ตณฺหาวารวณฺณนา

[96] ตณฺหาวาเร รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาติ เอวํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ชวนวีถิยํ ปวตฺตาย ตณฺหาย ‘‘เสฏฺฐิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต’’ติ เอวมาทีสุ ปิติโต นามํ วิย ปิติสทิสารมฺมณโต นามํฯ เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา, รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหาฯ สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหาฯ สสฺสตทิฏฺฐิสหคตราคภาเวน รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคภาเวน รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ เปจฺจ น ภวิสฺสตีติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติฯ ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํสฯ อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส, อนาคตานิ ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ อฏฺฐสตํฯ ‘‘อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย ‘อสฺมี’ติ โหติ , ‘อิตฺถสฺมี’ติ โหตี’’ติ (วิภ. 973-974) วา เอวมาทีนา อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารส, ‘‘พาหิรสฺสุปาทาย ‘อิมินา อสฺมี’ติ โหติ, ‘อิมินา อิตฺถสฺมี’ติ โหตี’’ติ วา (วิภ. 975) เอวมาทินา พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํสฯ อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส, อนาคตานิ ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ เอวมฺปิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ ปุน สงฺคเห กรียมาเน รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ฉเฬว ตณฺหากายา ติสฺโสเยว กามตณฺหาทโย โหนฺตีติ เอวํ –

นิทฺเทสตฺเถน นิทฺเทส-วิตฺถารา วิตฺถารสฺส จ;

ปุน สงฺคหโต ตณฺหา, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาติฯ

เวทนาสมุทยาติ เอตฺถ ปน เวทนาติ วิปากเวทนา อธิปฺเปตาฯ สา กถํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตณฺหาย ปจฺจโย โหตีติ เจ? อสฺสาทนียโตฯ สุขาย หิ เวทนาย อสฺสาทเนน สตฺตา เวทนํ มมายนฺตา เวทนาย ตณฺหํ อุปฺปาเทตฺวา เวทนาราครตฺตา หุตฺวา จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐเมว รูปํ ปตฺเถนฺติ, ลทฺธา จ นํ อสฺสาเทนฺติ, อารมฺมณทายกานญฺจ จิตฺตการาทีนํ สกฺการํ กโรนฺติฯ ตถา โสตทฺวาราทีสุ อิฏฺเฐ จ สทฺทาทโย ปตฺเถนฺติ, ลทฺธา จ เน อสฺสาเทนฺติ, อารมฺมณทายกานญฺจ วีณาวาทก-คนฺธิกสูท-ตนฺตวาย-นานาวิธสิปฺปสนฺทสฺสกาทีนํ สกฺการํ กโรนฺติฯ ยถา กิํ? ยถา ปุตฺตสิเนเหน ปุตฺตํ มมายนฺตา ธาติยา สกฺการํ กโรนฺติ, สปฺปายสปฺปิขีราทีนิเยว นํ ปาเยนฺติ เจว โภเชนฺติ จฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ตณฺหาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนาวารวณฺณนา

[97] เวทนาวาเร เวทนากายาติ เวทนาสมูหาฯ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เวทนาติ เอตํ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา’’ติ (วิภ. 34) เอวํ วิภงฺเค อาคตตฺตา จกฺขุทฺวาราทีสุ ปวตฺตานํ กุสลากุสลาพฺยากตเวทนานํ ‘‘สาริปุตฺโต, มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ เอวมาทีสุ มาติโต นามํ วิย มาติสทิสวตฺถุโต นามํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ จกฺขุสมฺผสฺสเหตุ ชาตา เวทนา จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อยํ ตาเวตฺถ สพฺพสงฺคาหิกกถา ฯ วิปากวเสน ปน จกฺขุทฺวาเร ทฺเว จกฺขุวิญฺญาณานิ, ทฺเว มโนธาตุโย, ติสฺโส มโนวิญฺญาณธาตุโยติ เอตาหิ สมฺปยุตฺตวเสน เวทนา เวทิตพฺพาฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุฯ มโนทฺวาเร มโนวิญฺญาณธาตุสมฺปยุตฺตาวฯ

ผสฺสสมุทยาติ เอตฺถ ปน ปญฺจทฺวาเร ปญฺจวตฺถุกเวทนานํ สหชาตจกฺขุสมฺผสฺสาทิสมุทยา สมุทโย โหติฯ อวเสสานํ จกฺขุสมฺผสฺสาทโย อุปนิสฺสยาทิวเสน ปจฺจยาฯ มโนทฺวาเร ตทารมฺมณเวทนานํ อทฺวาริกานญฺจ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติเวทนานํ สหชาตมโนสมฺผสฺสสมุทยา สมุทโย โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เวทนาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ผสฺสวารวณฺณนา

[98] ผสฺสวาเร จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโสฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ จกฺขุสมฺผสฺโส…เป.… กายสมฺผสฺโสติ เอตฺตาวตา จ กุสลากุสลวิปากา ปญฺจวตฺถุกา ทส สมฺผสฺสา วุตฺตา โหนฺติฯ มโนสมฺผสฺโสติ อิมินา เสสา พาวีสติ โลกิยวิปากมนสมฺปยุตฺตผสฺสาฯ สฬายตนสมุทยาติ ฉนฺนํ จกฺขาทีนํ อายตนานํ สมุทเยน อิมสฺส ฉพฺพิธสฺสาปิ สมฺผสฺสสฺส สมุทโย โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ผสฺสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สฬายตนวารวณฺณนา

[99] สฬายตนวาเร จกฺขายตนนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส เจว อายตนนิทฺเทเส จ วุตฺตนยเมวฯ นามรูปสมุทยาติ เอตฺถ ปน ยํ นามํ ยญฺจ รูปํ, ยญฺจ นามรูปํ ยสฺส อายตนสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺส วเสน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยน นามรูปสมุทยา สฬายตนสมุทโย เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตปฺปการเมวาติฯ

สฬายตนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ