ปถวีวารวณฺณนา

เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตสฺส ปถวีอาทีสุ วตฺถูสุ สพฺพสกฺกายธมฺมชนิตํ มญฺญนํ ทสฺเสนฺโต, ปถวิํ ปถวิโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ลกฺขณปถวี สสมฺภารปถวี อารมฺมณปถวี สมฺมุติปถวีติ จตุพฺพิธา ปถวีฯ ตาสุ ‘‘กตมา จ, อาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคต’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 173) วุตฺตา ลกฺขณปถวีฯ ‘‘ปถวิํ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 85) วุตฺตา สสมฺภารปถวีฯ เย จ เกสาทโย วีสติ โกฏฺฐาสา, อโยโลหาทโย จ พาหิราฯ สา หิ วณฺณาทีหิ สมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปถวีติ สสมฺภารปถวีฯ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.360) อาคตา ปน อารมฺมณปถวี, นิมิตฺตปถวีติปิ วุจฺจติฯ ปถวีกสิณชฺฌานลาภี เทวโลเก นิพฺพตฺโต อาคมนวเสน ปถวีเทวตาติ นามํ ลภติฯ อยํ สมฺมุติปถวีติ เวทิตพฺพาฯ สา สพฺพาปิ อิธ ลพฺภติฯ ตาสุ ยํกญฺจิ ปถวิํ อยํ ปุถุชฺชโน ปถวิโต สญฺชานาติ, ปถวีติ สญฺชานาติ, ปถวีภาเคน สญฺชานาติ, โลกโวหารํ คเหตฺวา สญฺญาวิปลฺลาเสน สญฺชานาติ ปถวีติฯ เอวํ ปถวีภาคํ อมุญฺจนฺโตเยว วา เอตํ ‘‘สตฺโตติ วา สตฺตสฺสา’’ติ วา อาทินา นเยน สญฺชานาติฯ กสฺมา เอวํ สญฺชานาตีติ น วตฺตพฺพํฯ อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโนฯ โส ยํกิญฺจิ เยน เกนจิ อากาเรน คณฺหาติฯ อริยานํ อทสฺสาวิตาทิเภทเมว วา เอตฺถ การณํฯ ยํ วา ปรโต ‘‘อปริญฺญาตํ ตสฺสา’’ติ วทนฺเตน ภควตาว วุตฺตํฯ

ปถวิํ ปถวิโต สญฺญตฺวาติ โส ตํ ปถวิํ เอวํ วิปรีตสญฺญาย สญฺชานิตฺวา, ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติ (สุ. นิ. 880) วจนโต อปรภาเค ถามปตฺเตหิ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺเจหิ อิธ มญฺญนานาเมน วุตฺเตหิ มญฺญติ กปฺเปติ วิกปฺเปติ, นานปฺปการโต อญฺญถา คณฺหาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติฯ เอวํ มญฺญโต จสฺส ตา มญฺญนา โอฬาริกนเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ยา อยํ เกสา โลมา’’ติอาทินา นเยน วีสติเภทา อชฺฌตฺติกา ปถวี วุตฺตาฯ ยา จายํ วิภงฺเค ‘‘ตตฺถ กตมา พาหิรา ปถวีธาตุ? ยํ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺฌํ มุตฺตา มณิ เวฬุริยํ สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลํ ติณํ กฏฺฐํ สกฺขรา กฐลํ ภูมิ ปาสาโณ ปพฺพโต’’ติ (วิภ. 173) เอวํ พาหิรา ปถวี วุตฺตาฯ ยา จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตปถวี, ตํ คเหตฺวา อยมตฺถโยชนา วุจฺจติฯ

ปถวิํ มญฺญตีติ ตีหิ มญฺญนาหิ อหํ ปถวีติ มญฺญติ, มม ปถวีติ มญฺญติ, ปโร ปถวีติ มญฺญติ, ปรสฺส ปถวีติ มญฺญติ, อถ วา อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ, มานมญฺญนาย มญฺญติ, ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติฯ กถํ? อยญฺหิ เกสาทีสุ ฉนฺทราคํ ชเนติ เกเส อสฺสาเทติ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ โลเม, นเข, ทนฺเต, ตจํ, อญฺญตรํ วา ปน รชฺชนียวตฺถุํฯ เอวํ อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ อิติ เม เกสา สิยุํ อนาคตมทฺธานํฯ อิติ โลมาติอาทินา วา ปน นเยน ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา…เป.… พฺรหฺมจริเยน วา เอวํ สินิทฺธมุทุสุขุมนีลเกโส ภวิสฺสามี’’ติอาทินา วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธานํ ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เอวมฺปิ อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ

ตถา อตฺตโน เกสาทีนํ สมฺปตฺติํ วา วิปตฺติํ วา นิสฺสาย มานํ ชเนติ, ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ วา สทิโสหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา’’ติฯ

เอวํ อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ มานมญฺญนาย มญฺญติฯ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ (ม. นิ. 2.187) อาคตนเยน ปน เกสํ ‘‘ชีโว’’ติ อภินิวิสติฯ เอส นโย โลมาทีสุฯ เอวํ อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติฯ

อถ วา ‘‘ยา เจว โข ปนาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ, ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ, ปถวีธาตุเรเวสา , ตํ เนตํ มมา’’ติ (ม. นิ. 1.302) อิมิสฺสา ปวตฺติยา ปจฺจนีกนเยน เกสาทิเภทํ ปถวิํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ อภินิวิสติฯ เอวมฺปิ อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติฯ เอวํ ตาว อชฺฌตฺติกํ ปถวิํ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติฯ

ยถา จ อชฺฌตฺติกํ เอวํ พาหิรมฺปิฯ กถํ? ‘‘อยญฺหิ อยโลหาทีสุ ฉนฺทราคํ ชเนติฯ อยโลหาทีนิ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ มม อโย มม โลหนฺติอาทินา นเยน อยาทีนิ มมายติ รกฺขติ โคปยติ, เอวํ พาหิรํ ปถวิํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ อิติ เม อยโลหาทโย สิยุํ อนาคตมทฺธานนฺติ วา ปเนตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ, อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เอวํ สมฺปนฺนอยโลหาทิอุปกรโณ ภวิสฺสามี’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เอวมฺปิ พาหิรํ ปถวิํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติฯ

ตถา อตฺตโน อยโลหาทีนํ สมฺปตฺติํ วา วิปตฺติํ วา นิสฺสาย มานํ ชเนติ ‘‘อิมินาหํ เสยฺโยสฺมีติ วา, สทิโสสฺมีติ วา หีโนสฺมีติ วา’’ติ (วิภ. 832) เอวํ พาหิรํ ปถวิํ มานมญฺญนาย มญฺญติฯ อเย ชีวสญฺญี หุตฺวา ปน อยํ ‘‘ชีโว’’ติ อภินิวิสติฯ เอส นโย โลหาทีสุฯ เอวํ พาหิรํ ปถวิํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติฯ

อถ วา ‘‘อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ยํ ปถวีกสิณํ, โส อหํฯ โย อหํ, ตํ ปถวีกสิณนฺติ ปถวีกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.131) ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยเนว นิมิตฺตปถวิํ ‘‘อตฺตา’’ติ อภินิวิสติฯ เอวํ พาหิรํ ปถวิํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติฯ เอวมฺปิ พาหิรํ ปถวิํ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติฯ เอวํ ตาว ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติ เอตฺถ ติสฺโสปิ มญฺญนา เวทิตพฺพาฯ อิโต ปรํ สงฺเขเปเนว กถยิสฺสามฯ

ปถวิยา มญฺญตีติ เอตฺถ ปถวิยาติ ภุมฺมวจนเมตํฯ ตสฺมา อหํ ปถวิยาติ มญฺญติ, มยฺหํ กิญฺจนํ ปลิโพโธ ปถวิยาติ มญฺญติ, ปโร ปถวิยาติ มญฺญติ, ปรสฺส กิญฺจนํ ปลิโพโธ ปถวิยาติ มญฺญตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

อถ วา ยฺวายํ ‘‘กถํ รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ตสฺส เอวํ โหติ, อยํ โข เม อตฺตา, โส โข ปน เม อตฺตา อิมสฺมิํ รูเปติ เอวํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.131) เอตสฺส อตฺถนโย วุตฺโต, เอเตเนว นเยน เวทนาทิธมฺเม อตฺตโต คเหตฺวา ตโต อชฺฌตฺติกพาหิราสุ ปถวีสุ ยํกิญฺจิ ปถวิํ ตสฺโสกาสภาเวน ปริกปฺเปตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมิสฺสา ปถวิยาติ มญฺญนฺโต ปถวิยา มญฺญติ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิํเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพาฯ ยทา ปน เตเนว นเยน โส โข ปนสฺส อตฺตา ปถวิยาติ มญฺญติ, ตทา ทิฏฺฐิมญฺญนา เอว ยุชฺชติฯ อิตราโยปิ ปน อิจฺฉนฺติฯ

ปถวิโต มญฺญตีติ เอตฺถ ปน ปถวิโตติ นิสฺสกฺกวจนํฯ ตสฺมา สอุปกรณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยถาวุตฺตปฺปเภทโต ปถวิโต อุปฺปตฺติํ วา นิคฺคมนํ วา ปถวิโต วา อญฺโญ อตฺตาติ มญฺญมาโน ปถวิโต มญฺญตีติ เวทิตพฺโพ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิํเยว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพาฯ อปเร อาหุ ปถวีกสิณํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ตโต อญฺญํ อปฺปมาณํ อตฺตานํ คเหตฺวา ปถวิโต พหิทฺธาปิ เม อตฺตาติ มญฺญมาโน ปถวิโต มญฺญตีติฯ

ปถวิํ เมติ มญฺญตีติ เอตฺถ ปน เกวลญฺหิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายตีติ อิมินา นเยน ปวตฺตา เอกา ตณฺหามญฺญนา เอว ลพฺภตีติ เวทิตพฺพาฯ สา จายํ มม เกสา, มม โลมา, มม อโย, มม โลหนฺติ เอวํ ยถาวุตฺตปฺปเภทาย สพฺพายปิ อชฺฌตฺติกพาหิราย ปถวิยา โยเชตพฺพาติฯ

ปถวิํ อภินนฺทตีติ วุตฺตปฺปการเมว ปถวิํ ตณฺหาทีหิ อภินนฺทติ, อสฺสาเทติ, ปรามสติ จาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติ เอเตเนว เอตสฺมิํ อตฺเถ สิทฺเธ กสฺมา เอตํ วุตฺตนฺติ เจฯ อวิจาริตเมตํ โปราเณหิฯ อยํ ปน อตฺตโน มติ, เทสนาวิลาสโต วา อาทีนวทสฺสนโต วาฯ ยสฺสา หิ ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา นานานยวิจิตฺรเทสนาวิลาสสมฺปนฺโน, อยํ สา ภควตา สุปฺปฏิวิทฺธาฯ ตสฺมา ปุพฺเพ มญฺญนาวเสน กิเลสุปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อภินนฺทนาวเสน ทสฺเสนฺโต เทสนาวิลาสโต วา อิทมาห ฯ โย วา ปถวิํ มญฺญติ, ปถวิยา มญฺญติ, ปถวิโต มญฺญติ, ปถวิํ เมติ มญฺญติ, โส ยสฺมา น สกฺโกติ ปถวีนิสฺสิตํ ตณฺหํ วา ทิฏฺฐิํ วา ปหาตุํ, ตสฺมา ปถวิํ อภินนฺทติเยวฯ โย จ ปถวิํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ, ทุกฺขญฺจ อาทีนโวติ อาทีนวทสฺสนโตปิ อิทมาหฯ วุตฺตญฺเจตํ ภควตา ‘‘โย, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ, โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติฯ

เอวํ ปถวีวตฺถุกํ มญฺญนํ อภินนฺทนญฺจ วตฺวา อิทานิ เยน การเณน โส มญฺญติ, อภินนฺทติ จ, ตํ การณํ อาวิกโรนฺโต อาห ตํ กิสฺส เหตุ, อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามีติฯ ตสฺสตฺโถ, โส ปุถุชฺชโน ตํ ปถวิํ กิสฺส เหตุ มญฺญติ, เกน การเณน มญฺญติ, อภินนฺทตีติ เจฯ อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามีติ, ยสฺมา ตํ วตฺถุ ตสฺส อปริญฺญาตํ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ โย หิ ปถวิํ ปริชานาติ, โส ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ ญาตปริญฺญาย ตีรณปริญฺญาย ปหานปริญฺญายาติฯ

ตตฺถ กตมา ญาตปริญฺญาฯ ปถวีธาตุํ ปริชานาติ, อยํ ปถวีธาตุ อชฺฌตฺติกา, อยํ พาหิรา, อิทมสฺสา ลกฺขณํ, อิมานิ รสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ, อยํ ญาตปริญฺญาฯ กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ปถวีธาตุํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโตติ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ, อยํ ตีรณปริญฺญาฯ กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน ปถวีธาตุยา ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริญฺญาฯ

นามรูปววตฺถานํ วา ญาตปริญฺญาฯ กลาปสมฺมสนาทิอนุโลมปริโยสานา ตีรณปริญฺญาฯ อริยมคฺเค ญาณํ ปหานปริญฺญาติฯ โย ปถวิํ ปริชานาติ, โส อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ, อสฺส จ ปุถุชฺชนสฺส ตา ปริญฺญาโย นตฺถิ, ตสฺมา อปริญฺญาตตฺตา ปถวิํ มญฺญติ จ อภินนฺทติ จาติฯ เตนาห ภควา – อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… ปถวิํ มญฺญติ, ปถวิยา มญฺญติ, ปถวิโต มญฺญติ, ปถวิํ เมติ มญฺญติ, ปถวิํ อภินนฺทติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามี’’ติฯ

ปถวีวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาโปวาราทิวณฺณนา

อาปํ อาปโตติ เอตฺถาปิ ลกฺขณสสมฺภารารมฺมณสมฺมุติวเสน จตุพฺพิโธ อาโปฯ เตสุ ‘‘ตตฺถ, กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุฯ ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ, สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺน’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 174) วุตฺโต ลกฺขณอาโปฯ ‘‘อาโปกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต อาปสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหาตี’’ติอาทีสุ วุตฺโต สสมฺภาราโปฯ เสสํ สพฺพํ ปถวิยํ วุตฺตสทิสเมวฯ เกวลํ โยชนานเย ปน ‘‘ปิตฺตํ เสมฺห’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตา ทฺวาทสเภทา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, ‘‘ตตฺถ, กตมา พาหิรา อาโปธาตุ? ยํ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ, สิเนโห สิเนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํฯ เสยฺยถิทํ, มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา’’ติ (วิภ. 174) เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา อาโปธาตุ เวทิตพฺพา, โย จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตอาโปฯ

เตชํ เตชโตติ อิมสฺมิํ เตโชวาเรปิ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ โยชนานเย ปเนตฺถ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตี’’ติ (วิภ. 175) เอวํ วุตฺตา จตุปฺปเภทา อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุฯ