นามรูปวารวณฺณนา

[100] นามรูปวาเร นมนลกฺขณํ นามํฯ รุปฺปนลกฺขณํ รูปํฯ วิตฺถารวาเร ปนสฺส เวทนาติ เวทนากฺขนฺโธฯ สญฺญาติ สญฺญากฺขนฺโธฯ เจตนา ผสฺโส มนสิกาโรติ สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพฯ กามญฺจ อญฺเญปิ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ธมฺมา สนฺติ, อิเม ปน ตโย สพฺพทุพฺพเลสุปิ จิตฺเตสุ สนฺติฯ ตสฺมา เอเตสํเยว วเสเนตฺถ สงฺขารกฺขนฺโธปิ ทสฺสิโตฯ จตฺตาริ จ มหาภูตานีติ เอตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโทฯ มหาภูตานีติ ปถวีอาปเตชวายานเมตํ อธิวจนํฯ เยน ปน การเณน ตานิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติ, โย เจตฺถ อญฺโญ วินิจฺฉยนโย, โส สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค รูปกฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโตฯ

จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายาติ เอตฺถ ปน จตุนฺนนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาริ จ มหาภูตานีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปาทายาติ อุปาทิยิตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถฯ นิสฺสายาติปิ เอเกฯ วตฺตมานนฺติ อยญฺเจตฺถ ปาฐเสโสฯ สมูหตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํฯ เตน จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ สมูหํ อุปาทาย ปวตฺตมานํ รูปนฺติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ สพฺพตฺถาปิ ยานิ จตฺตาริ ปถวีอาทีนิ มหาภูตานิ, ยญฺจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วตฺตมานํ จกฺขายตนาทิเภเทน อภิธมฺมปาฬิยเมว วุตฺตํ เตวีสติวิธํ รูปํ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘รูป’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ วิญฺญาณสมุทยาติ เอตฺถ ปน ยํ วิญฺญาณํ ยสฺส นามสฺส ยสฺส จ รูปสฺส ยสฺส จ นามรูปสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว วิญฺญาณสมุทยา นามรูปสมุทโย เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

นามรูปวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิญฺญาณวารวณฺณนา

[101] วิญฺญาณวาเร จกฺขุวิญฺญาณนฺติ จกฺขุมฺหิ วิญฺญาณํ, จกฺขุโต วา ชาตํ วิญฺญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิฯ อิตรํ ปน มโนเยว วิญฺญาณนฺติ มโนวิญฺญาณํฯ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชสฺส เตภูมกวิปากจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ สงฺขารสมุทยาติ เอตฺถ ปน โย สงฺขาโร ยสฺส วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน สงฺขารสมุทยา วิญฺญาณสมุทโย เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

วิญฺญาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สงฺขารวารวณฺณนา

[102] สงฺขารวาเร อภิสงฺขรณลกฺขโณ สงฺขาโรฯ วิตฺถารวาเร ปนสฺส กายสงฺขาโรติ กายโต ปวตฺตสงฺขาโร, กายทฺวาเร โจปนวเสน ปวตฺตานํ กามาวจรกุสลโต อฏฺฐนฺนํ, อกุสลโต ทฺวาทสนฺนนฺติ วีสติยา กายสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํฯ วจีสงฺขาโรติ วจิโต ปวตฺตสงฺขาโร, วจีทฺวาเร วจนเภทวเสน ปวตฺตานํ วีสติยา เอว วจีสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํฯ จิตฺตสงฺขาโรติ จิตฺตโต ปวตฺตสงฺขาโร, กายวจีทฺวาเร โจปนํ อกตฺวา รโห นิสีทิตฺวา จินฺตยนฺตสฺส ปวตฺตานํ โลกิยกุสลากุสลวเสน เอกูนติํสมโนสญฺเจตนานเมตํ อธิวจนํฯ อวิชฺชาสมุทยาติ เอตฺถ ปน กุสลานํ อุปนิสฺสยวเสน อกุสลานํ สหชาตาทิวเสนาปิ อวิชฺชาปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

สงฺขารวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อวิชฺชาวารวณฺณนา

[103] อวิชฺชาวาเร ทุกฺเข อญฺญาณนฺติ ทุกฺขสจฺเจ อญฺญาณํ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํฯ เอส นโย สมุทเย อญฺญาณนฺติอาทีสุฯ ตตฺถ จตูหิ การเณหิ ทุกฺเข อญฺญาณํ เวทิตพฺพํ อนฺโตคธโต วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต จฯ ตถา หิ ตํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ทุกฺเข อนฺโตคธํ, ทุกฺขสจฺจญฺจสฺส นิสฺสยปจฺจยภาเวน วตฺถุ, อารมฺมณปจฺจยภาเวน อารมฺมณํ, ทุกฺขสจฺจญฺจ เอตํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส ยาถาวลกฺขณปฺปฏิเวธนิวารเณน, ญาณปฺปวตฺติยา เจตฺถ อปฺปทาเนนฯ

สมุทเย อญฺญาณํ ตีหิ การเณหิ เวทิตพฺพํ วตฺถุโต อารมฺมณโต ปฏิจฺฉาทนโต จฯ นิโรเธ ปฏิปทายญฺจ อญฺญาณํ เอเกเนว การเณน เวทิตพฺพํ ปฏิจฺฉาทนโตฯ นิโรธปฏิปทาย หิ ปฏิจฺฉาทกเมว อญฺญาณํ เตสํ ยาถาวลกฺขณปฺปฏิเวธนิวารเณน, เตสุ จ ญาณปฺปวตฺติยา อปฺปทาเนนฯ น ปน ตตฺถ อนฺโตคธํ, ตสฺมิํ สจฺจทฺวเย อปริยาปนฺนตฺตาฯ น ตสฺส ตํ สจฺจทฺวยํ วตฺถุ, อสหชาตตฺตาฯ นารมฺมณํ, ตทารพฺภ อปฺปวตฺตนโตฯ ปจฺฉิมญฺหิ สจฺจทฺวยํ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสํ, น เจตฺถ อนฺธภูตํ อญฺญาณํ ปวตฺตติฯ ปุริมํ ปน วญฺจนิยฏฺเฐน สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรํ, ตตฺถ วิปลฺลาสคฺคาหวเสน ปวตฺตติฯ

อปิจ ทุกฺเขติ เอตฺตาวตา สงฺคหโต วตฺถุโต อารมฺมณโต กิจฺจโต จ อวิชฺชา ทีปิตาฯ