อิทมโวจายสฺมา สาริปุตฺโตติ อิทํ ทฺวตฺติํสาย จตุสจฺจปริยาเยหิ ทฺวตฺติํสาย อรหตฺตปริยาเยหีติ จตุสฏฺฐิยา การเณหิ อลงฺกริตฺวา สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตํ อายสฺมา สาริปุตฺโต อโวจ, อตฺตมนา เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ

อาสววารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[105] เอวํ เม สุตนฺติ สติปฏฺฐานสุตฺตํฯ ตตฺถ กุรูสุ วิหรตีติ กุรุนามกา ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีสทฺเทน กุรูติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ กุรูสุ ชนปเทฯ อฏฺฐกถาจริยา ปนาหุ – มนฺธาตุกาเล ตีสุ ทีเปสุ มนุสฺสา ชมฺพุทีโป นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหาสาวกจกฺกวตฺติปภุตีนํ อุตฺตมปุริสานํ อุปฺปตฺติภูมิ อุตฺตมทีโป อติรมณีโยติ สุตฺวา รญฺญา มนฺธาตุจกฺกวตฺตินา จกฺกรตนํ ปุรกฺขตฺวา จตฺตาโร ทีเป อนุสํยายนฺเตน สทฺธิํ อาคมํสุฯ ตโต ราชา ปริณายกรตนํ ปุจฺฉิ –

‘‘อตฺถิ นุ โข มนุสฺสโลกโต รมณียตรํ ฐาน’’นฺติ?

‘‘กสฺมา เทว เอวํ ภณสิ?

‘‘กิํ น ปสฺสสิ จนฺทิมสูริยานํ อานุภาวํ?

‘‘นนุ เอเตสํ ฐานํ อิโต รมณียตร’’นฺติ?

ราชา จกฺกรตนํ ปุรกฺขตฺวา ตตฺถ อคมาสิฯ จตฺตาโร มหาราชาโน ‘‘มนฺธาตุมหาราชา อาคโต’’ติ สุตฺวาว ‘‘มหิทฺธิโก มหานุภาโว ราชา น สกฺกา ยุทฺเธน ปฏิพาหิตุ’’นฺติ สกรชฺชํ นิยฺยาเตสุํฯ โส ตํ คเหตฺวา ปุน ปุจฺฉิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข อิโต รมณียตรํ ฐาน’’นฺติฯ อถสฺส ตาวติํสภวนํ กถยิํสุ – ‘‘ตาวติํสภวนํ, เทว, รมณียตรํ, ตตฺถ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อิเม จตฺตาโร มหาราชาโน ปริจารกา โทวาริกภูมิยํ ติฏฺฐนฺติฯ สกฺโก เทวราชา มหิทฺธิโก มหานุภาโวฯ

ตสฺสิมานิ ปน อุปโภคฏฺฐานานิ, โยชนสหสฺสุพฺเพโธ เวชยนฺตปาสาโท, ปญฺจโยชนสตุพฺเพธา สุธมฺมา เทวสภา, ทิยฑฺฒโยชนสติโก เวชยนฺตรโถ, ตถา เอราวโณ หตฺถี, ทิพฺพรุกฺขสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ นนฺทนวนํ จิตฺตลตาวนํ ผารุสกวนํ มิสฺสกวนํ ฯ โยชนสตุพฺเพโธ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, ตสฺส เหฏฺฐา สฏฺฐิโยชนายามา ปณฺณาสโยชนวิตฺถตา ปญฺจทสโยชนุพฺเพธา ชยสุมนปุปฺผวณฺณา ปณฺฑุกมฺพลสิลา, ยสฺสา มุทุตาย สกฺกสฺส นิสีทโต อุปฑฺฒกาโย อนุปวิสตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตตฺถ คนฺตุกาโม จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริ ฯ ตํ อากาเส ปติฏฺฐาสิ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายฯ อถ ทฺวินฺนํ เทวโลกานํ เวมชฺฌโต จกฺกรตนํ โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิ สทฺธิํ ปริณายกรตนปฺปมุขาย จตุรงฺคินิยา เสนายฯ ราชา เอกโกว ตาวติํสภวนํ อคมาสิฯ สกฺโก ‘‘มนฺธาตา อาคโต’’ติ สุตฺวาว ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา – ‘‘สฺวาคตํ เต, มหาราช, สกํ เต, มหาราชฯ อนุสาส, มหาราชา’’ติ วตฺวา สทฺธิํ นาฏเกหิ รชฺชํ ทฺเวภาเค กตฺวา เอกํ ภาคมทาสิฯ รญฺโญ ตาวติํสภวเน ปติฏฺฐิตมตฺตสฺเสว มนุสฺสภาโว วิคจฺฉิ, เทวภาโว ปาตุรโหสิฯ

ตสฺส กิร สกฺเกน สทฺธิํ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺนสฺส อกฺขินิมิสมตฺเตน นานตฺตํ ปญฺญายติฯ ตํ อสลฺลกฺเขนฺตา เทวา สกฺกสฺส จ ตสฺส จ นานตฺเต มุยฺหนฺติฯ โส ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมาโน ยาว ฉตฺติํส สกฺกา อุปฺปชฺชิตฺวา จุตา, ตาว รชฺชํ กาเรตฺวา อติตฺโตเยว กาเมหิ ตโต จวิตฺวา อตฺตโน อุยฺยาเน ปติฏฺฐิโต วาตาตเปน ผุฏฺฐคตฺโต กาลมกาสิฯ

จกฺกรตเน ปน ปถวิยํ ปติฏฺฐิเต ปริณายกรตนํ สุวณฺณปฏฺเฏ มนฺธาตุอุปาหนํ ลิขาเปตฺวา อิทํ มนฺธาตุรชฺชนฺติ รชฺชมนุสาสิฯ เตปิ ตีหิ ทีเปหิ อาคตมนุสฺสา ปุน คนฺตุํ อสกฺโกนฺตา ปริณายกรตนํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว มยํ รญฺโญ อานุภาเวน อาคตา, อิทานิ คนฺตุํ น สกฺโกม, วสนฏฺฐานํ โน เทหี’’ติ ยาจิํสุฯ โส เตสํ เอเกกํ ชนปทมทาสิฯ ตตฺถ ปุพฺพวิเทหโต อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปเทโส ตาเยว ปุริมสญฺญาย วิเทหรฏฺฐนฺติ นามํ ลภิฯ อปรโคยานโต อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปเทโส อปรนฺตชนปโทติ นามํ ลภิฯ

อุตฺตรกุรุโต อาคตมนุสฺเสหิ อาวสิตปเทโส กุรุรฏฺฐนฺติ นามํ ลภีติ ฯ พหุเก ปน คามนิคมาทโย อุปาทาย พหุวจเนน โวหรียติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กุรูสุ วิหรตี’’ติฯ

กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโมติฯ กมฺมาสธมฺมนฺติ เอตฺถ เกจิ ธ-การสฺส ท-กาเรน อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ กมฺมาโส เอตฺถ ทมิโตติ กมฺมาสทมฺโมฯ กมฺมาโสติ กมฺมาสปาโท โปริสาโท วุจฺจติฯ ตสฺส กิร ปาเท ขาณุเกน วิทฺธฏฺฐาเน วโณ รุหนฺโต จิตฺตทารุสทิโส หุตฺวา รุหิ, ตสฺมา กมฺมาสปาโทติ ปญฺญายิตฺถ ฯ โส จ ตสฺมิํ โอกาเส ทมิโต โปริสาทภาวโต ปฏิเสธิโตฯ เกน? มหาสตฺเตนฯ กตรสฺมิํ ชาตเกติ? มหาสุตโสมชาตเกติ เอเกฯ อิเม ปน เถรา ชยทฺทิสชาตเกติ วทนฺติฯ ตทา หิ มหาสตฺเตน กมฺมาสปาโท ทมิโตฯ ยถาห –

‘‘ปุตฺโต ยทา โหมิ ชยทฺทิสสฺส,

ปญฺจาลรฏฺฐาธิปติสฺส อตฺรโช;

จชิตฺวาน ปาณํ ปิตรํ ปโมจยิํ,

กมฺมาสปาทมฺปิ จหํ ปสาทยิ’’นฺติฯ

เกจิ ปน ธ-กาเรเนว อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ กุรุรฏฺฐวาสีนํ กิร กุรุวตฺตธมฺโม ตสฺมิํ กมฺมาโส ชาโต, ตสฺมา ตํ ฐานํ กมฺมาโส เอตฺถ ธมฺโม ชาโตติ กมฺมาสธมฺมนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ นิวิฏฺฐนิคมสฺสาปิ เอตเทว นามํฯ ภุมฺมวจเนน กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อวสโนกาสโตฯ ภควโต กิร ตสฺมิํ นิคเม วสโนกาโส โกจิ วิหาโร นาโหสิฯ นิคมโต ปน อปกฺกมฺม อญฺญตรสฺมิํ อุทกสมฺปนฺเน รมณีเย ภูมิภาเค มหาวนสณฺโฑ อโหสิฯ ตตฺถ ภควา วิหาสิฯ ตํ นิคมํ โคจรคามํ กตฺวา, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ‘‘กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโม, ตํ โคจรคามํ กตฺวา’’ติฯ

อุทฺเทสวารกถาวณฺณนา

[106] เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโคติฯ กสฺมา ภควา อิทํ สุตฺตมภาสิ? กุรุรฏฺฐวาสีนํ คมฺภีรเทสนาปฏิคฺคหณสมตฺถตายฯ กุรุรฏฺฐวาสิโน กิร ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย อุตุปจฺจยาทิสมฺปนฺนตฺตา ตสฺส รฏฺฐสฺส สปฺปายอุตุปจฺจยเสวเนน นิจฺจํ กลฺลสรีรา กลฺลจิตฺตา จ โหนฺติฯ เต จิตฺตสรีรกลฺลตาย อนุคฺคหิตปญฺญาพลา คมฺภีรกถํ ปริคฺคเหตุํ สมตฺถา โหนฺติฯ เตน เตสํ ภควา อิมํ คมฺภีรเทสนาปฏิคฺคหณสมตฺถตํ สมฺปสฺสนฺโต เอกวีสติยา ฐาเนสุ กมฺมฏฺฐานํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อิทํ คมฺภีรตฺถํ สติปฏฺฐานสุตฺตํ อภาสิฯ ยถา หิ ปุริโส สุวณฺณจงฺโกฏกํ ลภิตฺวา ตตฺถ นานาปุปฺผานิ ปกฺขิเปยฺย, สุวณฺณมญฺชูสํ วา ปน ลภิตฺวา สตฺตรตนานิ ปกฺขิเปยฺย, เอวํ ภควา กุรุรฏฺฐวาสิปริสํ ลภิตฺวา คมฺภีรเทสนํ เทเสสิฯ เตเนเวตฺถ อญฺญานิปิ คมฺภีรตฺถานิ ทีฆนิกาเย มหานิทานํ มหาสติปฏฺฐานํ อิมสฺมิํ มชฺฌิมนิกาเย สาโรปมํ รุกฺขูปมํ รฏฺฐปาลํ มาคณฺฑิยํ อาเนญฺชสปฺปายนฺติ อญฺญานิปิ สุตฺตานิ เทเสสิฯ

อปิจ ตสฺมิํ ชนปเท จตสฺโส ปริสา ปกติยาว สติปฏฺฐานภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, อนฺตมโส ทาสกมฺมกรปริชนาปิ สติปฏฺฐานปฺปฏิสํยุตฺตเมว กถํ กเถนฺติฯ อุทกติตฺถสุตฺตกนฺตนฏฺฐานาทีสุปิ นิรตฺถกกถา นาม น ปวตฺตติฯ สเจ กาจิ อิตฺถี ‘‘อมฺม ตฺวํ กตรํ สติปฏฺฐานภาวนํ มนสิกโรสี’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘น กิญฺจี’’ติ วทติฯ ตํ ครหนฺติ ‘‘ธิรตฺถุ ตว ชีวิตํ, ชีวมานาปิ ตฺวํ มตสทิสา’’ติฯ อถ นํ ‘‘มา ทานิ ปุน เอวมกาสี’’ติ โอวทิตฺวา อญฺญตรํ สติปฏฺฐานํ อุคฺคณฺหาเปนฺติฯ ยา ปน ‘‘อหํ อสุกํ สติปฏฺฐานํ มนสิกโรมี’’ติ วทติฯ ตสฺสา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สาธุการํ ทตฺวา ‘‘ตว ชีวิตํ สุชีวิตํ, ตฺวํ นาม มนุสฺสตฺตํ ปตฺตา, ตวตฺถาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติอาทีหิ ปสํสนฺติฯ น เกวลญฺเจตฺถ มนุสฺสชาติยาเยว สติปฏฺฐานมนสิการยุตฺตา, เต นิสฺสาย วิหรนฺตา ติรจฺฉานคตาปิฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร นฏโก สุวโปตกํ คเหตฺวา สิกฺขาเปนฺโต วิจรติฯ โส ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปนิสฺสาย วสิตฺวา คมนกาเล สุวโปตกํ ปมุสฺสิตฺวา คโตฯ ตํ สามเณริโย คเหตฺวา ปฏิชคฺคิํสุฯ พุทฺธรกฺขิโตติสฺส นามํ อกํสุฯ ตํ เอกทิวสํ ปุรโต นิสินฺนํ ทิสฺวา มหาเถรี อาห – ‘‘พุทฺธรกฺขิตา’’ติ?

กิํ อยฺเยติฯ

อตฺถิ โกจิ ตว มนสิกาโรติ?

นตฺถิ อยฺเยติฯ