เวทนาวารวณฺณนา

[97] เวทนาวาเร เวทนากายาติ เวทนาสมูหาฯ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เวทนาติ เอตํ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา’’ติ (วิภ. 34) เอวํ วิภงฺเค อาคตตฺตา จกฺขุทฺวาราทีสุ ปวตฺตานํ กุสลากุสลาพฺยากตเวทนานํ ‘‘สาริปุตฺโต, มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ เอวมาทีสุ มาติโต นามํ วิย มาติสทิสวตฺถุโต นามํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ จกฺขุสมฺผสฺสเหตุ ชาตา เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อยํ ตาเวตฺถ สพฺพสงฺคาหิกกถา ฯ วิปากวเสน ปน จกฺขุทฺวาเร ทฺเว จกฺขุวิญฺญาณานิ, ทฺเว มโนธาตุโย, ติสฺโส มโนวิญฺญาณธาตุโยติ เอตาหิ สมฺปยุตฺตวเสน เวทนา เวทิตพฺพาฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุฯ มโนทฺวาเร มโนวิญฺญาณธาตุสมฺปยุตฺตาวฯ

ผสฺสสมุทยาติ เอตฺถ ปน ปญฺจทฺวาเร ปญฺจวตฺถุกเวทนานํ สหชาตจกฺขุสมฺผสฺสาทิสมุทยา สมุทโย โหติฯ อวเสสานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทโย อุปนิสฺสยาทิวเสน ปจฺจยาฯ มโนทฺวาเร ตทารมฺมณเวทนานํ อทฺวาริกานญฺจ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติเวทนานํ สหชาตมโนสมฺผสฺสสมุทยา สมุทโย โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เวทนาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ผสฺสวารวณฺณนา

[98] ผสฺสวาเร จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโสฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ จกฺขุสมฺผสฺโส…เป.… กายสมฺผสฺโสติ เอตฺตาวตา จ กุสลากุสลวิปากา ปญฺจวตฺถุกา ทส สมฺผสฺสา วุตฺตา โหนฺติฯ มโนสมฺผสฺโสติ อิมินา เสสา พาวีสติ โลกิยวิปากมนสมฺปยุตฺตผสฺสาฯ สฬายตนสมุทยาติ ฉนฺนํ จกฺขาทีนํ อายตนานํ สมุทเยน อิมสฺส ฉพฺพิธสฺสาปิ สมฺผสฺสสฺส สมุทโย โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ผสฺสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สฬายตนวารวณฺณนา

[99] สฬายตนวาเร จกฺขายตนนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส เจว อายตนนิทฺเทเส จ วุตฺตนยเมวฯ นามรูปสมุทยาติ เอตฺถ ปน ยํ นามํ ยญฺจ รูปํ, ยญฺจ นามรูปํ ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยน นามรูปสมุทยา สฬายตนสมุทโย เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตปฺปการเมวาติฯ

สฬายตนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นามรูปวารวณฺณนา

[100] นามรูปวาเร นมนลกฺขณํ นามํฯ รุปฺปนลกฺขณํ รูปํฯ วิตฺถารวาเร ปนสฺส เวทนาติ เวทนากฺขนฺโธฯ สญฺญาติ สญฺญากฺขนฺโธฯ เจตนา ผสฺโส มนสิกาโรติ สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพฯ กามญฺจ อญฺเญปิ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ธมฺมา สนฺติ, อิเม ปน ตโย สพฺพทุพฺพเลสุปิ จิตฺเตสุ สนฺติฯ ตสฺมา เอเตสํเยว วเสเนตฺถ สงฺขารกฺขนฺโธปิ ทสฺสิโตฯ จตฺตาริ จ มหาภูตานีติ เอตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโทฯ มหาภูตานีติ ปถวีอาปเตชวายานเมตํ อธิวจนํฯ เยน ปน การเณน ตานิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติ, โย เจตฺถ อญฺโญ วินิจฺฉยนโย, โส สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค รูปกฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโตฯ

จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายาติ เอตฺถ ปน จตุนฺนนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาริ จ มหาภูตานีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปาทายาติ อุปาทิยิตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถฯ นิสฺสายาติปิ เอเกฯ วตฺตมานนฺติ อยญฺเจตฺถ ปาฐเสโสฯ สมูหตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํฯ เตน จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ สมูหํ อุปาทาย ปวตฺตมานํ รูปนฺติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ สพฺพตฺถาปิ ยานิ จตฺตาริ ปถวีอาทีนิ มหาภูตานิ, ยญฺจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วตฺตมานํ จกฺขายตนาทิเภเทน อภิธมฺมปาฬิยเมว วุตฺตํ เตวีสติวิธํ รูปํ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘รูป’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ วิญฺญาณสมุทยาติ เอตฺถ ปน ยํ วิญฺญาณํ ยสฺส นามสฺส ยสฺส จ รูปสฺส ยสฺส จ นามรูปสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว วิญฺญาณสมุทยา นามรูปสมุทโย เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

นามรูปวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิญฺญาณวารวณฺณนา

[101] วิญฺญาณวาเร จกฺขุวิญฺญาณนฺติ จกฺขุมฺหิ วิญฺญาณํ, จกฺขุโต วา ชาตํ วิญฺญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ เอวํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิฯ อิตรํ ปน มโนเยว วิญฺญาณนฺติ มโนวิญฺญาณํฯ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชสฺส เตภูมกวิปากจิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํฯ สงฺขารสมุทยาติ เอตฺถ ปน โย สงฺขาโร ยสฺส วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน สงฺขารสมุทยา วิญฺญาณสมุทโย เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

วิญฺญาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ