อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ จตุธาตุปริคฺคหเณน อตฺตโน วา กาเย, ปรสฺส วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติฯ อิโต ปรํ วุตฺตนยเมวฯ เกวลญฺหิ อิธ จตุธาตุปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา นิยฺยานมุขํ เวทิตพฺพํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวาติฯ

ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวสิวถิกปพฺพวณฺณนา

[112] เอวํ ธาตุมนสิการวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ นวหิ สิวถิกปพฺเพหิ วิภชิตุํ, ปุน จปรนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺยาติ ยถา ปสฺเสยฺยฯ สรีรนฺติ มตสรีรํฯ สิวถิกาย ฉฑฺฑีตนฺติ สุสาเน อปวิทฺธํฯ เอกาหํ มตสฺส อสฺสาติ เอกาหมตํฯ ทฺวีหํ มตสฺส อสฺสาติ ทฺวีหมตํฯ ตีหํ มตสฺส อสฺสาติ ตีหมตํฯ ภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน อุทฺธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตกํฯ วินีลํ วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺณํฯ วิลีนเมว วินีลกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํฯ มํสุสฺสทฏฺฐาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส ปุพฺพสนฺนิจยฏฺฐาเนสุ เสตวณฺณสฺส เยภุยฺเยน จ นีลวณฺณสฺส นีลฏฺฐาเนสุ นีลสาฏกปารุตสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปริภินฺนฏฺฐาเนหิ นวหิ วา วณมุเขหิ วิสนฺทมานํ ปุพฺพํ วิปุพฺพํฯ วิปุพฺพเมว วิปุพฺพกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํฯ วิปุพฺพกํ ชาตํ ตถาภาวํ คตนฺติ วิปุพฺพกชาตํฯ

โส อิมเมว กายนฺติ โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน กายํ เตน กาเยน สทฺธิํ ญาเณน อุปสํหรติ อุปเนติฯ กถํ? อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโตติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อายุ, อุสฺมา, วิญฺญาณนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อยํ กาโย ฐานคมนาทิขโม โหติ อิเมสํ ปน วิคมา อยมฺปิ เอวํธมฺโม เอวํปูติกสภาโวเยว, เอวํภาวี เอวํอุทฺธุมาตาทิเภโท ภวิสฺสติ, เอวํอนตีโต เอวํอุทฺธุมาตาทิภาวํ อนติกฺกนฺโตติฯ

อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อุทฺธุมาตาทิปริคฺคหเณน อตฺตโน วา กาเย, ปรสฺส วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติฯ

ขชฺชมานนฺติ อุทราทีสุ นิสีทิตฺวา อุทรมํสโอฏฺฐมํสอกฺขิกูฏาทีนิ ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวา ขาทิยมานํฯ สมํสโลหิตนฺติ เสสาวเสสมํสโลหิตยุตฺตํฯ นิมํสโลหิตมกฺขิตนฺติ มํเส ขีเณปิ โลหิตํ น สุสฺสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิมํสโลหิตมกฺขิต’’นฺติฯ อญฺเญนาติ อญฺเญน ทิสาภาเคนฯ หตฺถฏฺฐิกนฺติ จตุสฏฺฐิเภทมฺปิ หตฺถฏฺฐิกํ ปาฏิเยกฺกํ วิปฺปกิณฺณํฯ ปาทฏฺฐิกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตโรวสฺสิกานีติ อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานิฯ ปูตีนีติ อพฺโภกาเส ฐิตานิ วาตาตปวุฏฺฐิสมฺผสฺเสน เตโรวสฺสิกาเนว ปูตีนิ โหนฺติฯ อนฺโตภูมิคตานิ ปน จิรตรํ ติฏฺฐนฺติฯ จุณฺณกชาตานีติ จุณฺณํ จุณฺณํ หุตฺวา วิปฺปกิณฺณานิฯ สพฺพตฺถ โส อิมเมวาติ วุตฺตนเยน ขชฺชมานาทีนํ วเสน โยชนา กาตพฺพาฯ

อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ขชฺชมานาทิปริคฺคหเณน ยาว จุณฺณกภาวา อตฺตโน วา กาเย, ปรสฺส วา กาเย, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติฯ

อิธ ปน ฐตฺวา นวสิวถิกา สโมธาเนตพฺพาฯ ‘‘เอกาหมตํ วา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา สพฺพาปิ เอกา, ‘‘กาเกหิ วา ขชฺชมาน’’นฺติอาทิกา เอกา, ‘‘อฏฺฐิกสงฺขลิกํ สมํสโลหิตํ นฺหารุสมฺพนฺธ’’นฺติ เอกา, ‘‘นิมํสโลหิตมกฺขิตํ นฺหารุสมฺพนฺธ’’นฺติ เอกา, ‘‘อปคตมํสโลหิตํ นฺหารุสมฺพนฺธ’’นฺติ เอกา, ‘‘อฏฺฐิกานิ อปคตสมฺพนฺธานี’’ติอาทิกา เอกา, ‘‘อฏฺฐิกานิ เสตานิ สงฺขวณฺณปฏิภาคานี’’ติ เอกา, ‘‘ปุญฺชกิตานิ เตโรวสฺสิกานี’’ติ เอกา, ‘‘ปูตีนิ จุณฺณกชาตานี’’ติ เอกาฯ

เอวํ โข, ภิกฺขเวติ อิทํ นวสิวถิกา ทสฺเสตฺวา กายานุปสฺสนํ นิฏฺฐเปนฺโต อาหฯ ตตฺถ นวสิวถิกปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขปริชานโน สมุทยปชหโน นิโรธารมฺมโณ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํฯ เอวํ จตุสจฺจวเสเนว อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุติํ ปาปุณาตีติ อิทํ นวสิวถิกปริคฺคาหกานํ ภิกฺขูนํ ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติฯ

นวสิวถิกปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอตฺตาวตา จ อานาปานปพฺพํ อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ ปฏิกูลมนสิการปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพํ นวสิวถิกปพฺพานีติ จุทฺทสปพฺพา กายานุปสฺสนา นิฏฺฐิตา โหติฯ

ตตฺถ อานาปานปพฺพํ ปฏิกูลมนสิการปพฺพนฺติ อิมาเนว ทฺเว อปฺปนากมฺมฏฺฐานานิฯ สิวถิกานํ ปน อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตตฺตา เสสานิ ทฺวาทสาปิ อุปจารกมฺมฏฺฐานาเนวาติฯ

กายานุปสฺสนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา

[113] เอวํ ภควา จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ กเถตฺวา อิทานิ นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ กเถตุํ กถญฺจ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘‘อหํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ กามํ อุตฺตานเสยฺยกาปิ ทารกา ถญฺญปิวนาทิกาเล สุขํ เวทยมานา ‘‘สุขํ เวทยามา’’ติ ปชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวรูปํ ชานนํ หิ สตฺตูปลทฺธิํ น ชหติ, สตฺตสญฺญํ น อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานํ วา สติปฏฺฐานภาวนา วา น โหติฯ อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ สตฺตูปลทฺธิํ ชหติ , สตฺตสญฺญํ อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานํ เจว สติปฏฺฐานภาวนา จ โหติฯ อิทญฺหิ ‘‘โก เวทยติ, กสฺส เวทนา, กิํ การณา เวทนา’’ติ เอวํ สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ตตฺถ โก เวทยตีติ น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เวทยติฯ กสฺส เวทนาติ น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา เวทนาฯ กิํ การณา เวทนาติ วตฺถุอารมฺมณาว ปนสฺส เวทนาฯ ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ – ‘‘ตํ ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยติฯ ตํ ปน เวทนาปวตฺติํ อุปาทาย ‘อหํ เวทยามี’ติ โวหารมตฺตํ โหตี’’ติฯ เอวํ เวทนาว วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตีติ สลฺลกฺเขนฺโต เอส ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพฯ จิตฺตลปพฺพเต อญฺญตโร เถโร วิยฯ เถโร กิร อผาสุกกาเล พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺโต อปราปรํ ปริวตฺตติฯ ตเมโก ทหโร อาห ‘‘กตรํ โว, ภนฺเต, ฐานํ รุชฺชตี’’ติฯ อาวุโส, ปาฏิเยกฺกํ รุชฺชนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตีติฯ