิตกา อตฺถิ, ทุลฺลภา กหาปณา, สาธุกํ มํ คณฺหาหีติฯ กถํ โภ คณฺหามีติ? อุตฺตราสงฺเคน คณฺฐิกํ กตฺวา อํเส ลคฺเคตฺวา คณฺหาหีติฯ พฺราหฺมโณ ตํ ตถา คเหตฺวา ทกฺขิณทฺวารสมีปฏฺฐานํ คนฺตฺวา เอตฺถ โอตาเรมีติ ปุจฺฉิฯ กตรฏฺฐานํ นาม เอตนฺติ? มหาทฺวารํ เอตนฺติฯ อเร พาล, พฺราหฺมณ, กิํ ตว ญาตกา อนฺตรทฺวาเร กหาปณํ ฐเปนฺติ, ปรโต มํ หรา’’ติฯ โส ปุนปฺปุนํ โถกํ โถกํ คนฺตฺวา ‘‘เอตฺถ โอตาเรมิ เอตฺถ โอตาเรมี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน ตชฺชิโต เขมฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตตฺถ โอตาเรหีติ วุตฺโต โอตาเรตฺวา สาฏกํ คณฺหิฯ กาฬสิงฺคาโล อาห ‘‘อหํ เต ทฺเว กหาปณสตานิ ทสฺสามีติ อโวจํฯ มยฺหํ ปน กหาปณา พหู, น ทฺเว กหาปณสตาเนว, ยาว อหํ กหาปเณ อาหรามิ, ตาว ตฺวํ สูริยํ โอโลเกนฺโต ติฏฺฐา’’ติ วตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺเตตฺวา ปุน พฺราหฺมณํ อาห ‘‘อยฺย พฺราหฺมณ มา อิโต โอโลเกหิ, สูริยเมว โอโลเกนฺโต ติฏฺฐา’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา เกตกวนํ ปวิสิตฺวา ยถารุจิํ ปกฺกนฺโตฯ พฺราหฺมณสฺสปิ สูริยํ โอโลเกนฺตสฺเสว นลาฏโต เจว กจฺเฉหิ จ เสทา มุจฺจิํสุฯ อถ นํ รุกฺขเทวตา อาห –

‘‘สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ;

สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, กุโต กํสสตา ทุเว’’ติฯ (ชา. 1.1.113);

เอวํ ยถา กาฬสิงฺคาเล ปสาโท นิรตฺถโก, เอวํ ติตฺถิเยสุปีติฯ

[144] อนิยฺยานิกสาสเน ปสาทสฺส นิรตฺถกภาวํ ทสฺเสตฺวา นิยฺยานิกสาสเน ตสฺส สาตฺถกตํ ทสฺเสตุํ ตถาคโต จ โข, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามุปาทานสฺส ปริญฺญํ ปญฺญเปตีติ อรหตฺตมคฺเคน กามุปาทานสฺส ปหานปริญฺญํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปติ, อิตเรสํ ติณฺณํ อุปาทานานํ โสตาปตฺติมคฺเคน ปริญฺญํ ปญฺญเปติฯ เอวรูเป โข, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเยติ, ภิกฺขเว, เอวรูเป ธมฺเม จ วินเย จฯ อุภเยนปิ นิยฺยานิกสาสนํ ทสฺเสติฯ สตฺถริ ปสาโทติ เอวรูเป สาสเน โย สตฺถริ ปสาโท, โส สมฺมคฺคโต อกฺขายติ, ภวทุกฺขนิสฺสรณาย สํวตฺตติฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – ภควา กิร เวทิยกปพฺพเต อินฺทสาลคุหายํ ปฏิวสติฯ อเถโก อุลูกสกุโณ ภควติ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺเต อุปฑฺฒมคฺคํ อนุคจฺฉติ, นิกฺขมนฺเต อุปฑฺฒมคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กโรติฯ โส เอกทิวสํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สายนฺหสมเย ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ นิสินฺนํ ปพฺพตา โอรุยฺห วนฺทิตฺวา ปกฺเข ปณาเมตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห สีสํ เหฏฺฐา กตฺวา ทสพลํ นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ ภควา ตํ โอโลเกตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ อานนฺทตฺเถโร ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปสฺสานนฺท, อิมํ อุลูกสกุณํ, อยํ มยิ จ ภิกฺขุสงฺเฆ จ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สตสหสฺสกปฺเป เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา โสมนสฺโส นาม ปจฺเจกพุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ อาห –

อุลูกมณฺฑลกฺขิก, เวทิยเก จิรทีฆวาสิก;

สุขิโตสิ ตฺวํ อยฺย โกสิย, กาลุฏฺฐิตํ ปสฺสสิ พุทฺธวรํฯ

มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ภิกฺขุสงฺเฆ อนุตฺตเร;

กปฺปานํ สตสหสฺสานิ, ทุคฺคเตโส น คจฺฉติฯ

เทวโลกา จวิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;

ภวิสฺสติ อนนฺตญาโณ, โสมนสฺโสติ วิสฺสุโตติฯ

อญฺญานิปิ เจตฺถ ราชคหนคเร สุมนมาลาการวตฺถุ มหาเภริวาทกวตฺถุ โมรชิกวตฺถุ วีณาวาทกวตฺถุ สงฺขธมกวตฺถูติ เอวมาทีนิ วตฺถูนิ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ เอวํ นิยฺยานิกสาสเน สตฺถริ ปสาโท สมฺมคฺคโต โหติฯ

ธมฺเม ปสาโทติ นิยฺยานิกสาสนมฺหิ ธมฺเม ปสาโท สมฺมคฺคโต โหติฯ สรมตฺเต นิมิตฺตํ คเหตฺวา สุณนฺตานํ ติรจฺฉานคตานมฺปิ สมฺปตฺติทายโก โหติ, ปรมตฺเถ กิํ ปน วตฺตพฺพํฯ อยมตฺโถ มณฺฑูกเทวปุตฺตาทีนํ วตฺถุวเสน เวทิตพฺโพฯ

สีเลสุ ปริปูรการิตาติ นิยฺยานิกสาสนมฺหิ สีเลสุ ปริปูรการิตาปิ สมฺมคฺคตา โหติ, สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติํ อาวหติฯ ตตฺถ ฉตฺตมาณวกวตฺถุสามเณรวตฺถุอาทีนิ ทีเปตพฺพานิฯ

สหธมฺมิเกสูติ นิยฺยานิกสาสเน สหธมฺมิเกสุ ปิยมนาปตาปิ สมฺมคฺคตา โหติ, มหาสมฺปตฺติํ อาวหติฯ อยมตฺโถ วิมานเปตวตฺถูหิ ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ขีโรทนมหมทาสิํ, ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส…เป.…

ผาณิตํ…เป.… อุจฺฉุขณฺฑิกํ… ติมฺพรุสกํ… กกฺการิกํ…

เอฬาลุกํ… วลฺลิปกฺกํ… ผารุสกํ… หตฺถปตากํ…

สากมุฏฺฐิํ … ปุปฺผกมุฏฺฐิํ… มูลกํ… นิมฺพมุฏฺฐิํ…

อมฺพิกญฺชิกํ… โทณินิมฺมชฺชนิํ… กายพนฺธนํ…

อํสพทฺธกํ… อาโยคปฏฺฏํ… วิธูปนํ… ตาลวณฺฏํ…

โมรหตฺถํ… ฉตฺตํ… อุปาหนํ… ปูวํ โมทกํ…

สกฺขลิกํ อหมทาสิํ, ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส…เป.…

ตสฺสา เม ปสฺส วิมานํ, อจฺฉรา กามวณฺณินีหมสฺมี’’ติ (วิ. ว. 406)ฯ

ตํ กิสฺส เหตูติอาทิ วุตฺตนยานุสาเรเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ

[145] อิทานิ เยสํ อุปาทานานํ ติตฺถิยา น สมฺมา ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺติ, ตถาคโต ปญฺญเปติ, เตสํ ปจฺจยํ ทสฺเสตุํ อิเม จ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิํนิทานาติอาทีสุ นิทานาทีนิ สพฺพาเนว การณเววจนานิฯ การณญฺหิ ยสฺมา ผลํ นิเทติ หนฺท, นํ คณฺหถาติ อปฺเปติ วิย, ตสฺมา นิทานนฺติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ตํ ตโต ชายติ สมุเทติ ปภวติ, ตสฺมา สมุทโย, ชาติ, ปภโวติ วุจฺจติฯ อยํ ปเนตฺถ ปทตฺโถ – กิํ นิทานํ เอเตสนฺติ กิํนิทานาฯ โก สมุทโย เอเตสนฺติ กิํสมุทยาฯ กา ชาติ เอเตสนฺติ กิํชาติกาฯ โก ปภโว เอเตสนฺติ กิํปภวาฯ ยสฺมา ปน เตสํ ตณฺหา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน นิทานญฺเจว สมุทโย จ ชาติ จ ปภโว จ, ตสฺมา ‘‘ตณฺหานิทานา’’ติอาทิมาหฯ เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปน ภควา น เกวลํ อุปาทานสฺเสว ปจฺจยํ ชานาติ, อุปาทานสฺส ปจฺจยภูตาย ตณฺหายปิ, ตณฺหาทิปจฺจยานํ เวทนาทีนมฺปิ ปจฺจยํ ชานาติเยว, ตสฺมา ตณฺหา จายํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ยโต จ โขติ ยสฺมิํ กาเลฯ อวิชฺชา ปหีนา โหตีติ วฏฺฏมูลิกา อวิชฺชา อนุปฺปาทนิโรเธน ปหีนา โหติฯ วิชฺชา อุปฺปนฺนาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปนฺนาฯ โส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทาติฯ โส ภิกฺขุ อวิชฺชาย จ ปหีนตฺตา วิชฺชาย จ อุปฺปนฺนตฺตาฯ เนว กามุปาทานํ อุปาทิยตีติ เนว กามุปาทานํ คณฺหาติ น อุเปติ, น เสสานิ อุปาทานานิฯ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ เอวํ กิญฺจิ อุปาทานํ อคฺคณฺหนฺโต ตณฺหาปริตสฺสนาย น ปริตสฺสติฯ อปริตสฺสนฺติ อปริตสฺสนฺโต ตณฺหํ อนุปฺปาเทนฺโตฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติฯ เอวมสฺส อาสวกฺขยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปจฺจเวกฺขณํ ทสฺเสนฺโต ขีณา ชาตีติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา